НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

X. ЖЫЙЫМДЫКЪ ТАУРУХЛА

Алмостула бурун да болгъандыла. Ала бюгюн жокъ болургъа жетгендиле. «Ала кеслери нартланы бла эмегенлени бирге къатышхан къауумларындандыла»,— деп, атам Къочхардан алай эшитгенме. Нартлада Алауган деген бир мазаллылары болгъанды. Ол адам улуларындан къатын алса, ол къатынла аны жашаууна жарамагъандыла. Хапарлагъа кёре, ол эмеген къызны къатыннга алгъанды. Ол, Алауганны къатыны болуп, жашап башлагъандан сора, хар эки айдан сабийле тапханды, хар тапханда да эки — тёрт тапханды. Алай тапхан сабийин ашап къоя болгъанды.

Сора, бир жолда, Алауганны эмеген къатынын алдап, ожакъны башындан от жагъагъа къозлатхандыла. Ол, ожакъны башындан юч сабийни къозлап, энишге от жагъагъа атханлай, нартладан бир тиширыу сабийлени алып къачханды. Ол, сабийлени Минги тау жанына алып бара, жолда арып, эки сабийни алай бир жерде атып, бирин а Минги тауда бу таракъла ичине салып кетгенди. Ауурдан элталмай атып кетген ол эки сабийни уа бир бёрю алып кетип, къайда эсе да бёрюле ичине элтип, анда кеси сютю бла ёсдюргенди. ...

НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

X. ЖЫЙЫМДЫКЪ ТАУРУХЛА

Бурун, сибил нартланы заманында, Минги тауну тюбюнде, Накъут-Дорбун деб, сау эл ичине сыйыннган, накъуту, налмазы, джези, инджиси, алтыны, темири болгъан, ичи кече-кюн да джым-джым джылтыраб, джаныб, кёзню алдагъан бир джасанма дорбун болгъанды.

Ол дорбунну байлыгъын нартла хайырландырыб, нарт устала дорбунда иштенек къураб, темиринден, джезинден нартлагъа сауут-саба этиб, накъутундан, ин- джисинден а нарт сибил къызлагъа тюйме-тюек, джасанма керек этиб тургъандыла.

Накъут-Дорбунну байлыгъын нартла, кишиге билдирмей сакълар ючюн, дорбунну эшигин нартланы эм акъыллысы къарт Дебекге ышаннгандыла. Кеслерине джашаргъа уа Минги тауну кёкюрегинде, Накъут-Дорбундан иги кесекни ёрге чыгъыб, Къала тау деб сослан ташдан бир уллу къала ишлеб, аны да накъутдан джасаб, анда джашагъандыла.

Ол кёзюуледе уа, Тарыкъ джеринде бий джеклик эте джашагъан, бир кёсе Бурунгук болгъанды. ...

НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

IX. АЧЕЙ УЛУ АЧЕМЕЗ

Нартланы ичинде Ачей улу Ачемей деген бир киши жашап болгъанды. Аны бла бирча ол тийреде бир эмеген жашап болгъанды. Аны аты Тюклеш эди. Тюклеш келе да, Ачемейни малларын сюре да кете, Ачемей да къуууп, жете да сыйыра тургъанды. Алай эте келип, бир жол Тюклеш Ачемейни ёлтюреди. Кёп заман озгъандан сора Ачемейни гитчелей къалгъан жашчыгъы Ачемез ёсюп, уллу болады.

Бир кюн жашчыкъ нёгерлери бла ойнай тургъанлай, ала бла тюйюшеди. Нёгерлери уа анга: «Сен бизни бла тюйюшмей, атангы ёлтюрген бла тюйюшсенг а»,— дейдиле. Жашчыкъ, мудах да болуп, юйге келгенде, анасы: «Не болгъанды?»— деп сорады. Ачемез анасына: «Мени атамы бир саууту къалмагъанмыды?»— деп сорады да, нёгерлери бла болгъан хапарын айтып, атасын ким ёлтюргенин, соруп, биледи. Анасы ол заманда Ачемезге айтады: «Атангы садагъы тот болуп, акъ аты кир болуп жер юйде турады». ...

НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

IX. АЧЕЙ УЛУ АЧЕМЕЗ

Ачей бла Хубун экиси эки тенг болгъандыла, кеслери да эки ёзенде джа- шагъандыла. Аланы джылкъылары кёб болгъанды.

Бир кюн Хубунну джылкъысы Ачейни туз бурууларына келеди. Ачейни къатыны Хубунну джылкъысын, къаргъаб, къыстайды. Андан сора эки татлы тенг джау боладыла. Алай бла тура тургъандыла да, сора бир кюн Хубун Ачейни джылкъысын кесиникине къошады да кетеди. Мычымай Ачейге ол хапар билинеди. Чычхан сыртлы сары аджирни джерин салыб, сауутларын тагъыб, Ачей Хубунну ызындан сюреди. Экинчи кюн джети джол айырылгъан джерде джети кёчюуден ётюб, джети тёбеге джууукълашыб баргъанлай, ызындан джетиб:

— Эй, джаулабмы сюресе, эркелебми сюресе? —деб къычырады.

— Джаулаб сюреме, атангы аман кёзюне! — деб Хубун тохтар акъыл этмейди.

— Алай эсе, атышмы, тутушму? — деб къычырады Ачей. ...

НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

VII. ЧЮЕРДИ

Эртде заманлада нартла-гуртла джашагъан бир элге къыйынлыкъ джетгенди да, ала кёчюб кетгендиле. Элде бир къарны болгъан къатынны заманы джетиб къачалмагъаны себебли, бир уллу уру къазыб, ашарын-ичерин да салыб, аны ары букъдургъандыла да кетгендиле. Кете туруб къатыннга сауут-саба да къой- гъандыла: «Улан тууса, берирсе!» — деб. Ала кёчюб кетгенден сора бир талайдан къатын улан табханды, атына да Чюерди атагъанды.

Абадан болгъанлай, анасы анга эл къойгъан сауут-сабаны бергенди. Чюерди аламат уучу болгъанды. Ол уугъа барыб, кийиклени ёлтюрюб, анасы, кеси да алай бла джашаб тургъандыла.

Бир кюн, Чюерди уудан къайтыб келе, бир уллу чегетни ичинде бир къаланы кёреди. Къаланы ичине кириб, тинтиб къарайды. Кёлюне былай келеди: «Анамы да алыб, бери кёчюб келсем, бьшайдан джууукъ боллукъ кёре эдим уугъа джюрюрге...»

НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

VII. ЧЮЕРДИ

Эртде заманда нарт Чюерди деп бир нарт болгъанды. Бу, атадан ёксюз къалгъанда, халкъ муну бырнак этип башлагъанды. Ол заманда Чюерди, къачып, ана къарындашларына барады. Ана къарындашлары, аны къабыргъасын киши жерге салмасын деп, тилсим этип, аны бууунуна темир чыбыкъ бла байлагъандыла.

Сибилчи бла Ерюзмек Чюердиге тынчлыкъ бермей башлагъанда, ана къарындашлары: «Бар да, жылкъыдан сайлагъан атынгы тут, сора анангы да ал да, къайры болса да кет»,— дейдиле.

Алай бла жылкъыгъа барып, аркъан атып, атланы кезиу-кезиу тутуп, бел- леринден энишге басып кёреди. Кёрген-кёрген аты чыдаялмйды. Беллеринден басхан атыны белин бюгюп, къарнын жерге жетдирип къояды. Ахырында сары кичиу бир атчыкъны тутуп, белинден басып кёреди. Бели бюгюлюрге унамады. «Бу жарар»,— деген муратда алып келди. Иерин салып, анасын да алып, бир къара орманда кете-жюрюй барып, бир къала болгъан жерге чыкъгъанды. ...

НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

VII. ЧЮЕРДИ

Къубу бла Губу нартланы заманында болгъандыла. Быланы аталары бош адам улуладан болсала да, экисини аналары да Тихтеннген тауну нартларыны къызларындан туугъандыла. Тихтеннген тауну нартлары артыкъ къарыулу бол- масала да, хыйлагъа, аман-такъалагъа бек хунерли, устала болгъандыла. Бу экиси Къуб жанында жашагъандыла.

Къубу нарт бай болгъанды, сыйыннгысыз жылкъысы ассыры кёпден жалпакъ- ланы къаралтханды. Кеси бек чомарт болуп, адамлагъа артыкълыкъ этип жю- рюгенлеге жау болгъанды. Губу уа урлаучу, адамлагъа артыкълыкъ этиучю бир аман зат болгъанды.

Бир кюн Губу нарт Къубуну жылкъысын урларгъа барып, садакъ бла атып, тюз кёзюнден уруп, желкесинден чыгъаргъанды. Къубу ёлгенди. Губу сюйген атларын сюрюп, алып кетгенди.

Къубу кеси ёлсе да, бир уланчыгъы къалгъанды. Аны аты Чюелди болгъанды. Атасы ёлгенден сора Чюелдини онбеш жылына жетгинчи асыраргъа, юйретирге, Чюелдини анасы Сарасан Тихтеннген тауда жашагъан нарт къарындашларындан Къурша деген бир нартха бергенди. Ол аны къарангы, сууукъ, бийик жерлеге элтип, уугъа, жаныуарланы кёрпозтюп, чыранладан, бугъейледен ёткерип, аркъан бла къаяладан салындырып, аладан къалай этип къутулургъа боллукъду, садакъны къалай ойнатыргъа керекди, деп, кёп затланы юйрете келгенди. Алай Къурша, сууда, тенгизде кеси жюзе билмегени ючюн, Чюелдини да жюзерге юйретал- магъанды. Ол себепден Чюелди уллу сууладан къыл аркъан бла ётерге керек болгъанды. ...

НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

VII. ЧЮЕРДИ

Нартла бла эмегенле сермешиучю заманлада была, жыйын болуп да, бирем- бирем да, бири бирине чабыууллукъ этип жюрюгендиле.

Ол заманда Бора-Батыр деген бир кючлюню алтмыш сарыуек къалаууру бар эди, аладан къоркъуп, анга чапмай, тонамай, алай а кеслерин хазыр этип тургъан алтмыш эмеген да болгъанды.

Бора-Батыр деген нартланы бийлеринден бири эди. Аны уа нартладан болуп да бир жылкъычысы бар эди, аты да Чюелди деп.

Жылкъычы Чюелди, оту жукъланнганда, тёгерегине къарап, кенгде бир от жарыкъ кёрюп, атланады. Атыны атлагъаны айлыкъгъа, секиргени жыллыкъгъа болгъанды.

Бу жылкъычы, от алыргъа барып, от болгъан бир уллу къалагъа жолугъады, къаланы арбазындан ичине: «Эй, ким барды мында?» — деп сёлешгенде, беш башлы алтмыш эмеген санады, уллу отда алтмыш къазан, этден толуп къай- найдыла. Алтмыш къазанны хар бирини ичинде бир ёпоз бишеди. ...

НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

VII. ШЫРДАН БЛА НЕГЕР

Эртде заманда нартлада Жёнгер деп бир нарт болгъанды. Ол, кече болса, жел атлагъа минип, кюндюз болса уа, «Жел ауруудан ауруйма»,— деп багушха кирип, ол этмеген палах, ол этмеген хата, ол жетмеген жер къалмагъанды. Аны былай болгъанын билип, Ачы тилли Гиляхсыртан аты бла келип, аны багушунда ат ойнатып тебирегенди. Сора, Жёнгер Гиляхсыртаннга: «Мен ауруп тургъанлай багушумда ат нек ойнатаса?» — деп, аычуланып соргъанды.

