НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

V. ЭКИ-ЮЧ НАРТ БАТЫР БЛА БАЙЛАМЛЫ ТАУРУХЛА БЛА ЖЫРЛА

Была ючюсю да юч тауну нартлары эдиле. Коштан тауну кюнлюм жанында эки башлы бир эмеген жашагъанды, аны аты Желбыдыр болгьанды. Дыхтауну кюнлюмюнде да юч башлы бир эмеген жашагъанды. Аны аты Менгиреу Ючлеме эди. Тихтеннген тауну артында ючюнчю эмеген жашагъанды. Ол тёрт башлы эмеген эди, аты Тёртлеме болгъанды.

Нарт Сосурукъ бла Желбыдыр эмеген, бир бирлери бла жау болуп, кюреше башлагьандыла. Желбыдыр, Жел Тейриси бла антла болуп, сюйген заманында Коштан тауну артындан желин ийдирип, нартланы сабанларын, ёсе келгенлей, жерге жатдыра, къыш болса, топурагъын сибире да, ташларын, зыгьырын къоя, нартланы амалсызлыкъгъа къойгъанды. Былай бла нартлагьа ачлыкъ киргенди. Кеслери гыржынсыз, маллары биченсиз къалгьандыла.

Сора, нартла, жыйылып, оноу этгендиле. Амал тапмагъанларында, Сатанайны чакьырып, анга соргьандыла. Ол айтханды: «Желбыдырны хорлагъан бек къый- ынды. Ол Жел Тейрисини шуёхуду. Тотур айында ол Жер Тейрисине, жел тилей, Апсатыгьа мал тилей, барлыкъды. Жел Тейрисинден кёрюк аллыкъды, аны басып, тауланы жел, боран этдирликди. Аны бла, биягьыча, бизни сабан- ларыбыз битмезча, топурагъын сибиртирикди, юйлерибизни бузарыкъды. Апса- тыдан а, ол кезиуде ач болады да, мал тилей чыгъады, мал бермесе, кёрюкню басып, тауланы боран этдирип, кьауданланы жандырып, Апсатыны малларын къырады.

Сиз а ол кезиуге: «Апсаты ийгенд,— деп, бир бёлек кийик малла сюрюп: „Апсаты быланы санга жыллыкь жасакъгъа ийгенди41,— деп, дорбунуну аллына барыгьыз».

Нартла Желбыдыргьа барыргъа Сосурукъну айыргъандыла. Сосурукъ биргесине жети нарт уланны алгъанды. Алагьа, союп, бир буу, бир доммай, бир жугъутур, бир тууар, бир къабан, бир гаммеш, бир да айыу тулукъла бергенди. Быланы бергенден сора, Сосурукъ, Сатанай юйретгенча, былай айтханды: «Биз атланып жортууулгъа, жолубузгъа чыгьайыкъ. Барлыгьыбыз — Коштан тауну аууп, аны кюнлюм жанында Желбыдыргъады. Хар биригиз кьылычларыгъызны, садакъ- ларыгьызны алыгъыз. Эмеген Желбьщырны чегине жетгенде, хар ким кесини ол мен берген жаныуар къапларыгьызгьа кирирсиз, кесигиз, ол жаныуарлача, тауушла этерсиз. Мен а, сюрген кибик, тыйгъан кибик эте, барырма. Алай, Желбьщыр эм алгьа къайсыгьыз болса да, биригизни жутмай къоймаз, аны ичине киргенде не тели этерча, не да жукълатырча, не да ёлтюрюрча бир ууну жаныгъызгьа алыгъыз, жутханлай, ууну не аш орнуна не да жюрегине кьуюгъ- уз»,— деп юйретди.

