НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

XII. НАРТЛАНЫ ЖЕРДЕН КЕТГЕНЛЕРИ

Эртте-эртте заманлада, нартла болгъандыла. Ала батырла, тулпарла эдиле. Аланы жер юсюнде жаулары эмегенле эдиле. Нартла Ырхыз, Эки башлы эм Къазман тауланы, Къыркъ сууларыны къолларында, эмегенле бла къатыш жашагъандыла.

Эмегенле къарыулула, уллула, эришиле, акъылсызла, анкъаула болгъандыла. Жилян, макъа, кийик жаныуарла тутуп, тамырланы къазып, агъач кёгетлени ашап жашагъандыла. Бек сюйген ашлары адам эти болгъанды. Ач болуп жай- ылсала, къыркъ кюнню жукъламай, къара орманлада гюр-гюр этип айланнгандыла. Ач болсала, бир бирлерин да, талап, ашагъандыла, нарт эллеге чапхандыла.

Бир тоюп жукъласала, жауун, жел, исси деп къарамай, юч ай жукълагъандыла. Жарланы оюп, сууланы тыйып, кеслери да суулагъа жатып, кир этип, нарт эллеге къыйынлыкъла берип, ачыуландыра болгъандыла.

Бир жолда, заманланы бир заманында, «Акъ жылла» деп юч жыл болгъанды. Ол юч жылда, жауун жаумай, кюн къысып, нарт эллерине, эмегенлеге да ач къытлыкъ жетгейди. Ачлыкъ жетген эмегенле, нарт эллеге чабыууллукъ эте, кёп къыйынлыкъла жетдире тургъандыла.

Бир жолда нартла ачлыкъ кирген эллерин ачлыкъдан къутхарыр ючюн, аскер болуп кюнбатыш бла кюнчыгъышха, эки бёлюнюп, кетгендиле. Эллени эмегенледен сакълар ючюн Батырбаз деген сына улу, алай а бек къарт болгъан бир нартны къойгъандыла. Батырбазны аскери кёп эди. Садакълары болса да, бир-бир окълары жютю отлукъ ташладан, бир бирлерини уа жумушакъ доммакъдан болгъанды. Садакъ бауларын доммай сингирледен этгендиле.

Эмеген жыйынла, тёбеле кибик, жерлени, тауланы тепдирип, нарт эллеге тохтаусуз чабыууллукъ этип башлагъандыла. «Нарт элледе табылгъан сабий, къарт, мал тапханларын ашайдыла»,— деп, Батырбаздан нартлагъа къуугъун баргъанды.

Болса да, бир къара орманлада нартла бла эмегенле бир бирлерине тюбешип, орталарында къаты уруш, кюреш башланнганды. Уруш кёп заманны баргъанды. Ачлыкъ къутуртхан эмегенле, тереклени, ташланы сермеп, нартланы артха ыхтыра башлагъанда, нартланы садакълары эмегенлеге тийселе да, бюгюлюп, не да артха чартлап кете больгъандыла.

Сора, акъыллы нарт Батырбаз, эллеге хапар берип, эт къазанла асдырып, къундуш къуйдуруп, этсиз шорпала къайнатдырып, ичлерине туз орнуна кёрдеуюк бла кукуртну, аНдызны къошдуруп асдыргъанды. Къазанларын, ала келлик жол- лада, къайнай тургъанлай къоюп, кеслери артха къачхандыла. Ачлыкъ къутуртхан ач эмегенле: «Ха, аш тапдыкъ!» — деп, бир бирге ал бермей, бир бирлерин ары-бери тюрте, жюзюшер челек кирген жюз къазан шорпаны ичгендиле. «Ох-охо, энди бираз солуюкъ»,— деп бир уллу кюнлюм къолгъа жайылып, жукъларгъа, солургъа жатхандыла.

Бираздан, къарынлары ауруп, ётюп башлагъандыла. Къарынлары ауругъан бла къалмай, кёзлери, башлары тели айланып, къаты эсиргендиле. Тентек болуп, бир бирлерин тюйюп, къырып башлагъандыла. Этлсри кёгерип, тюклери тюшюп, ёлет кирип, къырылып, артлары болгъанды.

Кюнчыгъыш, кюнбатыш жанларына кетген нарт аскерле да, эмегенле бла уруш хапарны эшитип, жетгендиле. Жетселе, кёп нарт эллери бузулуп, чачылып, бир талай нарт тиширыуну, сабийлени эмегенле ашап тапхандыла. Ачыулу нарт аскерле: «Ашау алай тюйюлдю, ма былайды»,— деп. эмегенлени этлерин шишлик этип ашагъандыла.

Къырылгъан эмегенлени мыллыклары бир бёлек кюнден чирип, дунияны аман ийис альгъанды. Андан нарт элге къара ёлет киргенди. Къарынлары ауруп, башлары тели айланып, юч кюнден кёп жашамай, къырылып башлагъандыла.

Андан Ырхыз, Эки башлы, Къазман тауларында нартлагъа къачмакълыкъ тюшгенди. Жерлеринден къобуп, бир къауумлары кюнчыгъыш жанында Хазна тенгизге, кюнбатышда Азау тенгиз жагъаларына жетип, кеслерин тенгизлеге атхандьита.

Жоллада, къоллада, тапханларын ашап, бузуп баргъандыла. Ол кезиуде болмаса, нартла кишиге артыкълыкъ этмегендиле, артыкълыкъны да унамагъандыла. Былай бла нартла, жерлеринден къобуп, тауусулуп кетгендиле деп, къарт атам Исхакъдан эшитгенме.