НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

III. СОСУРУКЪ/СОСУРКЪА

Нартла, айлана барып, бир уллу агъач талада юч къатлы бир къалагъа тюбейдиле. Къаланы темир эшиклери, адам бузуп болмазча къалын къабыргъалары.

Нартланы таматалары, къаланы къатына къаршы барып:

— Эй, къалада ким барды? — деп къычырады.

Къаланы эшиги ачылады. Андан бир мазаллы эмеген къарайды. Нартла нартланы малларын сюрген эмегенлени таныйдыла, аны юсюнден эмегеннге билдиредиле. Бир кесекден дагъыда бир эмеген кёрюнеди. Экиси да оноулашадыла, сора нартлагъа айланып:

— Алай эсе, таматагъыз ким эсе да, чыкъсын бери, тутушууда ким хорласа, ол айтханлай болур, — дейди.

Ол кезиуде нартланы тамталары ыразылыгъын билдире, сауутун-сабасын тешип, тутушха хазырлана башлайды. Тамата эмеген жангыдан эшик юсюнде кёрюнеди.

Сосурукъ анга къарап туруп, женгил окъуна сауутларын тешип, нарт таматагъа:

— Мен бу эмегенни хорларма деп умут этеме, андан сора да, сен къартса, мен а къарыууму, акъылымы сынаргъа сюеме, — деп, эмегенле да къарап тургъанлай, алай тилейди. Нарт Сосурукъну ол халын нартла бек жаратадыла, аны бла бирге уа Сосурукъ жынлы боладыла. Сосурукъ эмегенлеге айланып:

— Бизни таматабыз сизни бла тутушургъа асыры багъалыды, алгъа мени бла тутушугъуз да, мени жыкъсагъыз, ол заманда тутушур, — дейди.

Эмегенле, харх болуп, кюледиле. Болса да, ыразылыкъларын билдиредиле.

— Тутушууда, — дейди эмеген, — бир болум — хар эки сагъатдан, ким къаллай бир сюйсе, суу ичерге, бетин, къолун жууаргъа. Суу, экибизге эки чыккыр, былайда, къалада отоудады. Мен кёрпозтюрме.

— Ахшы, болсун, — дейди нарт Сосурукъ. Эмегенле, кийимлерин тешип, башха кийимле киерге кетедиле.

Олсагъатдан къаланы бир жанындан бир ариу нарт къыз чыгъады да, Сосурукъну къатына келип:

— Къарындашым, мен сизни сёлешгенигизни эшитип тургъанма. Санга болушургъа сюеме: сен хайт де, къоркъгъан этме, биринчи эки сагъатда кючюнпо аяма, экинчи тутушууда уа суу ичерге тебиресенг, сол жанында чыккырдан ичсенг, къарыуунгу тас этерсе, онг жанында чыккырдан ичсенг а — къарыуунга къошхан этерсе, аны ючюн а эмеген сол чыккырдан ичерча, сиз тутуша туруп, мен чыккырланы жерлеринден алышындырырма, — деп, къыз чыкъгъан эшигине кирип кетди. Дагъыда бир кесекден, чыгъып келип:

— Эсингде тут — сени ол тутушуп хорлаялмаса, аны ташны кесген бир бычагъы барды, жаны болгъан затны кесерге тебиресе созулгъан этеди, ол а эки чыккырны ортасында къабы бла болур, — дейди.

Эмеген тутушуучу кийимлерин, къол къапларын да кийип, тигелеп келеди. Экиси да къаланы аллында къыртишде тутушадыла. Экисини да тютюнлери кёкге барады, ариу, гелеу къыртишни къара топуракъгъа бурадыла. Нарт Сосурукъ кючюн тауусургъа жетеди, эмеген да жерде, букъусу кёкге жете, олтурады. Бир кесекден экиси да суу ичерге къалагъа киредиле.

Нарт Сосурукъ алгъа кирип тебирегенде, эмеген кесин алгъа урады, къалада суула тургъан чыккыргъа кесин атады. Эмеген онг чыккыргъа жапланып, нарт Сосурукъ сол чыккырдан чолпу бла алып ичедиле. Экиси да, ичип, солуйдула. Эмеген чыккырны белине тюшюрген эди. Сосурукъ а чолпуну толтура да, иги сюймеген кибик эте, иче болгъанды.

Эмеген аны алай жийиргенип ичгенине къарай:

— Бир кесек ичмей туруп къалмагъа эди, — деп, кёлюне келе эди. Алай Сосурукъ, къобар къайгъы этмей:

— Ярабий, бир кесек къарыу кирген болмазмы? — деп сагъышлана, эки жыйырманчы чолпусун иче эди.