Бу оноудан сора, Сосурукъ айтханыча этип, жортууулгъа чыкъдыла. Ура, бара кетип, Коштан таудан кюнлюм жанына аудула. Алай ауушдан ауа туруп, желден ауалмай, бек къыйналдыла. Ол заманда Желбыдыр, нартланы сабаннга чыгъаргьа жууукълашханларын, жерни эрип бошаучу заманын билип, Жел Тейрисини кёрюгю бла юфгюртюучю заманы болгьанын нартла билдиле «Теркирек барып, Желбыдырны жоймасакъ, юйсюз, элсиз этеди»,— деп, аны чегине жетдиле. Айтханларыча, нарт жашла жетиси да, жаныуар, хайыуан къаплагьа киргендиле. Кими буу, доммай, жугьутур, тууар, къабан, гаммеш, кими да айыу болдула. Сосурукъ, быланы сюрюучюлери болуп, кютген кибик эте барып, Желбыдыр эмеген жашагьан дорбунну аллына жетерге, Желбыдырны Коштан тауну башында кёрюкню, нартла элине буруп, баса тургьанын эследи. Сосурукъ сагьыш эте кетип, къалай этерге билмей, бираз шургуланды. Болса да, Сосурукъ суу тауушун эшитмеген сыбызгьысын алып, Коштан тауну башында кёрюкню басып, дунияны жел этдире тургьан Желбыдыргъа:

деп, сыбызгъыны согъуп чакъыргьанды. Желбыдыр, сыбызгъы тауушну эшитип, гур-гурдан къыра, эки башын эки жанына санлай, дорбуннга жууукълашханда, тюрлю-тюрлю малланы кёрюп, аууз суулары агъа, Сосурукъгьа къарады. Сора: «Адам улучугъу, къайданса, бу гумулжукла кибик, малчыкъланы къайры сюресе?» — деп сорду.

«Жел Тейрини шуёху, мени нартла келечиге ийгендиле. Желинг эллерибизни бузгъанды, сабанларыбыз топуракъсыз битмегендиле. Биченлерибизни желинг бла чачханса, малларыбыз арыкъдан къырыладыла. Апсатыдан ёнкюч алып, бу малчыкъланы санга нартланы таматасы саугъагъа ийгенди, жасакъ малларынгы уа семиртип, къан-къун киргенден сора иерикдиле»,— деди.

Былай сёлеше, экиси да Желбыдырны дорбунуна, малланы да сюрюп, кирдиле. Дорбуннга киргенлей, Желбыдыр дорбунну эшигине бир уллу къаяны келтирип, киши чыгъалмазча бегитди. Ингирликде дорбун къарангы болуп башлагьанлай, онг башында, мангылайында жангыз кёзюн жандырып, дорбунну жап-жашил жарытханды. Дорбунну бир жанына узалып, беш уллу нарат терекни отха салып, отну уллу жакъгьанды. Юсюне беш бугьа сыйыннган къазанны салгьанды. Сора дорбунну артына кирип, андан бир адам учаны, бир ат мыллыкъны, бир да эшек мыллыкъны чыгьарып, къазаннга салды. Быланы къазаннга салып бошагь- андан сора, Сосурукъгьа айланып:

«Адам улу, не айланаса, не жюрюйсе? Бу мал кибиклеринг ас-мус, адам ийис нек этедиле?» — деп сорду.

«Да мени нартла санга ийгендиле деп айтхан эдим да. Жазлыкъда малла арыкъ боладыла. Ас-мус ийис а айыу этеди. Алай барындан да айыуну эти татлы болады. „Ол иги болур, муну эти татлы болур",— деп нартла даулаш болгьандыла. Аны ючюн хар малдан бирер тюрлюсюн санга жибергендиле. „Ашап кёрсюн да, къайсын жаратса, малла семирген заманда, аллай малла жасагьы ючюн иербиз“,— деп ийгендиле. Экинчи сенден нартланы тилегенлери уа: „Кёрюгюнг бла жел этдирме, эллерибизни бузма, жауун туманланы желинг бла чачма“,— деп тилеп ийгендиле»,— деди.

Сора, Желбыдыр, ачыуланып: «Сосурукъ кеси къайдады?» — деп сорду. «Ол ит ауруудан ауруйду. Санларында ит, бёру кючюкле сынсыгьан тауушлары эшитиле, жатады, ол узакъ бармай ёллюкдю»,— деди.

Ол заманда Желбыдыр: «Сен къазанны къайнат, мен ол ас-мус адам ийис этгенни къабып, бир аууз кир этейим»,— деп узалып, айыу къапда тургьан нарт улуладан бирин жутду. Бир кесек тургьанлай экинчиге «бууну» жутду. «Жюрегими шор тарагьаны кетди, энди мен бир кесек жукълайым»,— деп, сыртындан тюшдю. Сора, жатып бир кесек тургьанлай: «Ой, аш орунумдан, жюрегимден ёлеме»,— деп тыпырдап башлады. Эмегенни дорбунну жап-жашил жарытхан, кече кёрюучю кёзю ёчюддю.

