НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

VII. ЧЮЕРДИ

Нартла бла эмегенле сермешиучю заманлада была, жыйын болуп да, бирем- бирем да, бири бирине чабыууллукъ этип жюрюгендиле.

Ол заманда Бора-Батыр деген бир кючлюню алтмыш сарыуек къалаууру бар эди, аладан къоркъуп, анга чапмай, тонамай, алай а кеслерин хазыр этип тургъан алтмыш эмеген да болгъанды.

Бора-Батыр деген нартланы бийлеринден бири эди. Аны уа нартладан болуп да бир жылкъычысы бар эди, аты да Чюелди деп.

Жылкъычы Чюелди, оту жукъланнганда, тёгерегине къарап, кенгде бир от жарыкъ кёрюп, атланады. Атыны атлагъаны айлыкъгъа, секиргени жыллыкъгъа болгъанды.

Бу жылкъычы, от алыргъа барып, от болгъан бир уллу къалагъа жолугъады, къаланы арбазындан ичине: «Эй, ким барды мында?» — деп сёлешгенде, беш башлы алтмыш эмеген санады, уллу отда алтмыш къазан, этден толуп къай- найдыла. Алтмыш къазанны хар бирини ичинде бир ёпоз бишеди.

Эт бишип бошагъанда, эмегенле, хар бири бирер къазанны алларына салып, ашап, тойгъан да этмей, бири биринден этле урлай эдиле. «Энди,— деди Чюелди,— сиз алтмыш къазан асмай, бир уллу къазан асып, бирге ашасагъыз болмаймы- ды?» — деп сорду.

Эмегенлени таматасы: «Эй, ахшы улан, сен айтханлай этсек, биз алтмыш ёгюзню бирибиз окъуна тауусур эдик, биз кёп ашайбыз. Хар кимни юлюшю белгили болгъанлай окъуна, бир бирден сермейбиз, кёрмеймисе?» — деди. Ол заманда, биягъы нарт улу жылкъычы Чюелди: «Сиз эт биширгенде, туз атамы- сыз?» — деп сорду.

«Туз дегенинг неди? Биз аны билмейбиз»,— дедиле. Ол заманда Чюелди, эмегенлени ашагъанларына да сейир этип, бек да къоркъуп, аладан къутулайым деп: «Эй, акъыллы тёбеле! Кюнден быллай бир да ашамай, ол туз деген затны келтирсем, аны ашыгъызгъа салып ашасагъыз, бир уллу къазанны да тауусалмай тоярыкъсыз»,— дейди.

Ол заманда Чюелди бу эмегенледен от тиледи да, от да алып, къоркъуп артына къарай кетди. Жылкъысына жетип, от тамызып, экинчи кюн, къоркъса да: «Ётюрюкчю болмайым»,— деп бир сай туз алып келип, эмегенлеге жолукъду.

Ала бла саламлашып: «Бир ёпоз кесигиз»,— деп, кесдирип, къазаннга сал- дырып, ол сай тузну ичине къуйдуруп, къайнатып, эмегенлеге: «Ашап башлагъ- ыз»,— деди. Ала бары да жангыз ёгюзню ашап бошаялмай, Чюелдиге да юлюш бердиле. Чюелди кесине берилген юлюшден ашады, тауусалмады.

Эмегенле сейир этдиле. Чюелдиге ыспас этип, кеслери алларына кенгешип, Чюелдини амалын башларына жаратыргъа келишдиле. Айхай да, Чюелдини бу амалын билгинчи, ол жолукъгъанда, ашаргъа эди муратлары, болса да, кеслери билмеген хантны тапханы себепли, ашамай: «Нарт улу Бора-Батыргъа чабыууллукъ этиуде жаратайыкъ»,— дедиле да, Чюелдиге айтдыла:

«Энди, сен адам улуса, болса да, бизге нёгер бол, биз санга бир тюрлю къыйынлыкъ жетдирмейбиз, бизге болуш»,— дедиле. «Да,— деди Чюелди,— мен сизге не къарыу бла, не акъыл бла болушалмам, сиз акъыллы, кючлю тёбелесиз. Алай а къолумдан келгенича болушурма». «Да алай эсе,— дейдиле эмегенле, — биз алтмыш эмегенбиз. Нарт улу Бора-Батыр бек байды, мюлкю, харакети кёпдю. Аны тонаргъа, ёлтюрюрге таматабыз бизге буюргъанды. Чабыууллукъ этер заманыбызгъа жалан да жыйырма кюн къалгъанды. Бора-Батырны алтмыш сарыуек сакълайды жерде, жюз желмаууз да кёкде сакълайды. Биз аладан къоркъабыз да, Бора-Батыргъа жетиширча мадар-амал тап деп, тилейбиз».

