НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

VI. БЁДЕНЕ — РАЧЫКЪАУ

Нартланы заманында Чабакъчы Бёдене деб болгъанды. Юйдегиси, ёзгеси болмагъан киши. Чабакъчы Бёдене къармакъ бла чабакъ тутуб тургъанды Терк сууну бойнунда. Чабакъ тутаргъа Бёдене къуру да бир нёгери бла барыб тургъанды — арбачы джаш бла. Эртденбладан кюнортагъа дери Чабакъчы Бёдене къармакъ салыб, арба бла бир чабакъ тутуб, сора ол нёгери да аны арбагъа джюклеб, алыб юйге кете эди.

Дагъыда тогъуз къарнаш болгъандыла Чабакъчы Бёдене чабакъ салгъан джерде джашагъан — Терк сууну бойнунда. Аланы бир джангыз эгечлери болгъанды. Дунияны башында ала ол эгечлерине келтирмеген зат болмагъанды, асыры бек сюйгенден, кийик сют ичириб джашатхандыла кесин да. Къыз да, кюн таякъча, бир сейирлик джан болгъанды.

Сора бир кюн баргъанды Чабакъчы Бёдене ол къыз тургъан юйню туурасына, чабакъ тутаргъа къармакъ атар мурат бла. ...

НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

VI. БЁДЕНЕ — РАЧЫКЪАУ

Нартны малы чалманладан чыгъып, кёчюп келе, Адил сууну бойнунда тох- тагъан эди. Къырс-бийче, эки къарауашы бла, гёгенлени алып, Адилге келиучю эди. Нартны къойчусу Ёребаш айтхан эди нёгер жашлагъа: «Ол жанына ким ётюп, Къырс бийчени къарауашын тутуп, этерин этип, ким келсе, юч минг къаракъулакъ ириклени саугъагъа берирме»,— дейди. Сора Ёребашны жыллыкъ жалчысы, эки гыбытны кёпдюрюп, эки къолтугъуна салып, къыз келирге Адил суугъа секирди. Ол жанына ётюп, бугъуп, Къырс бийчени къыз къарауашы келгенде, сермеп къолгъа алды. Жаш ишин тамамлап, нарт Ёребашха ётдю.

Алайдан Къырс-бийчени къыз къарауашы къайтып барды. «Ай, аман къыз, чачынг-башынг а нек тозурагъанды?» — деди Къырс-бийче. ...

НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

V. ЭКИ-ЮЧ НАРТ БАТЫР БЛА БАЙЛАМЛЫ ТАУРУХЛА БЛА ЖЫРЛА

Бир жол Ёрюзмек, Сосурукъ, Алауган, Ногъайчыкъ деген нартла къалай эсе да эмегенлеге жесирликге тюшедиле. Аланы бир терен уругъа атадыла, къачал- мазча тёгереклерин иги бегитедиле. Зат ашамай, ичмей, нарт батырла юч кюн бла юч кече ол уруда олтурадыла. Тёртюнчю кюн Ёрюзмек былай айтады:

— Биз не амал этейик да? Урудан кесибиз чыгъаллыкъ тюйюлбюз, эмегенлени алдамасакъ,— дейди.— Алай мени сёзюме ийнанырыкъ тюйюлдюле эмегенле. Мен аланы къанларын кёп бузгъанма, кёплерини къарынларында сынагъанма сюнпомю жютюлюгюн,— дейди.

— Мени сёзюм да жарашырыкъ тюйюлдю алагъа,— дейди Сосурукъ.— Кёплерини боюнларында сынагъанма къылычымы жютюлюгюн, тыпырларындан отну алып кёп кере къачханма, кёп кере сюргенме кюз артында малларын,— дейди.

— Манга да ийнанырла деп айталмайма. Къызларын ала, къоя да тургъанма. Уучу жерлерине да кёп кере киргенме. Кёплерин терекге байлап кетгенме,— дегенди Алауган да. ...

НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

V. ЭКИ-ЮЧ НАРТ БАТЫР БЛА БАЙЛАМЛЫ ТАУРУХЛА БЛА ЖЫРЛА

Эртде, бурун заманлада эки нарт къарындаш болгьандыла. Аланы атлары Сосурукъ бла Сибилчи болуп, нарт эллеге атлары эшитилди. Кюнлени биринде Сибилчи: «Сосурукъ, кесинг хар заманда жортууулгьа жюрюйсе, айланаса, мени да биргенге айландыра, эрликге, батырлыкъгъа, чыдамлыкьгьа юйретсенг а»,— деп тилегенди.

Сосурукъ: «Айтханынг тюздю, игиди»,— деп, бир жолда биргесине тогъузоу- ланны алып, жолгьа чыкъгьанды. Орманладан, сууладан ёте барып, ийис ургъан бир уллу къара тёбени къатына жетгендиле. Сосурукъ, кесини нарт жыйынын алып, тюзюнлей ол тёбеге баргьанды. Барсала — сыртында, кёкюрегинде тюклери шинжи тереклеча, мыйыкьлары — лёкъу чырпылача, бири — кече, экинчиси уа — кюндюз кёрген, бурун сыртында эки кёзю, аузуну уллулугьу беш къулач, тишлери да темир ылытхынлача болуп, солугъаны тереклени жел этдирген бир эмегеннге тюбегендиле. Сосурукъ, жете барып, ол залим эмегеннге салам бергенди. Ол, салам алгьандан сора, Сосурукъну нёгерлери бла къонакъ этеди. ...

НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

V. ЭКИ-ЮЧ НАРТ БАТЫР БЛА БАЙЛАМЛЫ ТАУРУХЛА БЛА ЖЫРЛА

Нарт Ерюзмек бла Сосурукъ бир кюн къоркъакълыкъны бла батырлыкъны юсюнден сёлеше келип, Ёрюзмек Сосурукъгъа: «Дунияда адам неден къоркъа болур, мен анга сейир этеме. Игисагъан, ол „къоркъгъан“ деген зат къалай болур?» — дегенди.

Бу сёзле Сосурукъну жюрегине тюшюп, эсинде къалгьандыла. Бираз заманда озгъандан сора Сосурукъ:

«Ёрюзмек, кел былай жортууулгьа чыгъайыкъ»,— деп, сёлешгенди. Былай бла экиси да, нартладан да алты жёнгер алып, сегизеулен болуп кюнбатыш жанына кетгендиле. Къолладан, къулакъладан ёте, барып бир черекге жетгендиле. ...

НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

IV. ДЕБЕТ — АЛАУГАН — КЪАРАШАУАЙ

Къартланы айтханларына кёре, Къарашауай, кесини нарт нёгерлери бла бирге,

НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

IV. ДЕБЕТ — АЛАУГАН — КЪАРАШАУАЙ

Алауган улу Къарашауай Минги тауну башында жашагъанды. Минги тауну айрысында жерни къазып, бир ариу чокъуракъ суу чыгъаргъанды. «Минги тауну ёлмез къара сууу»,— дегенлери олду.

Къарашауай, Минги тауну бузларын бузуп, ууакъ томуруп, башха амалы болмай, буз гыртланы гыржын орнуна ашап, ызындан къара суудан ичип, алай жашагъанды. ...

НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

IV. ДЕБЕТ — АЛАУГАН — КЪАРАШАУАЙ

Къарашауай бла Гемуданы кёп хапарлары барды, аланы барысын да айтып бошаргъа бек къыйынды. Ала бирге кёп жигитликле эте келип, ахырында Минги тауну тюбюне баргъандыла да, Гемуда:

— Мен былайдан энди ёрлеп кетеме,— дегенди.— Аллах алай буюргъанды. Минги тауну башына чыгъарыкъма. Хайда, сен а энди къайт, Къарашауай, сюйгенинглей жашарса,— деп, алайда саламлашып, жиляп экиси да, Гемуда учуп кетеди. ...

НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

IV. ДЕБЕТ — АЛАУГАН — КЪАРАШАУАЙ

Къарашауай жортууулгъа кеси жангызлай барыргъа бек сюйгенди. Бир эрттенликде, ол, эртте къобуп, атасы Алауганнга келди.

— Атам! Сен мени къагъанакълай элтип кетип, тауда бузда къоюп кетген эдинг. Мен анда бир-бирде буз эмизикле эмип, бир-бирде уа акъ маралны сютюн ичип, алай ёсгенме. Андан бери кёп заманла озгъандыла. Алай анамы жанындан жууукъланы кёрюрге, аланы таныргъа бир жангыз да тюшмегенди. Къайда жашагъа. ларын билмейме, барыр жолну танымайма. Сени ол тийреледе бола тургъанынгы хапарын манга къарт атам Дебет айтханды. Сен эркин этсенг, ана жанындан жууукъланы бир таныр эдим,— деди.

— Эй, жашым, мен сени ары барырынга угъайлыгъым жокъду. Алай ол сен барлыкъ жерледе адам улу жашамайды. Ол тийрелери тауладыла, тар ауузладыла, терен къолладыла, къалын агъачладыла. Аланы ичинде «Элхур» деп, жангыз бир ёзен барды. Анда эмегенлени тукъумлары эм желмауузла жашайдыла. Нартладан да ол жерлени кёпле танымайдыла. Жолу къыйынды, ахырзаманды. Бармай болмайма дей эсенг, сакъ бол! Эмегенлени къолуна тюшсенг, ала санга бир да бет этмезле,— деди Алауган. ...

НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

IV. ДЕБЕТ — АЛАУГАН — КЪАРАШАУАЙ

Гемуда бла Шауай, нартла жаз башы сюргюге хазырлана тургъанлай, Дебетни гюрбежисине келгендиле.

— Бу жаш къарыулу кёрюнеди, нартланы бурундан къалгъан салталарын бир берейик,— дегендиле гюрбежиде тургъан нартла Дебетге.

Ала, эшик артында сюелип тургъан темир токъмакъны Шауайгъа кёргюзтюп, ол аны кётюрмазлыкъ сунуп, масхара этгендиле.

Токъмакъны узунлугъу он къулач, кенглиги да он къулач болгъанды. Сабы да темирден болгъанды.

Шауай салтаны алып ургъанда, тёшню да, темирни да, уруп, кюл этди. Нартла къачып чыкъдыла. Дебет а Шауайгъа:

— Аллах, Аллах, адамланы нек къыраса?— деп сорду.

Багъыр айылланы мен айтханча ишлемсгенсс, къарыусуздула,— деди Шауай.

— Мен билгенимча ишлегенме, сен айтсанг, айтханынгча ишлерме,— деди Дебет. ...

НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

IV. ДЕБЕТ — АЛАУГАН — КЪАРАШАУАЙ

Къарашауай, факъыра кийимле кийип, акъ сюекден этилген сыбызгъысын да алып, нарт элледе айланнганды. Ол сыбызгъыны согъуп тебиресе, агъачда къанатлыла, жаныуарла тохтап тынгылагъандыла. Сыбызгъыны ариу тауушу нарт эллегле эшитилгенди.

Нартла аллай уста сыбызгъычы ким болгъанын танымагъандыла. Уллу сейирге, тамашагъа къалгъандыла. «Бар да, аны ким болгъанын бил да кел»,— деп Сибилчини жибергендиле.

«Мени анам чыран бузду, аны сютюн ичгенме, темир бешикде ёсгенме. Атам а нарт Алауганды»,— дегенди къонакъ.

Сибилчи келип, Къарашауайны жууабын нартлагъа айтханда, ала анга бек сейир, тамаша болгъандыла. «Бузну сютю болмайды, буз сабий тапмайды, бу не адам эсе да, бизге тапсыз келгенди»,— дегендиле. ...

НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

IV. ДЕБЕТ — АЛАУГАН — КЪАРАШАУАЙ

Нарт Ёрюзмекни дуниягъа айтылгъан ариу къызы Агунданы кёп нарт жигитле тилегендиле. Агунданы, ёчге салып, уллу чаришле этгендиле. Кишиликлерин кёргюзтюр ючюн, эришип, къоркъуулу жортуууллагъа баргъандыла. Тутушуу, секириу, къолташ атыу оюнла этип, ёчешгендиле.

Малыны кёплюгю жерни юсюн жапхан ёхтем бай Шырдан да Агунданы тилегенди. Болса да, жумуртха ичинде тюк излеген, айтхылыкъ Агунда аланы бирине да бюсюремегенди.

Нарт жигитле, къарагъан кёзню кесине тартып къоярча, жаращдырылып жюрюгендиле. Ала Къарашауайны пелиуан кишилигин сезалмагъандыла. Тозурагъан юс кийими бла зыккыл ат керегине къарап, сансыз этип тургъандыла.

Агунданы анасы, билгич Сатанай, Къарашауайны айырма пелиуан кишилигин уста билгенди. Айтхылыкъ къызы Агунданы берип. Къарашауайны кесине киеу этерге да сюйгенди. Алай а ачыкъ айтыргъа базынмагъанды. Тап заманны сакълап тургъанды. Къызы бла бирге тюбетип, муратын билирге да сюйгенди. ...

НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

IV. ДЕБЕТ — АЛАУГАН — КЪАРАШАУАЙ

Къарашауай, атланып, жортууулгъа чыкъгъанды. Жолда бара тургъанлай, саууту-сабасы бла анга бир жаш жолукъгъанды. Салам бергенди, хапар соргъанды.

— Иги жаш,— дегенди ол,— эртдеден бери мен санга тюберге сюйюп тургъанма. Иги болду бюгюн тюбегеним.

Экиси да бара барып, жылкъы отоулагъа [орунлагъа ] тюбегендиле. Жаш Къарашауайгъа:

— Была не затладыла?— деп соргъанды.

— Была эмегенлени жылкъы отоулары болгъандыла. Быланы мен чачханма,— дегенди.

Алайдан ётюп бара тургъанлай, кенгден къарап, кёп жылкъыланы, дагъыда бир къалаланы кёргендиле. Ол жаш Къарашауайгъа:

— Бу жол мен биргенге чыкъгъаным себепли, мен айтхан жерге барайыкъ,— дегенди. ...

НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

IV. ДЕБЕТ — АЛАУГАН — КЪАРАШАУАЙ

Бурун заманлада Къарашауай деп бир ахырзаман пелиуан киши болгъанды. Ёмюрде да анга киши базып къатылалмагъанды, ол алай пелиуан болгъанглыкъгъа, кишиге артыкълыкъ этмегенди. Тынч, жууаш адам болгъанды. Аны атасы — нарт Алауган, анасы уа — эмеген къатын болгъандыла. Ол, къалгъан сабийлеча, анасыны сютюн ичип ёсмегенди. Ол анасындан туугъанлай, аны атасы элтип Минги тауда буз чыраннга салып кетгенди. Ол анда, гитчечиклей, бузланы эмип ёсгенди, деп айтадыла.

Анга бир ай болгъанда, уугъа айланырча жаш болгъанды. Тереклени сындырып, садакъ ишлеп, хансладан садакъ бау этип, маралланы ёлтюрюп тебирегенди. Анга эки ай болгъанда, атасын, анасын да хорлагъанды.

Къарашауайны адам акъыллы бир аты болгъанды. Ол ат не этерге сюйсе да, къолундан келгенди. Жаш бла аны ол адам акъыллы аты бир бирине кертичи болургъа, бир бирни ётюрюксюз сюерге ант этгендиле. ...