Эмеген алай онгсуз болгъанын кёргенлей, жаныуар къаплагьа кирип тургьан нарт уланла, кьапларындан чыгъып, Желбьщырны тёгерегинден кими садакъ бла, кими да къылычлары бла уруп ёлтюрдюле. Нёгерлерин чыгьарыргъа ичин жардыла. Кёп излей кетип, бирин жюрек тамырыны ичинде, экинчи нёгерлерин а, бек кёп излеп, бир бурун тешигине жабышып тургьанлай, сауут-сабалары бла сау-саламат тапдыла.

Танг атып дорбуннга кьарагъанларында уа, адам, мал сюекледен бир жаны агьарып, эмегенни эшикге чыкъгьан жеринде уа кирлерини ичинде алтын, кюмюш уруш сауутладан топпа-толу эди. Сосурукъ, быланы нарт нёгерлерине жыйдырып: «Кетейик, барып Желбьщырны ёлтюргенибизни нарт элибизге айтай- ыкъ»,— деп тебиредиле. Болса да, Желбыдыр дорбунну эшигине салгьан къаяны аудуралмадыла. Не этерге билмей, ач да болуп, бир бёлек кюн турдула.

Бир заманда дорбунну тыш жанында мур-мур тауушла эшитиле бащлагьан- дыла. «Маф-таф-уф-къуф»,— деп, эмеген тил бла бир бирлерине бир затла айтханларын эшитдиле. Нарт уланладан бири эмеген тилни билгенди. Ол нарт улан: «Кёрюкню юфгюртюучю къайда болур?» — деп айтадыла, деди, нарт тилге кёчюрюп. Былай эте келип, эмегенле дорбунну эшигинден къаяны жанына алып салдыла. Дорбунну эшиги ачылып эмегенле ичине кирдиле. Киргенлей, Жел- быдырны ёлгенин кёрюп: «Мында ас-мус, адам ийис барды»,— деп излеп баш- лагьанлай, нартла эмегенлени мангылайларында жангыз кёзлерине садакъла бла уруп, сокъурла этдиле. Бир эмегеннге алтын, кюмюш сауут-сабаларын жюкледиле. Экинчи эмегенни юсюне миндиле. Башларына сынжыр жюгенле салып, эллерине келдиле.

Болгьан хапарларын нартлагьа айтып, той, оюн эте тургьанлай, Дых таудан Къарашауай деген нартдан къуугьун жетгенди. Нартлагьа къуугьун келгенлей, оноу, кенгеш болдула.

* * *

Коштан тауну нартлары, Къарашауайдан келген къуугъунну кёре, бир терен агьач къолну таласына жыйылдыла. Коштан тауну нартларыны башчысы Сосурукъ ол талада, кёп малла сойдуруп, жетмиш жети къазан асдыргьанды. Хар къазанда жетмиш жети малны этин биширтгенди. Ол Коштан таудан алып келтирген эки кёзсюз сокъур эмегенлени да сойдуруп, кеслерин бир уллу къазанда биширтгенди. Этлеринден хар аскерге барлыкъ нарт уланнга бирер кьабын къабаргъа буюргьанды. «Шорпасындан экишер уртлагъыз, къышда сууукъ боллукъ тюйюл- сюз, къанларындан хар биригиз хазырны ичи бла бирерин жаныгъызгъа алыгъыз, атхан огъугьуз жазмаз,— дегенди.— сюеклерин атмагьыз, хар биригизге онушар садакъ боллукъду. Садакъ окъла этип, жепханыгьызгъа салыгъыз. Ол окъланы атсагъыз, къаллай ташдан да ётерикдиле.

Кёз чунгур жауларындан алып, кёзлеригизге сюртюгюз. Бир кёзюпоз кече сууда баргьан тюкню кёрюр, кёкге къарасагьыз, Темир Къазыкъ жулдуз да не барын, не жогьун танытыр, жерге къарагъанда, жер къарнында не сейирлик болгьанын кёрпозтюр.

деп, юйретип айтханыча, кёп аскерни хазырлап, Дых тауда эмегенле бла уруш эте тургьан Къарашауай деген нартха кетди.

