НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

III. СОСУРУКЪ/СОСУРКЪА

Нарт батырланы арасында Сосурукъ асыры бек къарыулу болмагъанды. Болса да, Сосурукъ жютю акъыллы, уста амалчы батыр болгъанды. Аны ючюн нартладан Сосурукъну сюймегенле болгъандыла, аны ёлтюрюр амал излегендиле. Ол мурат бла чарх оюн этерге оноулашхандыла.

— Чарх оюн боллукъду,- ол оюннга къатышыргъа сюйген Чынгыл тауну къатына келсин, — деп билдиргендиле.

Кеслерине базыннган нарт жашла барысы да алайгъа жыйылгъандыла. Ары Сосурукъну да чакъыргъандыла.

Оюн былай болгъанды: нартла Чынгыл тауну башындан бек ауур, бек уллу, узунлугъу къычырым болгъан, тёгерегине жантау жетмеген темир чархны энишге тёнгеретген заманда, биреулен, тюбюнде туруп, тёнгереп келген чархны алгъа мангылайы бла, аны ызындан къоллары бла, бек артда уа кёкюреги бла уруп, ызына къайтарыргъа керек болгъанды...

НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

III. СОСУРУКЪ/СОСУРКЪА

Бир жол Ёрюзмек, айлыкъ жортууулдан къайтып, бираз ауруйма деп жатды. Сатанай уллу къайгъылы болду, кёп тюрлю дарман этди, бири да жарамады.

— Атанг ауруйду, не амал этерге билмейме, — деп, ол Сосурукъгъа жарсыды.— Аны жанын къалдырлыкъ бир дарман барды. Тауладан, тенгизледен ётюп, бир уллу къара агъачны ичинде тала барды. Ол талада акъ мермерден ишленнген юй болур. Ол юйде бир ариу къыз болур, аны ундуругъуну аллында алтын гуллада алтын чабакъла жюзе турадыла. Ма ол алтын чабакъладан бирини этин ашаса, сау боллукъду, — деди Сатанай Сосурукъгъа.

Ол кюн Сосурукъ эки нарт къарындашы бла алтын чабакъны излерге жолгъа чыкъды. Ючюсю да, бара кетип, юч жол айырылгъан жерге жетдиле. Алайда Сосурукъ къыбыла таба, бирси эки нарт а кюнбатыш таба атландыла...

НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

III. СОСУРУКЪ/СОСУРКЪА

Эртде-эртде, нартланы заманларында Сосуркъа деб бир тулпар джаш болгъанды. Сосуркъа артыкълыкъны кётюрмегенди, онгсузланы сакълагъанды. Хыйлалыкъгъа да уллу усталыгъы болгъанды. Хаман кетиб айланыб, къыйынлыкъ джетген адамланы къыйынлыкъдан къутхарыб, болушуб айланнганды.

Бир кюн Сосуркъа, биягъынлай атына да миниб, айланыргъа кетгенди. Иги кесек айланыб, бара барыб, бир уллу тюзде бир уллу акъ къаяны кёргенди. Джууукъ барыб къараса — ол къая тюл, бир адам джан сюек, ортасында да бир тешиги бла.

Сосуркъа ол къая тенгли мазаллы джан сюекге бек уллу сейирсиннгенди. Атына миниб, адам джан сюекни тешигинден секириб бу джанындан ётюб, ол джанына тюшгенди...

НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

III. СОСУРУКЪ/СОСУРКЪА

Нартланы заманында четенлеча, уллу губула болгъандыла. Ала кеслери да бу Тызыл жанында Кердеуюкле деген жерде болгъандыла. Анда, алайда, дагъыда уллу, бийик Шаушюгют сырт барды. Ол сырт тикди, эки жаны терен къолду.