Гиляхсыртан айтханды: «Мен сени ауругъанынг бла сауунгу билмесем, мен да Гиляхсыртан тюйюлме. Ит итлигин этер, багуш багушха ушайды. Адам эсенг, Жетиланы акъ ажирге чыкъсанг а!»

Сора Жёнгер айтханды: «Жетилары жети къарнашдыла, байрым кече болмаса, ала анга жети кере жер саладыла — мен аны къалай урлайым? Жети бурууу, жети къарауулу, жети да ити бардыла,— мен аны къалай урлайым?» — деди.

Ачы тилли Гиляхсыртан: «Сени эгечинг Гошаны къарны иги ауруса, аны къалай урларыгъынгы ол санга юйретир»,— деди. ...

НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

VII. ШЫРДАН БЛА НЕГЕР

Ёрюзмекни къызы Агунданы ариулугъу нарт халкъына жайылгъанды, аны ауузларындан кетермей тургъандыла. Агунданы алтын чачы табанларына жетгенди. Къап-къара кёзлери жауун кюнден сора кюн таякълагъа ушагъандыла. Хар къолгъа алгъан ишин терк, тынгылы, къарап-къарагъынчы битдиргенди. Эртденликде жезден ишленнген гёгенни алып, суугъа барып тебиресе, аны ариу жюрюшюне бла саныны ариулугъуна, кече ай жарытханча, чырайлы бетине къарап тоймаз эдинг. Нарт жашланы кёплери аны ызындан кёп заманланы айланнгандыла, келечиле жибергендиле. Ол а бирине да барыргъа унамагъанды.

Агунданы аман акъыллы Шырдан да тилегенди. Къалыннга минг ат, минг тууар, минг къой, жюз арба элталлыкъ хапчук берирге дегенди. Алай Агунда унамагъанды. Сора Шырданны эсине аман акъыл тюшгенди.

Нартланы жыйып: «Мен кесими жашымы илишаннга салама. Аны атып ёлтюргеннге, жукъ айтмазгъа сёз береме. Уралмай къалсала уа, Агунданы манга къатыннга берирсиз»,— дегенди. Нарт уланла жыйылдыла, садакъларын жараш- дырдыла, илишанны атаргъа хазырландыла. ...

НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

VII. ШЫРДАН БЛА НЕГЕР

Нёгер кюндюз, зыккыл кийимле кийип, багушлада жата, кече болса уа бешкъарыш жесирлени сатып жюрюген, аман акъыллы киши болгъанды. Шырдан аны ол къуртха акъылын билмегенди. Зыккыл кийимлерин кёргенде: «Болумсуз жарлы»,— деп, масхара кёз бла къарап къойгъанды.

Нарт Шырданны байлыгъыны учу, къыйыры табылмагъанды. Малы, жери, харакети чексиз кёп болгъанды. Кеси да бек хыйлачы, гынтдылы, башына даражаны кёп тартхан, махтанчакъ киши да болгъанды. Ёчешип, ёч алыргъа, аны бла кесини адамлыгъын танытыргъа да бек сюйгенди.

Кюнлени биринде Шырдан нартлагъа баргъанды. Нартны халкъын жыйгъанды:

— Мен сизни бла ёчеширге келгенме,— дегенди.

— Да, ёчюнгю айт, эшитейик,— дедиле нартла. ...

НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

VI. БЁДЕНЕ — РАЧЫКЪАУ

Еречыкъау уллу, мазаллы адам болгъанды. Аты да, асыры уллудан, нарт сыртладан бири тенгли болгъанды. Ол бара, жюрюй кетип, бир уллу тойгъа жолугъады. Тойчула: «Кел, тойгъа къошул, тепсе»,— демегендиле. Аллай хал- ларын кёргенде, къамичи бла уруп, тойну ортасына киргенди. Тойдан тепси, къанга алмай чыкъмазын билип, жюз аякъ кирген нарт топпанны бозадан, сырадан толтуруп, тогъуз доммай этни биширип, учалай салып, аллына чыгъ- ардыла.