Келе келип, Дых тау тарыны аякъ жанында аскерлери бла тохтап, Къарашауайгъа: «Келгенбиз нарт аскерле»,— деп келечи ийгенди. Ийген келечиси: «Къарашауай Ючлеме эмеген бла Дых тауну артында урушдады. Ол ары кетгенли бир бёлек заман болгъанды, андан бери кесинден, не да аскеринден хапар жокъду»,— деп, хапар алып къайтды.

Сора, Сосурукъ аскерлеринден бирине: «Кёзюнге ол эмегенни жауундан игирек сюрт да, Дых тауну артында не бар эсе да къарап, манга айт»,— деди. Ол аскерчиси, эмегенни кёз жауундан сюртюп, къарады да: «Дых тауну артында кьанлы уруш барады»,— деп хапар берди.

«Дагьыда, иги къарачы, ким кимни хорлайды?» — деп буюрду. Ол аскерчи дагьыда иги тинтип къарады да: «Къарашауайны эмен терекледен от этип, анга атхандыла. Отну уллулугъундан Дых тауну артында чыранлары къалмай эригендиле, къаялары, ташлары ачылгьандыла. Чыранладан к ел ген ырхыла тереклени, ташланы элтедиле.

Къарашауайны аскерлерин хорлап, бир дорбуннга жыя турадыла. Къарашауайны уа ол жаннган отну ортасына дорбасын бла атхандыла. Алай ол, отда кюймей, къатып, кьурч темирча бола турады», — деп хапар берди.

Олсагъат Сосурукъ аскерлерин хазырлап, Дых тауну артына тебиреди. Тю

бюнде миннген аты Дулдур ат болгъанды. Дулдур Гемуда атны эгечинден ту- угъанды. Дулдур да, сюйсе — эки аякълы, сюйсе — алты аякълы, керек заманда — адам тилли болгъанды. Кишнесе — кишнеген тауушундан ууакъ ажирле къырылгьандыла, бууаз байталла ташлап, къысыр байталла бууаз болгъандыла. Кесини узунлугьу тогъуз къулач, бийиклиги беш къулач, къулакьлары бирер кьарыш болгьанды.

Сосурукъ аскерини аллында бара, Дых таугьа жетдиле, кече чыранла тюбюнле къалдыла. Не аз да сууукъ болмай, бузламай, танг атдырдыла. Алайдан да атланып, тауну ауушуна чыгьаргьа, къарангы кече болду. Кюндюз кёрюучю кёзлерин къысып, кечеги кёзлерин жандырып, тауну арт жанына ауа барып, уллу суугъа тюбедиле. Андан да, батмай, жибимей, ётдюле. Кюн исси болуп башлагьанда, ол эмеген жауну болушлугъу бла исси да, сууукъ да болмай, Менгиреу Ючлемени чегине кирдиле. Ол заманда Сосурукъ аскерлерине: «Садакъ окъларыгьызгъа эмегенни кьанындан сюртюп хазырланыгьыз, кёзлеригизге, кьы- лычларыгъызгьа да ол жаудан сюртюп хазырланыгьыз», — деп буюрду.

Аскерлери, ол айтханча, хазырландыла. Сосурукъ алагьа кёкде Темир Къа- зыкъны атдырды — жаздырмай урдула. Къылычлары бла эмен, чынар тереклени, уллу къая ташланы серметип кёрдю — къуйрукънуча, сапынныча, кесдиртдиле, от этдирип, отха атдырып кёрдю, алай от аланы кюйдюрмеди. Ол заманда: «Аскерлерим тамам хазырдыла», — деп, Ючлеме бла урушха тебиреди.

Кёп терен агьачладан, къолладан ёте, жорта барып, Менгиреу Ючлеме эмегенни жашагъан кьаяларыны ичинде бир дорбунну кёрдюле. Дорбунну аллында тау кибик от жана тура эди. Отну ортасында, тёгерегине къарап, кюле тургьан бир нартны эслегендиле. Къатында да юч башлы бир эмеген, отну ышырып, жандыра тургьанын кёргендиле. Сора нарт Сосурукъ аскерлерине айтханды:

«Алгьа мен, барайым да, Менгиреу Ючлеме бла саламлашайым. Алай ол сангырауду, жукъ ангыламаз, ким биледи, манга чабаргьа болур. Чапса, сиз къоркъмагьыз, мен аны юч башын бирден кетерирме, Къарашауайны отдан алып ат артына миндирирме. Ол заманда Ючлемени аскерлери манга чабарла, сиз да ол кезиуде аны аскерлерине чабыгъыз, къылычларыгьыз бла сермегиз, бир жартыгьыз да, садакъладан тартып-тартып, окъланы юслерине жаудуругьуз», — деп, Дулдур атына минип, от таба тебиреди.