Ма алайда, жолланы юслеринде, къол ичлеринде четенлеча ол губула, аркъанлача ауларын тартып, алайланы озгъан адамланы ауларына тюшюрюп, байлап, къанларын эмип, халек этип тургъандыла. Шаушюгют Сыртны экч жаны терен къоллада ол губула ашагъан адамланы сюеклери, башлары бюгюн да турадыла.

Нартланы оноучулары Сатанай, ол жерде четен губула адамланы жолларын кесип, ауларына адамланы тюшюрюп, къанларын эмедиле деп эшитгенди. Аны эшитгенлей, нарт Сосурукъгъа айтханды. Сосурукъ нарт аскери бла губула жанына кетгенди. Ары жетгенлей, терен къолда губуланы ауларын кёргендиле. Губула да быланы кёрюп, уруш башлагъандыла...

НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

III. СОСУРУКЪ/СОСУРКЪА

Нарт Сосурукъ эмегеннге баргъанды. Сосурукъну эмеген къонакълыкъгъа алды, эмегенни жашагъаны дорбунда болгъанды. Къонакълыкъгъа эмеген бир эчки кесгенди.

Эрттенликде эмеген, туруп, эчкилерин къыстап кетди, Сосурукъ дорбунда къалды. Сора кеч-ахшам болгъанда, эчкилени алып келип, кеси салып кетген уллу гыйыны дорбунну эшигинден алып, ичине жыйды. Аллына биягъы гыйыны салып бегитди.

Экинчи кечесинде экиси да, биягъыча, эчки кесип, ашап жатадыла. Танг атады. Сосурукъ жолуна кетерге эмегенден эркинлик излейди. Эмеген: «Санга кетиу жокъду», — деп, дорбунну аллына бир уллу гыйы къаяны сюеп, сюрюуюне кетди. Сосурукъ ол кюн кёп сагъышла, мадарла этип, ингирге дери дорбунда тургъанды. Биягъыча, ингирде эмеген, эчкилерин сюрюп келип, дорбуннга уруп, биягъы гыйы бла алларын бегитди. Сора Сосурукъ эмегеннге:...

НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

III. СОСУРУКЪ/СОСУРКЪА

Нартла, айлана барып, бир уллу агъач талада юч къатлы бир къалагъа тюбейдиле. Къаланы темир эшиклери, адам бузуп болмазча къалын къабыргъалары.

Нартланы таматалары, къаланы къатына къаршы барып:

— Эй, къалада ким барды? — деп къычырады.

Къаланы эшиги ачылады. Андан бир мазаллы эмеген къарайды. Нартла нартланы малларын сюрген эмегенлени таныйдыла, аны юсюнден эмегеннге билдиредиле. Бир кесекден дагъыда бир эмеген кёрюнеди. Экиси да оноулашадыла, сора нартлагъа айланып:

— Алай эсе, таматагъыз ким эсе да, чыкъсын бери, тутушууда ким хорласа, ол айтханлай болур, — дейди...

НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

III. СОСУРУКЪ/СОСУРКЪА

Сосуркъа бурун Къартджурт элге баргъан этеди. Барыб анда джашайды.

Бир заманда бир эмегенни хапары чыгъады: элге джууукъ джерге орналыб, халкъны малын, адамын да ашайды, — деб. Аны халкъны инджитгенине тёзалмай, Сосуркъа:

— Мен ол эмегенни кёрмейин мадарым джокъду! — деб, тебрейди. Излей барыб, Хурла кёлде табады.

— Эй, адам улу! — дейди эмеген, муну кёргенлей.

— Сен ким боллукъса? Сени атынг неди? — дейди Сосуркъа.

— Мени атым — Чолакъ Юнус, — дейди эмеген.— Сени атынг а неди?...

НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

III. СОСУРУКЪ/СОСУРКЪА

Эртде заманлада Сосуркъа деб бир Аллах сюйген джигит адам болгъанды. Ол заманлада адамла къыйын, къарангы джашауда джашаб, неден да къоркъа, буюгъа тургъандыла. Эмегенле деб бир затла болгъандыла, кишиге тынчлыкъ бермей тургъан. Ол эмеген деген затладан сора дагъыда сарыубек, алмасты деб да ол заманлада кёб затла адамланы онгларын алыб, инджитиб тургъандыла...

НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

III. СОСУРУКЪ/СОСУРКЪА

Эртте, узакъ чакълада, эмегенле, нартла деп болгъандыла. Эмегенле бийикле, базыкълыкълары да, анга кёре, бек базыкъ болгъандыла. Эмегенле адамлагъа ушайыракъ, эриши, ийисли, акъылсыз, анкъау, менгиреу, эссизле болуп, агъачлада, дорбунлада жашап, хане, тамыр, не жаныуар тапсала да, ашап жюрюгендиле.

Нартла уа адамла болгъандыла. Къаллай адамла десенг: къарыулу, батыр, кеслери да уллу санлыла, акъыллы, оюмлу, баш адамла болгъандыла. Алай а хар заманда ол аман ийисли эмегенле бла суулары сюзюлмегенди. Хар заманда эмегенле, нарт эллеге чаба да, малларын ашай, анда-мында сабийлерин кёрссле, къаба тургъандыла.

Кюнлени бир кюнюнде нарт Сосурукъгъа эмегенлени бирлери бла, от ючюн, сынашыргъа тюшгенди. Ойнай келип, эмегенни сууда бузлатып, башын кесерге башлагъанда, эмеген Сосурукъгъа айтханды: «Мени ёлтюресе, алай ёлтюргенден сора ичимден ёнгечими ал да белинге байла, ол сени хар затынга жарар», — дегенди...

НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

III. СОСУРУКЪ/СОСУРКЪА

Эртте заманлада нартла от тамызабыз деселе, уллу къуру тереклени тамырлары бла къобарып, аланы кюнню кёзюне тутуп къабындыргъандыла. Не да кёкден садакъ бла жулдузну тюшюрюп, алай от этип тургъандыла.

Ма ол заманлада, бир сууукъ къышланы биринде, нарт элни битеу батырлары жортууулгъа к етгендиле.

Нартда жангыз онгсуз къартла, тиширыула эм сабийле къалгъанларын билип, эмегенле нарт эллеге чабыууллукъ этгендиле. Бек кёп адамны, малны ашап, нартланы мекямларын чачып, отларын ёчюлтюп кетгендиле.

Нарт батырла жортууулдан къайтханда, нарт элледе от болмай, ол къалгъан нарт улула да сууукъдан къырыла тура эдиле...

НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

III. СОСУРУКЪ/СОСУРКЪА

Бир жол нартла, жортууулдан къайтып келе, бир уллу сууну айрыкамында жаш сабийчикни эследиле. Ол жашчыкъ, нартла къарап тургъанлай, бир уллу состар таш жарылады да, аны ичинден чыгъады.

Нартла алайда ат солутургъа тохтадыла. Суу айрыкамгъа — жашчыкъгъа барыргъа: «Сен кир, мен кир, —» дерге къалдыла. Ахырында нартладан бири таукелленди. Аны атына Ёрюзмек дей эдиле. Ёрюзмекни белине аркъан къысып, суугъа ийдиле...

НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

III. СОСУРУКЪ/СОСУРКЪА

Сосурукъ былай туугъанды. Сосурукъну атасы Созук деп болгъанды. Бу Созук телиракъ эди. Ол кёмюрню къойла этип, хуна тюбюне барып: «Къойла кютеме», — деп жашагъанды.

Сора, барып, усталагъа соргъанда, ала: «Муну жети жол айырылгъанга элтигиз, — дегендиле, — жети къарт къой да беригиз, бир атылмагъан ушкок да беригиз, бир юрмеген ит да беригиз, жанмагъан отун да беригиз, — дегендиле, — мынга»...