НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ПЕРЕВОДЫ

I. НАЧАЛО НАРТОВ. РОЖДЕНИЕ НАРТСКИХ ГЕРОЕВ

Тейри Солнца сотворил солнце. Тейри Земли сотворил землю. В третью [очередь] были сотворены моря.

После того как [Тейри] были сотворены небо и земля, между ними были сотворены люди. Тейри Неба, Тейри Солнца, Тейри Земли и Тейри Воды посоветовались [и решили]: Тейри Воды будет давать роду человеческому воду для питья; Тейри Земли взял на себя растить урожай и кормить человека; Тейри Солнца — светить; Тейри Неба — посылать дожди.

Тейри Солнца — глава, предводитель [всех] Тейри. Он мощный держатель мира. Тейри Солнца находится в бесконечной, бескрайней дали. Он [все время] кипит: летом дарует свою жару земле, зимой же посылает [часть] этого тепла в Мир сирот¹Мир сирот — Мир мертвых. и согревает их. ...

НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

XII. НАРТЛАНЫ ЖЕРДЕН КЕТГЕНЛЕРИ

Сатанай нартланы анасыды. Андан ариу, андан акъыллы дуниягъа жан жаратылмагъанды. Сау дуниягъа акъылны, намысны ол юлешгенди. Сатанай, болуп озгъан бола тургъан, боллукъ ишлени билгенди. Сатанайны атасы — Кюндю, анасы — Айды, кеси кёкде туугъанды. «Кёкден Жер Тейриси тилеп эмчекге алып ёсдюргенди»,— деп айтадыла. Бир бирле уа: «Угъай, аны Желмаууз урлагъанды, аны ючюн Ай бла Кюн да тутуладыла. Кюнню эсине Сатанай тюшсе, Кюн къыздырады, дунияны саргъалтады, сууланы къурутады, тенгизлени таркъайтады,— дейдиле.— Ай тутулса, жауунла жауадыла, ырхыла келип, черекле къутурадыла».

Жер юсюнде Сатанайны Суу Анасы ёсдюргенди. Ол Сатанайны бек сюйгенди, анга кеси къарагъанды. Сатанай деп да анга ол атагъанды дейдиле. Ай бла Кюнню гитче къызчыкълары, аланы эсине тюшюрюп жыласа, Суу анасы анга кесини ариу накъут-налмас ташчыкъларын ойнаргъа бере тургъанды. Сатанай аланы ичинде барындан да бек къызыл сата ташчыкъла бла ойнаргъа сюйгенди. Ма аны ючюн Суу анасы анга Сатанай деп атагъанды. ...

НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

XII. НАРТЛАНЫ ЖЕРДЕН КЕТГЕНЛЕРИ

Жулдузла кюз арты Абустолну эки айында кёп учадыла. Ала нарт темирчи пелиуан Дебетни темир тюйген жилтинлеридиле.

Кёкде алсьын жулдузла болмагъан заманла болгъандыла. Ол заманланы, чакъланы кечелери бек къарангы болгъандыла. Ол аллай къарангы кечелеге «Асууат» кечеле деп айтхандыла. Ол ёмюрлени чакъларында нарт улулары жер ючюнде асланла, къапланла бла, эмегенле бла, агъач кишиле, алмостула бла талаша, кюреше айланнгандыла. Тереклени, къаяланы аудура, ташланы кётюре, къарыуларын сынагъандыла.

Нартланы ичинде пелиуаннга айтылгъан Дебет атлы бир нарт болгъанды. Ол хар затны тилин билгенди. Хапарлагъа кёре, Дебет, нартла бла оноулашып, Къармур таулагъа кетгенди. Ол анда ташланы хар тюрлюсюн алып, къолу бла сыгъып, сынай келип, бир къаралдым ауур, жылтырауукъ ташны сыкъгъанда, андан темир тамычыла акъгъандыла. Дебетге Кюн Тейриси темир ташланы тылы кибик жумушакъ этгенди. ...

НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

XII. НАРТЛАНЫ ЖЕРДЕН КЕТГЕНЛЕРИ

Эртте, бурун ёмюрледе нарт батырла болгъандыла. Ала Минги тауда жашагъандыла. Ала къарыулула, батырла болгъандыла, эмегенле бла бир заманда да суулары сюзюлмегенди. Ала Минги тау бла Къазман тауну арасында, Къыркъ сууланы боюнларында жашагъандыла. Къара орманлада, таулада эриши, анкъау эмегенле бла кюрешип келгендиле, артыкълыкъны не аз да унамагъандыла.

НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

XII. НАРТЛАНЫ ЖЕРДЕН КЕТГЕНЛЕРИ

Хапарлада келгеннге кёре, нарт къопхан, эл, халкъ тынчайгъандан сора башланады. Халкъгъа къыйынлыкъла, палахла келлик болса, ол аланы илишаны болады.