Жолда Сосурукъну Дулдуру. «Сен менден тюш, мени былайда къой, мен кесими кишиге тутдурмам. Ючлемени къатына мени бла барсанг, аны ийиси, тылпыуу манга ургьанлай, ёллюкме», — деп, адам тили бла сёлешди. Сора, Сосурукъ, Дулдуру айтханча этип, эмегенни къатына барыргьа кюрешсе да, отну къызыулугьу жууукълашыргьа къоймады. Ол заманда отну ичинде тургьан Къарашауай, жана тургьан отну турушунлай, къып-къызыл от шинли буз этип къойду. Кеси уа эрип, бузлугьу кетип, темир киши болуп чыкъды.

Менгиреу Ючлеме уа, Сосурукъну кёргенде, юч аузун да ачып: «Къайсы аузума кирирге ыразыса, тишлериме бир жагьым боллукъса», — деп, ауузларын ачып, кёзлерин жумду. Ол заманда Сосурукъ, къылычы бла уруп, юч башын да бирден тайдырды. Ючлемени хырылдап аугьанын кёрюп, эмеген аскерле, ташланы алып, атып, ауузларын ачып былагъа чапдыла. Сосурукъну аскерлери да, былагъа айланып иймей, юч кече бла юч кюн уруш этгендиле.

Уруш баргьан заманда, Къарашауайны кёрюмдюсю гитчерек болгьаны себепли, жетип-жетип, эмегенле муну жутхандыла. Кьапхан-къапханын кимини ичин бузлатып, кимини да жюрегин, ашхьгаын кюйдюрюп чыкъгъанды. Сосурукъну аскери, эмегенлени хорлап, дорбунда бекленип тургьан Дых нартны аскерлерин чыгьаргъанды. Алай бла Дых тауну бу чегет жанында жашагьан нартла эллерине сау-саламат къайтхандыла.

* * *

Бир бёлек жылла кетгенден сора, Тёртлеме, Тихтеннген таудан аскери бла пелиуан Ёрюзмекни эллерине чабыууллукъ этгенди. Ол кезиуде пелиуан Ёрюзмек нарт жыйыны бла жортууулгъа кетип болгъанды. Аны ызындан къуугьун этип билдирирча нартладан адам табылмагьанды. Сора, Ёрюзмекни обур къатыны Сатанай жек бла Тыхтеннгеннге хапар ийгенди: Ёрюзмек хар затны тюшюнде кёрюрча этгенди.

Пелиуан Ёрюзмек жортууулда жукълагъанда элин ач къаргъала басып, ырхыла талап, Жер Тейрисин хорланып кёргенди. Эртденлигинде уянып: «Тюшюм жюрегими булгъайды, акъылымы чайкъайды. Элибизни Кёк Тейриси ургъанды, эллерибизни бир жау басханды, артыбызгьа кетерге керекбиз», — деп, аскери бла ызына айланды.

Келе келип, Сосурукъну, андан да бери ауа келип, Къарашауайны аскерлерин да алып, Бештамакъ тюзюне жыйылдыла.

Тергеп къарагьанда: «Эмегенлени кёкде тейрилерин ургьанбыз, энди жауунла жауарла, жели туманланы чачмаз. Жер Тейриси сауду — окъла таза жылтырап чыкъгъандыла, жер кырдык берликди», — деп къууандыла.

