НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

V. ЭКИ-ЮЧ НАРТ БАТЫР БЛА БАЙЛАМЛЫ ТАУРУХЛА БЛА ЖЫРЛА

Нарт Ерюзмек бла Сосурукъ бир кюн къоркъакълыкъны бла батырлыкъны юсюнден сёлеше келип, Ёрюзмек Сосурукъгъа: «Дунияда адам неден къоркъа болур, мен анга сейир этеме. Игисагъан, ол „къоркъгъан“ деген зат къалай болур?» — дегенди.

Бу сёзле Сосурукъну жюрегине тюшюп, эсинде къалгьандыла. Бираз заманда озгъандан сора Сосурукъ:

«Ёрюзмек, кел былай жортууулгьа чыгъайыкъ»,— деп, сёлешгенди. Былай бла экиси да, нартладан да алты жёнгер алып, сегизеулен болуп кюнбатыш жанына кетгендиле. Къолладан, къулакъладан ёте, барып бир черекге жетгендиле.

Ёрюзмек алайда, атындан тюшюп, бауурланып сууну ийисгегенде, бурнуна эмеген этни ийиси ургъанды. Бармагьын сугьуп, аузуна, тилине жетдирип кёр

генди. Бармагьындан тамгьан тамычы, тилин саргьалтып, тишлерин къаматханды. Сора Ёрюзмек сууну татыуун, болумун нёгерлерине айтханды. Ол заманда Сосурукъ:

«Эй, Ёрюзмек, сууну башында эмегенле жашайдыла. Ала хар заманда сууланы бокълайдыла, сиедиле. Ала сууланы, нартла ичмезча ичселе уа, ауруу берирча этедиле. Атларыбызгьа, кесибизге да бу сууладан ичерге жарарыкъ тюйюлдю. Атларыбыз ичселе сокъур боллукъдула, кесибиз ичсек — кесибизге келепен ауруу тиерикди. Эмегенле адам, мал ашагьан бла къалмайдыла. Ала уу жилянланы, макъаланы ашайдыла. Ашларына къундуш къошмай ашасала, ашагьанларын — ашха санамайдыла. Атларыбыз бла суугьа кирирге жарарыкъ тюйюлдю, андан эсе бир жаны бла бара барып, эмегенле жашагъан дорбунланы мен билеме, аланы огьары жаны бла ётербиз»,— деп алайдан озуп, ура-бере кетдиле.

Бара-барып, ахшамны юсюнде, эмегенле жашагъан бир къара дорбуннга жетдиле. Жетгенде — тогьуз эмеген. «Кюн ахшы болсун, сиз акъыллыла, эслиле, эсепчиле, тергеучюле»,— деп Сосурукъ саламлашды.

«Сау болугъуз, сау келигиз, хыйлачы нарт улулары!» — дедиле. Ол кече эмегенле нарт улуларын бир аман ийис этген бир эт бла сыйладыла. Эртденлигинде дорбунну аллына бир уллу къаяны аудуруп, нартла чыкъмазча этип, кеслери агъачла ичлерине, жайылышып, кетдиле. Ингирликде, бирер жаныуар ёлтюрюп, биягьы дорбуннга жыйылдыла. Эмегенлени таматасы нартлагьа айланып:

«Ха,— нарт улулары, бюгече сыйларгъа сизни борчугъузду. Бизде адет — бир кече биз, экинчи кече сиз сыйларгьады»,— деп тохтадыла. Сора нартла, тутуп, бир атларын кесдиле. Бир кече эмегенле, экинчи кече нартла, кезиу- кезиу къонакълыкъ эте, нартланы бир жангыз къолан атлары къалды. Къолан ат Ёрюзмекни болгъанды. Ол ат, нартла элинде айтылгъан, къурч туякълы, темир жаякълы, къарыш къулакълы, жел бла тенг жетген, адам акъыллы Генжетай эди. Ёрюзмек аны, жаны кибик, кёргенди. Сосурукъ Ёрюзмекге: «Энди сени къоланынгдан башха ат къалмагьанды, аны кесмесек»,— дегенди.

Ёрюзмек: «Угьай, андан эсе кесими кесигиз»,— деп тохтагьанды. Сора эмегенле аны эшитип: «Алай эсе, кесинги кесейик. Бизге адам эти бютюн да татлыды, биз адам эти ашамагьанлы бир ай болады»,— деп тутуп, байлап, бир уллу гыйы ташны юсюне салдыла. Эмегенлени бирлери, къып-къызыл, юч къары узунлугьу болгъан бир багъыр бычакъны, экинчи эмеген да къылкъайракъны алып, бычакъны билеп тебиредиле.

Сора, Сосурукъ, терен сагъышха кирип: «Ха, эслиле, эсепчиле, кече узунду, ашагьан да, ичген да этербиз, бизни нарт эли сизге келечиге ийгенди. „Нек келгенсиз?" — деп сормагьан сиз, айтмагьан биз»,— деп тохтады.

Эмегенле: «Алай эсе, келечилигигизни айтыгъыз»,— деп, Сосурукъну кёзюне къарадыла.

Сосурукъ: «Да нарт элде уллу кюреш, тюйюш болгъанды. Даулаш къайгьы тохтамайды. Тёшден, чёгючден, къысхачдан къайсы тамата,къайсы алгьа иш- леннгенин билалмай, айыралмайдыла. Энди сиз муну кесигиз, келечиликни жууабын нартлагьа ким элтирикди — жангыз сёз ангылагьаныбыз олду?» — деди.

Ол заманда эмегенле кьолларын бир бирге уруп, аякъларын къагъып тауланы, къаяланы, кёк кюкюрегенча, кьалтыратып харх болдула. Тамата эмеген:

«Ол телиле къалай билмейдиле, къысхач тамата болгьанын»,— деди. Экинчи эмеген: «Угьай, таматабыз, андан эсе чёпоч таматады»,— дегенди. Ючюнчю эмеген: «Сынагьанмы этесиз, огьесе кёлюгюз бламы айтасыз? Барындан да тёш тамата болгъанын нек билмейсиз?» — деп, даулаш башланды. «Ол алгъа болгъанды, бу алгъа ишленнгенди, ол таматады, бу таматады»,— деп, даулашны ахыры къатыш, уруш, тюйюш болду. Силдешип, сермешип башладыла. Жагьалаша келип, дорбунну эшигине салыннган къаяны аудурдула. Дорбунну къатында битип тургьан чынар тереклени тамырлары бла къобарып, бир бирлерин ура, бир уллу терен къолгьа къуюлдула. Ала ары къуюлгъанлай, дорбунда кёзлери химил этип, къартлыкъ хорлагъан бир эмегенни, эмегенлени бир уллу темир арбаларына жегип, анга олтуруп, нартла эллерине къайтхандыла.

Къайтхандан сора — Сосурукъ:

«Ёрюзмек, кьоркъгьан не зат болгъанын энди билдингми?» — деп, соргъанды.

Ол заманда Ёрюзмек: «Билдим, кёзюм бла кёрдюм»,— дегенди.

«Да алай болса, эндиден сора „Къоркъакълыкъны билмейме, менден батыр, мени хорларыкъ жокъду“,— дей турма»,— деди Сосурукъ.