Ала, бурунлада жашап-ашап кетген деу нартланы жанларыдыла. Ала кеслери да артыкълыкъ этген къужур эмегенле бла кюреше келгендиле. Мен эшитгеннге кёре, нартла эмеген мыллыкладан жайылгъан ийисли, чирик аурууладан къырылып тауусулгъандыла. Ма энди ала, ёксюзле, дуниясындан къарап, бизге келлик палахланы кёрюп, къуш, къаргъа, тюрлю-тюрлю жаныуарланы суратларына, жапыларына кирип, ...

НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

XII. НАРТЛАНЫ ЖЕРДЕН КЕТГЕНЛЕРИ

Нартланы заманы адамланы насыблы заманлары болгъанды. Кавказда джашагъанла кийик джаныуарлагъа бла юй хайыуанлагъа тиймсгсндилс, хане джылны узуну джашлай, кёклей тургъанды, ауруула, адамны къабыб ачытхан сокъур чибинле болмагъандыла. Чырайлы, джигит, огъурлу, ишни сюйген нартла киши халкъгъа джутланмагъандыла, кеслерини малларын, жерлерин, юйдегилерин сакълагъандыла.

Таулада эталгъан аманлыгъын этиб айланнган уллу байлыкъны иеси Иблис нартланы къыралын чачыу-къучуу этерге ууланнганлай тургъанды. Буздан, къардан ауурланнган къара булутланы башларындан ийгенди, от садакъланы — кёк джашнауланы чакъдыргъанды. Уллу джеллени, ачы сууукъланы, къургъакълыкъны келтиргенди. Алай болса да, нартлагъа жукъ эталмагъанды. Нартла не къыйынлыкъны да хорлаб баргъандыла. ...

НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

XII. НАРТЛАНЫ ЖЕРДЕН КЕТГЕНЛЕРИ

Эртте-эртте заманлада, нартла болгъандыла. Ала батырла, тулпарла эдиле. Аланы жер юсюнде жаулары эмегенле эдиле. Нартла Ырхыз, Эки башлы эм Къазман тауланы, Къыркъ сууларыны къолларында, эмегенле бла къатыш жашагъандыла.

Эмегенле къарыулула, уллула, эришиле, акъылсызла, анкъаула болгъандыла. Жилян, макъа, кийик жаныуарла тутуп, тамырланы къазып, агъач кёгетлени ашап жашагъандыла. Бек сюйген ашлары адам эти болгъанды. Ач болуп жай- ылсала, къыркъ кюнню жукъламай, къара орманлада гюр-гюр этип айланнгандыла. Ач болсала, бир бирлерин да, талап, ашагъандыла, нарт эллеге чапхандыла.

Бир тоюп жукъласала, жауун, жел, исси деп къарамай, юч ай жукълагъандыла. Жарланы оюп, сууланы тыйып, кеслери да суулагъа жатып, кир этип, нарт эллеге къыйынлыкъла берип, ачыуландыра болгъандыла. ...

НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

XI. НАРТЛАНЫ ЖЫРЛАРЫ.

Эртте нартла болгъандыла. Аланы баш таматалары Деует болгъанды. Ол кеси ташланы сыгъып, аладан темир этгенди. Ол уста темирчи жаныуарланы, хансланы да тиллерин билгенди. Бир кюн Деует нартлагъа бир таякъ ишлеп бергенди. Ол таякъны агъачы къызыл болгъанды.

Ол таякъны эмегенле сюймегендиле, аны ийисинден къачхандыла. Нек десенг, мен эшитгеннге кёре, ол таякъ эмегенлеге ауруу жукъдургъанды. Ол алагъа уу, нартлагъа уа дарман болгъанды.

Нартла ол таякъ бла чыгъып, эмегенле бла сермешгендиле. Эмегенле ол таякъны ууундан ёлгендиле, дейдиле. Урушха уа нартла былай айтып чыкъгъандыла: ...

НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

X. ЖЫЙЫМДЫКЪ ТАУРУХЛА

Эмегенлени мен атамдан эшитген хапарлары былайды. Ала эртте, бек эртте жашагъан бир тюрлю жанла болгъандыла. Кеслери бек мазалы, къарыулу, адамла бла жилянлагъа, унамасанг, тап айыулагъа да ушагъандыла.

Аланы бир тюрлюсю — беш-алты къуйрукълу, жилянлача, узун, базыкъ, андан огъарасы адамгъа ушагъан, терилери жылтырауукъ, жилян терисича, жылтырап, сора алайдан эки, юч, тёрт, беш баш айырылып, боюнлары узун болгъандыла. Башлары, бир башхасы болмай, къадыр башха ушайыракъ болуп, кёзлери, тишлери, тиллери уа — жилянланыча.

Экинчи тюрлюсю — орталыкъ дуппурлача уллула, эриши, сылыкъ, ийисли, кёзлери, ауузлары, жаякълары макъалагъа ушап, эки аякъны юсюнде, адамлача, жюрюгендиле. Юслери тюклю, терилери жаркъма-жаркъма, къаты, жарылып болгъандыла. Жашагъанлары чегетледе, батмакълада, дорбунлада болуп, тойум- лары болмагъанды. Тамыр, эт, кёгет ашап жашагъандыла. Акъылсызла эдиле, аз-маз сёдеше да билгендиле. ...