НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

III. СОСУРУКЪ/СОСУРКЪА

Сосуркъа бурун Къартджурт элге баргъан этеди. Барыб анда джашайды.

Бир заманда бир эмегенни хапары чыгъады: элге джууукъ джерге орналыб, халкъны малын, адамын да ашайды, — деб. Аны халкъны инджитгенине тёзалмай, Сосуркъа:

— Мен ол эмегенни кёрмейин мадарым джокъду! — деб, тебрейди. Излей барыб, Хурла кёлде табады.

— Эй, адам улу! — дейди эмеген, муну кёргенлей.

— Сен ким боллукъса? Сени атынг неди? — дейди Сосуркъа.

— Мени атым — Чолакъ Юнус, — дейди эмеген.— Сени атынг а неди?

— Мени атым джокъду. Мен сени излеб келгенме, кючюнгто кёрюрге, — дейди Сосуркъа.

— Мен Сосуркъа деб бир адамны кёб излеб айландым. Адам улунда андан кючлю адам джокъду, деб эшитгенме. Сен Сосуркъаны таныймыса?— деб сорады эмеген.

— Таныйма, бек таныйма.

— Аны оюнлары къалай болуучан эдиле?

— Сосуркъаны бир оюну былайды: ма бу таудан сенича бир уллу эмеген ташны тёнгеретсе, къаяны тюбюнде сакълаб туруб, ол ташны башы бла уруб, чартлатыб, ызына чыгъарады.

— Мен да этейим алай, аны неси барды сора?!

Сосуркъа, тикге чыгъыб кетиб, башында бир къаяны къобарады. Чолакъ Юнус да тюбюнде сакълайды. Сосуркъа ол мазаллы къая ташны тёбен тёнгеретеди. Эмеген, ташны башы бла уруб, ызына чыгъарады. Ташны ууалгъанларындан Сосуркъа кесин кючден сакълайды.

— Сосуркъаны дагъыда бир оюнун айтайым, — деди Сосуркъа.

— Айт, айт, ол этген оюнланы мен да этерикме! — деб махтанады эмеген.

— Сосуркъа, тогъуз къаладжюкню темирин отха салыб къыздырыб, ауузун ача эди, аланы ауузуна атдыра эди.

— Сосуркъа алаймы этеди? Ол а бош затды! Аны мен да этейим!

Тогъуз къаладжюкню темирин отха салыб къыздырыб, ауузун ачыб, ичине джутады, алай а Чолакъ Юнусгъа не аз да хата болмай къалады.

Эмегенни бу лагъымла бла ёлтюралмазлыгъын ангылаб, Сосуркъа сагъыш этди.

— Сосуркъаны дагъыда ючюнчю оюну да барды, сен аны этелмезге болурса, — дейди Сосуркъа.

— Къайда, айтчы, мен аны да этмей къоймам, — дейди Чолакъ Юнус.

— Сосуркъа алай этеди: Хурла кёлге киреди да, иги бузлагъынчы, андан чыкъмай турады. Тамам иги бузласа уа, бузну да ууатыб чыгъады.

— Ашхы, аны да кёрейим, — деб, эмеген Хурла кёлню арасына киреди.

Сосуркъа, эки къышны сууугъун тилеб, Хурла кёлню бузлатханды.

Эмеген Хурла кёлню ичинде джети кюн бла джети кечени турады.

— А, Чолакъ Юнус, чыкъ энди! — дейди Сосуркъа.

Эмеген, бузну башы бла уруб, ууатыб, башына чыгъыб тебрейди.

— Эй, сабыр бол, Сосуркъа алай этмей эди, мен джангылгъан этгенме. Сосуркъа, бузну кётюрюб, аны тюбюне агъач, таш, бичен сала эди. Агъачны, ташны, биченни келтир да къуй кёлге! — дегенди Сосуркъа.

Эмеген, барыб агъач, таш, бичен келтириб, бузну тюбюне салыб, дагъыда джангыдан бузгъа киргенди. Тогъуз кюн бла тогъуз кечени дагъыда бузну тюбюнде тургъанды. Он къышны сууугъун тилегенди Сосуркъа. Суу, бузлаб, эмеген чыкъмазча, бегигенди. Сора Сосуркъа келиб:

— А, Чолакъ Юнус, заман болгъанды, тур! — дегенди.

Эмеген башы бла бузну урады. Буз къымылдамай къалады.

— Энтда бир ур! — дейди Сосуркъа. Экинчи кере урады бузну эмеген. Буз джарылады.

— Эй, энтда бир ур! — дейди Сосуркъа. Ючюнчю кере да урады бузну эмеген. Бузну сындырыб, баш токъмагъы чыгъады...

Кёб кюрешеди эмеген, алай а буздан тёнгеги чыкъмайды. Сора, алайдан чыгъарындан тюнгюлюп, айтханды:

— Эй, сен, хыйлачы адам, меннге этерни этдинг, сен кесинг да бош эдам тюлсе, Сосуркъаса. Мен сени хапарынгы эшитген эдим. Сени эки балтырынгдан да къалай танымадым?! Сен менден не зат излейсе, ёлтюрюргеми башлагъанса?

Сосуркъа айтханды:

— Керти айтаса, сени кибик, халкъны инджитгеннге ёлюм керекди! — деб, Сосуркъа къылычын алыб эмегенни сегиз сёлешмеген башын кесгенди, сёлешген башына къылыч не аз да илинирге унамагъанды.

Сора эмеген айтханды:

— Сени бычагъынг мени бу башыма къарыу этеллик тюлдю. Кесинги, мени да мындан кёб къыйнама. Андан эсе, бар да мени дорбунумда уллу къара кюбюрюмден мени къара къылычымы ал да кел. Ол къылыч болмаса, мени бойнуму башха бир джукъ да кесмез.

Сосуркъа барады. Барса, ол кюбюрню аллына бир темир багъана салыныб тура. Къурукъ бла бир джанындан узалыб, Сосуркъа кюбюрню башын ачады. Ол кюбюрню былай ачханлай, бюклениб тургъан мазаллы къылыч, чартлаб чыгъыб, темир багъананы уруб, кесиб, джерге тюшгенди.

Къылычны алыб баргъанды Сосуркъа. Эмегенни башын кесерге тебрегенлей:

— Къашыкъ бла къанымдан бир ич: ол сеннге къарыу берир, — дейди эмеген.— Ичегилеримден да бир белибау этиб къыс белинге. Алай этсенг, мени къарыуум санга кёчерикди.

Сосуркъа эмегенни башын кеседи. Маскеге эмегенни къанын ичиреди. Ол олсагъатлай ёледи. Ичегилеринден алыб терекге чырмайды. Терек да ичегиле чырмалгъан джерлеринден кесилиб-кесилиб оюлуб тюшеди.

— Э, сенде уа керти да къарыу бар кёре эдим, — деб, аны къылыч бла ууакъ-ууакъ туурагъанды. Сосуркъа, алай бла, кесини халкъын тогъуз башлы эмегенден къутхаргъанды.

Алайды Хурла кёлде Чолакъ Юнус деген эмеген бла Сосуркъаны тюбешгенлери.