Нартладан болса да, ол Чюелди нарт улу Бора-Батырдан кёп къыйынлыкъла кётюрген эди, аны себепли, анга ачыулу эди. Экинчиси, анга эмегенле тиймей, акъыллы кибик кёргенлерин да жаратып: «Нарт улу Бора-Батырны да, эмегенлени да къачан болса да сынарыкъ болурма, къарыуум, атым да бек кючлюдю,— деп, эмегенлени бир кере ыразы этейим да, ала манга аманлыкъ этмеселе, насыбымды, сора Бора-Батырны къолгъа алырма»,— деп тебиреди.

Эмегенледен, саламлашып атланып, аты бла бир-эки атлагъанлай, сарыуеклеге тюбеп, барын да къырып, экинчи кюн а желмауузглагъа тюбеп, аланы да къырып, Бора-Батырны арбазындан юйюне сёлешди.

Бора-Батыр адам тауушну эшитип: «Да эркинликсиз бу жерге жан кирмегенди, мынча сарыуекден да, желмаууздан да къутулуп келген адам къайдан чыкъды, бу не аламатды?» — деп, сейирсинип, эшикге чыгъаргъа къоркъуп, терезеден башын къаратып: «Не затса, бери къалай келдинг?» — деп сорду. «Да бери уа келмей а, сен да адамса. Нарт болуп, нарт халда жашамайса, нартланы да къыйнайса. Нартланы эмегенледен къорууламайса, къорууларгъа да кюрешмейсе. Ма аны себепли, мен Тейриден тилеп, къарыу-кюч алып, сени сакълагъан жердеги сарыуеклеринги алтмышын да къырдым, кёкдеги желмауузланы жюзюсюн да къоратып, энди муратынгы билирге келгенме. Айт, не айтырыкъ эсенг да. Сен бек белгили нарт болсанг да, нартла санга ыразы болмагъанларын билирге керексе!»

«Эй,— деди нарт улу Бора-Батыр,— сен мени халек этдинг, хорладынг, эшта да, мен жангылгъан болурма, тобагъа къайтайым. Болса да, мени да, жер юсюнде болгъан нартланы да къоратыргъа деп бёлек жылны ичинде кеслерин хазырлап тургъан алтмыш эмеген барды да, аланы къырсанг, нартланы барын да ыразы этериксе. Энди сен кёресе, мен да къартайгъанма, жангыз къызым барды да, эмегенлени къырсанг, мен къызымы санга берирме, кесинг да мени орнума тамата болурса»,— деди.

«Да, кёрейим»,— деп, Чюелди, артха айланып, эмегенлеге жетип сёлешгенде, эмегенле: «Не этдинг, къалай болдунг? Барып, нарт улу Бора-Батырны биз къоратыр амал тапдынгмы?» — дегендиле.

«Ай, Бора-Батырны къоратыргъа амал, сиз айтханча, тынч болуп къаллыкъ тюйюлдю. Болса да, мен аны табаллыкъма. Манга ийнана эсегиз, сиз сабырлыкъ этигиз, бир эки-юч кюнден сиз Бора-Батырны тонарча эталлыкъма, мен кесим да сизден болдум. Алай сиз, мен Бора-Батырны хорлагъандан сора, манга тиймезге, мени ашамазгъа ант этигиз»,— деди.

Эмегенле ант этдиле. Чюелдини кеслерине жаш этдиле да: «Юч кюнню сакълап турурбуз»,— деп, Чюелдиге ийнанып жибердиле.

Ол юч кюнню ичинде Чюелди Бора-Батырны къызын алып, анга киеу болду. Ючюнчю кюн ингирликде атына минип, эмегенлени жангызын да къоймай къырып, тауусуп, аланы жаратылгъанлы жыйгъан кёп ырысхыларын эм багъалы хазналарын алып, Бора-Батыргъа келип, битеу бу тийреде болгъан халкъ жыйылып тургъан жерде, Бора-Батырны аллына салды.

«Ма энди бу мени киеуюмдю, мен сизге артыкълыкъ этген да болурма, жюрегигизни къыйнагъанларым да болур. Къарт эсем да, кечигиз, бу мени киеуюм Чюелди сизге нёгерлик эталлыкъды,— деди нарт Бора-Батыр.— Кертиси бла да, бу сизни душманладан сакълаяллыкъды. Энди анга да, сизге да кереги бирлешиудю. Сиз бирлешигиз, махтанчакъ болмай, жаугъа кёлюпоз бла къажау сюелигиз, жауну хорларсыз, нартны аты ол заманда айтылгъанлай, кюн сууугъунчу барлыкъды. Алай болмаса, кёзюгюз сокъур, къулагъыгъыз сангырау, къолугъуз чолакъ, бутугъуз акъсакъ болурла». Ма былай Чюелди Бора-Батырны орнуна нартлагъа тамата болуп къалды деп, хапар айтылады.