НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

VII. ШЫРДАН БЛА НЕГЕР

Эртде заманда нартлада Жёнгер деп бир нарт болгъанды. Ол, кече болса, жел атлагъа минип, кюндюз болса уа, «Жел ауруудан ауруйма»,— деп багушха кирип, ол этмеген палах, ол этмеген хата, ол жетмеген жер къалмагъанды. Аны былай болгъанын билип, Ачы тилли Гиляхсыртан аты бла келип, аны багушунда ат ойнатып тебирегенди. Сора, Жёнгер Гиляхсыртаннга: «Мен ауруп тургъанлай багушумда ат нек ойнатаса?» — деп, аычуланып соргъанды.

Гиляхсыртан айтханды: «Мен сени ауругъанынг бла сауунгу билмесем, мен да Гиляхсыртан тюйюлме. Ит итлигин этер, багуш багушха ушайды. Адам эсенг, Жетиланы акъ ажирге чыкъсанг а!»

Сора Жёнгер айтханды: «Жетилары жети къарнашдыла, байрым кече болмаса, ала анга жети кере жер саладыла — мен аны къалай урлайым? Жети бурууу, жети къарауулу, жети да ити бардыла,— мен аны къалай урлайым?» — деди.

Ачы тилли Гиляхсыртан: «Сени эгечинг Гошаны къарны иги ауруса, аны къалай урларыгъынгы ол санга юйретир»,— деди.

Алайдан Жёнгер эки таякъны эки къолтугъуна салып, ахсай-ахсай, эгечи Гошагъа баргъанды. Гоша, аны кёргенде, къайгъылы болуп: «Не болгъанды санга, нек келгенсе?» — деп соргъанды.

«Да не этейим, Жетиланы акъ ажирин къалай урлайым деп, санга сора келгенме»,— деп, жууап бергенди.

«Жети баппушну бир атханлай ёлтюрсенг, къалай урларыгъынгы айтырма»,— дегенди Гоша.

Сора, алайдан Жёнгер излеп, болат темирден садакъны алып, жерлеп, чыгъ- анакъгъа баргъанды. Атып, жети баппушну да бирден ёлтюргенди. Аланы алып келгенди. Сора эгечи Гоша, баппушланы жыртып, жаращдырып бошагъандан сора: «Бар, Жёнгер, итлеге кесинги кёргюзтмей, бир терен уру къаз,— деп, байрым кече анга уру къаздырады.— Башха кечеледе ажирни жери юсюнден кетмейди»,— дегенди. Жёнгер ол айтханча этгенди да, байрым кече, уру къаз- гъандан сора, урудан чыгъып, акъырын, итлеге от ата, итле да ашагъаны-ашагъа- ны ёле барып, жети къарауулну ёлтюргенди, жети бурууну да бузуп, темир багъанагъа байланып тургъан акъ ажирни алып кетгенди.

Танг атханлай, Жетилары эшикге чыкъгъандыла. Къарасала, итле ёлюп, жети буруу да бузулуп, къарауулла да къырылып, акъ ажир да кетип. Кече къаладан тышына чыгъалмагъан Жетилары, жыйыу болуп, ант бла, жетиси да жети жанына айланыргъа, излерге кетгендиле. Жети къарындаш да излеп, дунияда жети жылны айланнгандыла. Таякъларыны учуларын, аякъларыны бармакъларын тауусуп келгендиле, тапмагъандыла.

Ачы тилли Гиляхсыртан Жетиланы, айланып, тапмай келгенлерин билгенди. Сора, Жетилагъа баргъанды да: «Не эте турасыз?» — деп соргъанды. «Этип а не этейик, акъ ажир урланнганды, аны жер юсюнде адам элтмегенди»,— дегендиле. Ачы тилли Гиляхсыртан: «Эй, аманла, сиз билмейсиз ансы, аны жер юсюнде адамла элтгендиле. Жетигиз да барып, кече нартла кёпюрюню тюбюне киригиз, садакъланы тартып, хазыр тутугъуз»,— дегенди.

Дагъыда, Ачы тилли Гиляхсыртан алай айтханды: «Сиз билигиз, бюгече ол алтын жылкъыны, жез табанлы жылкъыны кёпюрге урлукъду».

Кечени бир заманында Жёнгер жылкъыны кёпюрге ургъанды. Жылкъыны арты кёпюрден ётдю дегенлей, бирча буйрукъ бла, Жетилары, садакъланы Жён- герге айландырып атхандыла. Алайда Жёнгер акъ ажирден жыгъылгъанды. Жетилары, чабып, аны кесерге кюрешгендиле, алай а сауутлары, къылычлары кесалмагъандыла. Суугъа атабыз деп кюрешгендиле да, кётюралмагъандыла. Жетилары сора, ишни не болгъанын билмей: «Ай, бизге Гиляхсыртан бир сыйлы адамны ёлтюртгенди, андан эсе кёрмегенибиз бу болгъа эди»,— деп, ажирни алып кетгендиле.

