НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ
ТЕКСТЫ
V. ЭКИ-ЮЧ НАРТ БАТЫР БЛА БАЙЛАМЛЫ ТАУРУХЛА БЛА ЖЫРЛА
Эртде, бурун заманлада эки нарт къарындаш болгьандыла. Аланы атлары Сосурукъ бла Сибилчи болуп, нарт эллеге атлары эшитилди. Кюнлени биринде Сибилчи: «Сосурукъ, кесинг хар заманда жортууулгьа жюрюйсе, айланаса, мени да биргенге айландыра, эрликге, батырлыкъгъа, чыдамлыкьгьа юйретсенг а»,— деп тилегенди.
Сосурукъ: «Айтханынг тюздю, игиди»,— деп, бир жолда биргесине тогъузоу- ланны алып, жолгьа чыкъгьанды. Орманладан, сууладан ёте барып, ийис ургъан бир уллу къара тёбени къатына жетгендиле. Сосурукъ, кесини нарт жыйынын алып, тюзюнлей ол тёбеге баргьанды. Барсала — сыртында, кёкюрегинде тюклери шинжи тереклеча, мыйыкьлары — лёкъу чырпылача, бири — кече, экинчиси уа — кюндюз кёрген, бурун сыртында эки кёзю, аузуну уллулугьу беш къулач, тишлери да темир ылытхынлача болуп, солугъаны тереклени жел этдирген бир эмегеннге тюбегендиле. Сосурукъ, жете барып, ол залим эмегеннге салам бергенди. Ол, салам алгьандан сора, Сосурукъну нёгерлери бла къонакъ этеди.
Къонакълыкъгьа тогьузуна тогьуз къазан асханды. Хар къазаннга уллулугьу тёбе кибик болгьан, къурум бетли, бир доммай этни салгъанды. Эт бишип бошайды деген заманда, уугъа кетип тургьан эмеген нёгерлери маралла, буула, доммайла ёлтюрюп келдиле. Ала да нарт улулары бла саламлашхандыла.
Хапарла, таурухла айтыша, тогьуз кече озду. Онунчу кече эмегенле: «Эй нарт улулары, энди бюгече сиз бизни сыйлар кезиу жетгенди. Сиз къонакълыкъ этерге керексиз»,— дегендиле.
Сора, Сосурукъ: «Да элибизде, жерибизде болсакъ, биз да мал кесер эдик, былайда небизни кесейик?» — дегенди.
Ол заманда эмегенлени таматасы:
«Сизни уа атларыгьыз барды, аладан бирин кесигиз, ат эти татыулу болады, бизге не эт да бирди»,— деп атларындан бирин сойдургьанды. Алай бла бир кече эмегенле, экинчи кече нартла ушхууур эте, нартла атларын тауусхандыла.
Алай эте келип, атларын бошагьандан сора кезиу биягьы нартлагьа жетгенди. Нартланы таматасы Сосурукъ кёп сагъышлагьа, ойлагъа къалгъанды. Эмегенле: «Хайдагъыз, союм этерге кезиу сизникиди, ашатыгьыз!» — деп тохтагьандыла.
Сосурукъ: «Да не этейик, атларыбызны бошадыкь, сояр затыбыз жокъду»,— деди.
Ол заманда эмегенле: «Атларыгьызны тауусхан эсегиз, биз адам эти да ашайбыз, ол бютюн да татыулу болады»,— деп тохтагьандыла.
Ол заманда нарт улулары сагьыш этип: «Ма муну кесигиз»,— деп Сибилчини кёргюзтедиле.
Эмегенлени башчысы, мур-мур эте, жеринден ёрге къопду. Узакъ болмагьан бир дорбундан беш къарыш узуну, юч къарыш эни болгьан, къып-къызыл багъырдан ишленнген бир бычакъны алып келип, къыл къайракъгьа билеп башлады.