Бештамакъдан атланып пелиуан Ёрюзмек аскерле бла элине тебиреди. Ура, жорта, келип элге кирдиле. Элге жетгенлей, секирип, атындан эл ныгъышында тюшгенди. Тёрт жанына къарагьанды. Жангыз да адам кёрмегенди элинде. Ожакъла тютюнсюз, тыпырла да адамсыз, орамла сабийсиз, отоула келинсиз, баула малсыз, ындырла, сабаила черенсиз болуп, къуругьан тыпырла, сууугьан босагьала болуп тургьанын кёрдю. Тюшюнде тюшлери жюрегин булгьан- дыргьанларын, акъылын чайкъагьанларын эсине тюшюрдю. Аскерлерин алай Бердибий ташында къоюп, тёгерекге къарай-къарай, элни ал жанында Нарт ташына баргьанды. Нарт ташны башына къонуп, алабоюн кьаргъаны, терсине айланып, ачы-ачы кьычыргьанын эслегенди. Ачыуу чыгъып, чабып къаласына къарагъанды. Къарагьанында, кьаласында къоюп кетген ариу Сатанайы жокъ. Аны алтын чачыны бир жартысы юзюлюп, кьаласыны къадаууна къысылып тургьанын кёргенде, эки кёзюне къан чабып, элине эмегенле кирип, болгьанны сюрюп, ашап кетгенлерин билгенди. Терк окъуна ызына, аскерлерине къайтып, къаргьа айланып кьычыргьан жанына атланды.

Келе келип, бир уллу тауну тюбюне жетдиле. Асыры къарангылыкъ кьыс- хандан, кёзню кёзге урсанг кёрюнмезча болду. Ол заманда ол ёлтюрген эме- генлерини кёз жауларындан кёзлерине сюртдюле. Кёзлери, чолпан жулдузлача, жылтырап, жанып, алларын, кюнча жарытдыла.

Жолда аскерле ач болуп, жюрюялмай башлагьандыла. Аскерини ач болуп, амалсызгьа къалгъанларын кёрюп, нарт Ёрюзмек нартланы Тейриси Жер Тейрисине жал баргьанды. Эмеген жауундан кёзлерине сюртюп, жерни теренине къарагъанды. Жерни теренинде Тейрини жукълап тургьанын кёргенди. Сора жанындан узакъгъа кьычырыучу къулакъ мюйюзюн алып, Жер Тейрисине.

«Аскерлерибиз ачдыла, улоуларыбызны да отлаулары болмай, ачдан баралмайдыла. Кёк Тейриси айны, кюнню жарыгьын тыйып, жолубузну тыйгь- анды, болуш, аш бер, жал барабыз!» — деп къычырды. Ол заманда Жер Тейрисинден: «Аскерлеринг кёкге садакъладан бирер окъ атсынла. Садакъларыны окълары къаннга боялып тюшселе, кюн да тиер, ай да чыгъар, танг да атар, жауун да жауар, ол заманда эмегенлени Тейрилерин ёлгенин билигиз. Мен да жерни жумушатырма, кырдыкны бошларма, сабанланы битдирирме, тереклеримден кёгетле берирме. Апсатыны малларын берирме, этлерин ашарсыз, терилерин аскерчиле юслерине киерле, ол заманда уруш жолугъузгъа барырсыз, душманларыгьызны хорларсыз, он кюнню сабыр этигиз», — деп, жерни тюбюнден таууш келди.

Бу тауушдан сора Ёрюзмек нарт аскерлерине жолгьа чыкъмазгъа, он кюнню алайда солургьа буйрукъ берди. Ол кече алайда танг атдыргьандыла. • Танг атханлай, кёкге садакъларын тутуп бирер атдыла. Окълары къызыл къаннга боялып, бары да ызларына тюшдюле. Окъланы жапыларындан эмегенлени Тейрилерин ёлтюргенлерин билдиле.

Алгъа кёкню бети къан кибик къазарды, аны ызы бла къан жауун жауду. Арадан бираз озгъандан сора, кёк кюкюреди, жер бууаз болду, терекле чагъып, кёгет этдиле, сабанла баш къусуп, мирзеу этдиле, кырдыкла ёсюп, бичен чалынды. Апсатыны маллары семирдиле, терилерин аякъ, юс кийим этдиле, этлеринден тоюп, шорпасындан ичдиле.

Сора, пелиуан Ёрюзмек, кёкде кюнню кёзюне ийнени салып: «Ким атып урса да, мени орнума нартлагьа башчы ол боллукъду, урушубузда биз хорласакъ, Тёртлемени хазнасы да аны боллукъду», — деди.

Былай бла Къарашауайны, Сосурукъну, Ёрюзмекни аскерлерини ортасында атышыу барды. Бир киши да уралмады. Эм ахырында пелиуан Ёрюзмек кеси, уруп, ийнени агьызды. «Таматалыкъ сеникиди», — дедиле нартла.