Эртденликде, хапар жайылып, андан-мындан келген жолоучула келип, алайгъа жыйылгъандыла. Халкъ, не къадар кюрешди эсе да, аны кётюралмагъанды. Сора, алайгъа Ачы тилли Гиляхсыртан келгенди. Ол халкъгъа айланып: «Сиз муну танымаймысыз?» — дегенди. Дагъыда Гиляхсыртан: «Танымай эсегиз, бешикде сабий, элде адам, тёшекледе къарт—къурт къоймай, былайгъа жыйыгъыз»,— дегенди. Халкъны, ол айтханча, алайгъа жыйгъандыла. Гиляхсыртан: «Энди Жёнгерден къалгъанланы барын да жыйгъанбыз»,— дегендиле.

Гиляхсыртан: «Да сора, алай эсе, барыгъыз да, аны да келтиригиз»,— деп, буюргъанды. Халкъдан адамла, багушха баръш: «Жёнгер жокъду»,— деп къайтхан- дыла. «Да, жамауат, жокъ эсе, ма бу жатхан Жёнгерди»,— дегенди. Халкъ кётюрюрге кюрешгенди, не аз да кётюралмагъанды. Ол заманда Гиляхсыртан айтханды:

«Барыгъыз, эгечи Гошаны келтиригиз, ол бир кюу этип, бир чуу этсин, ол заманда кётюрюрге болурсуз».

Халкъдан адамла барып, Гоша эгечин алып, алайгъа келтиргендиле. Ол, келгенлей, кюу, чуу этгенди, ол заманда ёлген Жёнгерни кётюрюп, алып кетгендиле.

Сора, Жёнгерни къарындашы Ту рту аны Гиляхсыртан ёлтюртгенин, аны палахы болгъанын билгенди. Алай бла Турту анга дертли, ачыулу болгъанды.

Нартланы жыл байрамлары жетип, жыллыкъ бал бозалары болуп, ичгиге жыйылгъандыла. Сора, алайда Жёнгерни къарындашы Турту, ичги ичилип баш- ланнгандан сора: «Ичинден тышына, тышындан да ичине жибермезге, эшиклени,терезелени бегитирге эркинлик беригиз»,— деп нартладан тилегенди. Алай бла эшикни сакъларгъа кеси бойнуна алып тохтагъанды.

Ачы тилли Гиляхсыртан — бир чубур аты, бир да чубуркъуйрукъ ити бла нартланы эллеринде айланнган бир киши болгъанды. Жёнгерни къарындашы, эшик юсюне бир тенг жашын салып, Гиляхсыртанны къара атына да минип, сауут-сабасын алып, ол келиучю жолгъа чыкъгъанды. Сора, мингнген къара атына адам тил бла: «Туруучу, барыучу жеринг къалайда эсе да, ары элт»,— дегенди. Ат, элтип, бир ариу дуппурну юсюнде тохтагъанды. «Ачыл, дуппур!» — деп къычыргъанында, бир эшик ачылгъанды. Ичине кирсе — ачы тилли Гиляхсыртанны къатыны да анда, эки жашы да анда. Турту, аланы къоркъгъанларын кёрюп: «Къоркъмагъыз, мени Гиляхсыртан ийгенди,— дегенди. — „Халкъгъа чыгъармай, мен юйдегими аллында гюняхлы болгъанма, бир иригим барды да, аны кес. Ашны, сууну хазыр этсин юй бийчем. Нартланы алып барлыкъма11,— деп ийгенди»,— деди.

Жёнгерни къарындашы ирикни кесгенди, къазанны отха асханды. Къазан къайнагъынчы, муркку эте, ирикни соя тургъанды. Гиляхсыртанны къатынын да, эки жашын да ёлтюрюп, къазаннга салып, нартлагъа баргъанды.

Ачы тилли Гиляхсыртан а, ол ишлени барын да сезип, тынгысыз болуп тургъанды. Нартла бозаны ичип бошагъанларында, атына минип, ызына айланып чапханды. Къазанда къатынны, сабийлерин кёргенинде, кеси да, аты да, ити да, жел тюйюмчек болуп, кёкге учуп кетгендиле.

Ма кёкде айны ичинде ол ат сурат бла адам сурат аладыла, дей диле къартла.