Эки эмеген да, Сибилчини алып келип, союм ташха жатдырып геммеш чындыла бла къолун — аягъын байладыла. Сора, Сосурукъ, кёз къыйырлары бла Сибилчиге къоркъа болурму деп, къарап туруп, нарт тил бла: «Сибилчи, бект къоркъамыса? Алай бек да къоркъма»,— деп билдирди.
«Къалай къоркъмазса, къолунгу-аягьынгы байлап, бир бычакъны да алып, аны да къыл къайракъгьа билей, союм ташха жатдырсала?» — деди.
«Затдан къоркъмам деучю эдинг, эндиден сора алай айта турма»,— деп билдирди Сосурукъ.
Была сёлеше тургьан кезиуде эмеген, женглерин артха кьайырып таш таба атлап башлагьанда, Сосурукъ, эмеген таба бурулуп: «Хей, акъыллыла, эслиле, бир сабыр этигиз, кечеле узундула, эт бишер, ашарсыз, тоярсыз. Сиз тергеучюле, эсепчилесиз, биз сизге сорургьа келгенбиз, сормагъан сиз, айтмагъан биз»,— деди.
Эмегенле бу сёзлени эшитгенде бир къауумлары: «Алгьа союп сорайыкъ», башхалары: «Угьай, сойгьунчу сорайыкъ»,— деп, даулаш болсала да: «Сойгъунчу кьарайыкь»,— деп алайгьа тюзеледиле да, Сосурукъгъа сёз бередиле.
Сосурукъ айтханды: «Да бизде бир сюрюучю болгъанды. Ол элни юч минг къоюн бойнуна алып кютгенди. Бир кюн ол къойланы Минги тау жалпакъларында кюте тургьанлай, кёкню бетин къара туманла басхандыла. Кёк къаралып, жашнап, кюкюреп, тауланы зынгырдатып, жерни титиретип тебирегенди. Алай эте келип, не хапарлада, не таурухлада эшитилмеген уллу бир буз жауун жетгенди. Ол заманда: „Элни къоюн бузгъа кьырдырмайым“,— деп, ол сюрюучю къой сюрюуню аллында жюрюучю башчы эркечни сакъал тюбюне жыйып, кеси да аны тюбюне киргенди. Алай бла, элни къоюн буздан сакълагъанды.
Сора, тауланы башында бугьейледен, чыранладан суу ичип, салкьын этип, тюзледе чибинлени къуйругьу бла къоругъан, асыры уллудан тау тарларына кючден сыйыннган бир бугъа болгъанды. Ол бугъа Минги тауну жалпакъларыны биринде жатып, ышныр эте тургьанлай, бир къара къуш жетип, бугьаны кётюрюп, ала келип, къой сюрюуню аллында жюрюген башчы эркечни мюйюзлерини арасына салып ашай тургьанлай: „Ярабий, буз тохтай болмазмы?" — деп, сюрюучю кюн кёзюне къарайма дегенлей, сюрюучюню бир кёзюне кирчик тюшгенди. Ингирге дери кёзюн ууа, сюрюуюн юйюне жыйгъанды. Сюрюуюн жыйгъандан сора, юйюне келип, анасына, „Анам, бюгюн кёзюме бир кирчик тюшгенди, къарап бир тил айландырсанг эди“,— дегенди. Анасы уа: „Угьай, кече тил айландыргьан ырысды. Андан эсе эл ичинде Сандыракъ деген уста къатыннга бар, не этсе да, ол бир мадар этер“,— деп, жашны ары ийгенди.
Жаш нартланы Сандыракъ усталарына баргьанды. Ол сюрюучю жашны кёзюне къарагъанды. Къараса, Къуфу тауланы сыртларыча, бир акъ сыртны, къар жа- угьанча, бир акъ тюзню кёргенди. Агьач, темир ылытхынлары, кюре клери, сибиртгилери бла токъсан тогъуз адам сюрюучюню кёзюне киргендиле. Ала кюреше, тюрте, тебере кетип, бир жауурун къалакъны кёзюню ичинден алып, тышына атхандыла.