Терленгенлери кетгенлей, экиси да жууунургъа къаланы жанында жылы суугъа киредиле. Алай нарт Сосурукъну жууунур къайгъысы жокъ эди. Эмегенни айтхылыкъ къылычы аны эсинден кетмей эди.

— Мен жылы суу бла жылыннгандан эсе, баргъан сууда жууунургъа сюеме, эркин эт, — дейди Сосурукъ, эмеген башын, кёзлерин кёмюкден толтургъанлай.

— Бар, терк бол, — дейди эмеген.

Сосурукъ женгил окъуна чыгъып нартлагъа барып, бычагъын тагъып, эшикни сакълагъан эмегеннге уа:

— Бир суу ичейим, — деп, суула болгъан отоугъа киреди.

Чолпу бла суудан иче, кесини бычагъын чыгъарып, эмегенни бычакъ къынына, эмегенни бычагъын а кесини къынына салады. Олсагъатдан чыгъып, суу бойнуна барып, жуууннган этгенча, тешинеди. Эмегенни бычагъын суу ташлагъа уруп кёрсе, хар ургъан ташын, сапын кесгенлей, юздюреди. Олсагъатдан окъуна, къайтып, эмегеннге келеди. Экиси да биягъынлай тутушуп башлайдыла.

Бир бёлек сагъатдан Сосурукъ эмегенни хорлайды, сыртындан салады.

— Энди, — дейди эмеген, — сени хорлагъанынга сёз жокъду. Тутушууда сен хорладынг, кел энди бычакъла бла сермешейик. Мында да сен хорласанг, сен айтаханны мен берирме.

— Болсун сен айтханлай, алай бу къалада адам ауазла чыгъадыла, ала кимледиле, къайдандыла? Ол биринг. Экинчиси уа, аланы бусагъатдан, сёлеш да, бери чыкъма къой, — деди Сосурукъ.

Эмеген эшикден къарап тургъан эмегеннге Сосурукъну буйругъун береди.Кёп да бармагъанлай, эмегенле кеслерине къарауашха тутханханлары не да сояргъа семиртгенлери — бары да чыгъадыла.

Эмеген бла Сосурукъ бычакъ оюн этип башлайдыла. Нарт Сосурукъ хар сермегенден къайда чачын, къайда этегин, женгин юздюрте келип, бычакъны эмегенни бойнуна салып тохтайды.

— Да, — дейди эмеген, — бу мени бычагъыма бюгюн не болгъан эсе да билмейме. Аллахдан аман тап, не сюе эсенг да, аны берейим, сен сюйгенни этейим, жанымы къой, — деп тилейди.

— Сен айтхан бу жол да болсун, — дейди Сосурукъ, — алай ол кезиуде эки къолунга бла эки аягъынга бугъоу салыргъа эркин эт.

— Сал, — дейди эмеген. — Бугъоула къаланы сол къаба гъ ы ндад ыл а.

Бугъоулагъа къаладан келген нартладан бирин иедиле. Алай бла эмегенниаягъына, къолуна да бугъоула салып, Сосурукъну хайырындан, къалада болгъан тутмакъ нартланы башларына эркин этедиле. Эмегенледен а, нартлагъа тиймезге деп сёз алып, тынчынлай, эллерине къууанч бла жырлай къайтадыла.

Ол кюнден артында уа Сосурукъну нартла бек жигитге санап, олсуз жортууул оноу болдурмагъандыла. Андан артында да Сосурукъ кёп кере нартланы эмегенледен къутхаргъанды. Къарыуу жетмеген жерде акъылы бла, батырлыгъы бла да кёп кере жарагъанды.

Аны бирси нартладан не уллулугъу, не да бет сыфаты башха болмагъанды. Жалан да аны бирси нартладан былай къарагъанда аякъ балагъыны бийиклигинден таныгъандыла. Аягъыны балагъыны тюбю бла тауукъ бал ала ётюп болгъандыла.

Адамгъа болушлукъ излегенди. Аны къой, жауларына да зорлукъ жюрютмегенди. Батырлыкъ бла, халаллыкъ бла, чынтты тюзлюк бла баш болуп тургъанды.

Эмегенле уа нарт Сосурукъдан бек къоркъгъандыла. Аны ол белгисин, ол шартларын кёбюсю билгенди, алай аны бир угъай, беш башлы эмегенле да хорлаялмагъандыла. Эмегенлени ол созулгъан ташкес бычакълары Сосурукъну къолуна тюшгенден сора уа, аны бир эмеген да хорлаялмагъанды.