Атыны жюгенин сол билегине кийдирип, топпанны, учаланы да къолуна алып, эки къапханлай этни, бир тартханлай жюзаякълы топпанны тартып бошады. Тепсини, аякъны ызына ашырып: «Мен муну бла боллугъум жокъду»,— дейди.

Ол заманда юйню иеси: «Къайда болса хаулеле бери келедиле да, мында къаладыла»,— дейди. Бу сёзлени эшитгенде: «Мен маржама, мында турсам, бу хыликке иш мени ёлтюрдю»,— деп жолгъа чыкъды. Аны кетгенин тойну иесини юй бийчеси эшитип: «Бюгюн мени абадан къызымы тоюду. Алай Ёречыкъауну жолундан ким къайтарса да, мен анга он ат жюгю алтын берирме, кичи къызымы да аны къайтаргъаннга къалынсыз берирме»,— дейди. ...

НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

VI. БЁДЕНЕ — РАЧЫКЪАУ

Нартланы заманында Рачыкъаудан кючлю адам Капказда болмагъанды, ол кеси да ма бу тийреледе жашагъанды. Сора, тура келгенде, Капказда энтда да аллай бир къарыулу, залим адам чыгъады. Рачыкъауну хапарын эшите тургъанды да, кюнлени биринде аны ёлтюрюр мурат этип, жолгъа чыгъады. Ачыкъ сермешде онгламазлыгъын билип, келе-келип, Рачыкъау намаз эте тургъанлай кёреди да, артындан жууукълашып, къама бла уруп ёлтюреди. Алайдан: «Аха, энди Капказ манга къалды»,— деп, юйюне кетеди.

Тура тургъанды да, сора Капказда Къарашауай деп да бир бек кючлю адам чыкъгъанды деп, эшитеди. «Аха, энди аны да ёлтюрюрге керекди»,— дейди да, атланады, салып анга барады. Баргъанда муну тапмайды. Сорады адамлагъа да: «Да ол а эки айгъа къайры эсе да кетип турады, андан алгъа келлик тюйюлдю»,— дейдиле. «Ахшы, бу эркек эсе аллай кишилиги болгъан адам эсе, адамын излемей къоймаз»,— дейди да кеси кесине, муну жылкъычысын ат бойнуна атып, алып кетеди, ёлтюрюп, суугъа атып къояды. ...

НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

VI. БЁДЕНЕ — РАЧЫКЪАУ

Къарашауай бла Ёречыкъау бир бирлерин танып болмагъандыла. Къарашауай: «Мен маржама, бу Ёречыкъау ким эсе да, танымай къойсам!» — деп, жолгъа чыкъгъанды. Къарашауай атланып, жолгъа чыгъып, келе, Ёречыкъау да, аны излеп, жолгъа чыкъгъанды. Келе келип, экиси да бир кёпюр къатында тюбеш- гендиле. Къарашауай бла Ёречыкъау саламлашхандыла.

Экиси да бирге сёлеше келип, Къарашауай тюзде батыр Ёречыкъауну излей, Ёречыкъау да тауда батыр Къарашауайны излей чыкъгъанларын айтдыла.

Сора Ёречыкъау айтды: «Тюзню батыры Ёречыкъау менме». Къарашауай а: «Тауну батыры уа менме»,— дейди. «Сора, алай болса, экибиз эки батыр, сен тауда, мен тюзде»,— деди Ёречыкъау. Сёлеше келип, ол: «Атышмы, тутушму?» — деди.

Алайдан имбаш таш атышып башладыла. Еречыкъау атады, Къарашауай да атады. Болса да, Къарашауай бир бла жарым атламгъа Ёречыкъауну озады. ...