Эртденликде бир сабийчик бузоуларын къыстай барып, ол жауурун къалакъны къолу бла алып бир жанына атып кетгенди. Талай заман озгьандан сора, ол жауурун къалакъны юсюне топуракъ, букъу къона кетип, кьыртыш, кырдык чыкъгъанды да, алайда уллу эл орналгъанды. Кёп жылла, ёмюрле кетгенден сора, хар кече сайын, ол элни терезелери, эшиклери башха жанына айланып чыгъа башлагьандыла. Эл уллу кьайгьыгъа, къоркъуугьа къалгьанды. Кими — эмегенле этедиле, кими — жерни тебиреннгенинден болады деп, тёрелей болгъандыла.
Ахырында, элни тёгерегине мараучула, къараучула салгьандыла. Сора, ке- челени биринде, бир тюлкючюк келип, элни къыйырында жардан къарап тургьан бир тёгерек ташны кемире тургъанын кёргендиле. Сакълаучула, садакъла бла атып, ол тюлкюню ёлтюргендиле. Эл жыйылып, тюлкюню бир жаныны терисин сыдырып алгьандыла. Экинчи жанын сыдырыргьа онг тапмагьандыла, тюлкюню бир жанындан бирси жанына аудурургьа онг тапмагьандыла, тюлкюню бир жанындан бирси жанына аудуралмагьандыла. Алай бла, тюлкючюкню терисини экинчи жанына соялмай, къоюп кетгендиле.
Тюлкю терини жартысындан элни эр кишилерини барысьша да бирер бёрклюк чыкъгьанды.
Бир кюн а къоншу эллеринден бир къатын эртденликде ийнек, бузоу къыстай, къолунда урчугьун бура, келе келип, бир жаныны териси союлуп, экинчи жаныны териси уа союлмай тургьан тюлкю мыллыкга жолукъгъанды. „Ярабий, муну экинчи жанын нек соймай кетгендиле?" — деп, урчукъ сабы бла тюлкюню бирси жанына аудуруп, жашыма бёрк къыйырлыкъ чыгьаргьа болур деп, союп юйюне элтгенди.
Ол къатын, тюлкю терини жартысына балата этип, ийри агьач бла ийлегенди. Ийлегенден сора, не кюрешип, жашына бёрк къыйырлыкъ чыгьаралмагьанды.
Энди быладан бугьамы, къушму, эркечми, сюрюучюмю, къатынмы, аны урчукъ сабымы, не да битеу элге бёрк чыкъгьан тюлкюмю, не да барысындан да ол жашны башымы уллуду деп, нартла даулаш болуп, ахырында араларында тюйюш-уруш чыгьып, бир бирлерин къырадыла.
Да сора нартланы къартлары оноу этип: „Эмегенлеге барыгьыз, ала терен акъыллыладыла, ала айырырла“,— деп, бизни келечиге жибергендиле. Сормагьан — сиз, айтмагьан — биз»,— деп бошады хапарын Сосурукъ.
Ол заманда эмегенле къашларын-башларын тюйюп, бир бирлерине къарашдыла. Ол уллу, бу уллу деп, къызадан къыза, бир бирлери бла тюйюшюп башладыла. Была бу заманда нартланы да беклеп, Къуф таулада бир дорбунда болгьандыла. Нартла къачарла деп, къоркъуп, дорбунну аллына бир къая жартыны сюеп тургь- андыла. Тюйюше, жыртыша, талаша келген кезиуде къалай эсе да бирлерини аягьы тийип, дорбунну эшигинден къая жартыны бир жанына чартлатып, тышына тё- гюлдюле. Тышында, сермеп тереклени тамырлары бла къобарып, бир бирлерин ура, аудура, жардан бир терен къолгьа кьуюлушдула. Ол кезиуде нартла, эмегенлени хазнаралын да алып, къайгьысыз эллерине кетгендиле.
|