Аш да, суу да, кийим да хазыр этип, нартла эллерин къурутуп кетген Тёртлеме эмегенни жерине тебиредиле. Бара барып, Тихтеннген тауну ауушунда, Бий кьачы деген жерде тохтап, Тихтеннген таудан кимни садакъ огьу ётерикди деп, юч нарт да сынашханда, Сосурукъну садакъ огъу тауну бир жанындан ётюп, экинчи жанындан чыгьып, бир дорбунну аллында кюннге кесин къыздыра тургьан Тертлеме эмегенни бек мажал кёзюне тийгенди. Ол кёзю къыяулу болгьанды. Къалгъан юч кёзюнден бириси кече, экинчиси къыш жарагьан, ючюнчюсю уа бирине да жарамагьан, бош жылтырауукъ болгьанды. Сора, экин- чиге Къарашауай атды. Огъу тауну ол жанына бурнун къаратып къойду. Ючюн- чюге пелиуан Ерюзмек урду, огъу доммакъдан болгъаны себепли, тауну ортасындан ары бармай, гуппуш болуп къалды. Бу ишде башлыкь нарт Сосурукъгъа берилди.

Алайдан бара барып, Тёртлемени жерине жетгендиле. Тёртлеме эмегеннге жууукълашханда, пелиуан Ерюзмек Тёртлемеге аскерлеринден бирин: «Нарт улулары аскер бла урушургьа келебиз, жигит эсенг, хазырланып тур», — деп ийгенди. «Мен келечиме», — деп келгенди ол Тёртлемеге. «Да, адам улу, келген эсенг, игиди, алай тюненеден бери кёзюме бир шинжи чанчылгъанды да, кёзюм алас-булас кёрюп турады, ичигизде кёз устагъыз жокъмуду? — деп сорду эмеген.— Мени аскерлерим бу ыйыкъда мында жокъдула, нартла элинден келтирген мал- ланы, адамланы тёгереклерин бегите турадыла. Бу бизни тауланы ташлары жумушакъды да, Минги таудан таш ташыргъа жартысы да ары кетгендиле. Аскеригиз, ала келгинчи, сабыр этсин, угьай дей эсегиз а, аскерим келгинчин, юч жигитим барды, ала бла жигитликни сынаша турайыкъ», — деп келечини ызына къайтарды.

Келечи келип нарт улуларына хапарны ангылатды. «Сора, алай эсе, сиз былай туругьуз, биз ючюбюз да барайыкъ да, не жигитлери, не оюнлары бар эсе да, кёрейик!» — деп, Тёртлемеге кетдиле.

Тёртлеме, саламлашып, Сосурукъну, Къарашауайны, пелиуан Ёрюзмекни къонакъгъа алды. Ашатып, ичирип бошагьандан сора, кесини юч жигитин чакъырды. Сора, Тёртлеме, садакъ окъ тийген кёзюн къолу бла тутханлай, кеслерини ойнаучу жерлерине элтгенди аланы. Алгьа: «Атышмы, тутушму, нарт улулары?» — деп соргъанды. «Сюйсенг атыш, сюйсенг тутуш», — деп тутушдан башладыла. Алгьа Ёрюзмек чыкъды. Ёрюзмекни белинде сынжыры, юсюнде кюбеси, кьолунда къол кьаплары болгъандыла. Тёртлемени да тюз аныча темир кийимлери болуп, тутушуп тебирегендиле. Алгьа эмеген, сермеп, кётюрюп жерге ургьанды да, тобукъларына дери жерге батдыргьанды. Экинчи Ёрюзмек, сермеп алып, ургьанды да, эмегенни белине дери жерге батдыргьанды. Артда эмеген сермеп, Ёрюзмекни жерге ургьанды, ол да аны белине дери жерге батдыргьанды. Сора, кезиу Ёрюзмекге келип, Жер Тейрисинден тилеп, эмегенни жерге ургьанды. Жер Тейриси, нарт, жанлы болуп, жерни тылы кибик жумушакъ этгенди. Эмегенни тёрт башын да боюнларына дери жерге сукъгьанды. Олсагьат Жер Тейриси, таш кибик къатып, эмегенни къысып, аузундан, бурнундан къанын келтирип, ёлтюргенди.

Ёрюзмекни пелиуанлыгъын кёргенде, къалгъан эмегенле кьоркъгьандыла. «Бу былай этген, ол артха аяп тургьан экиси' оюнларын этселе, бизден къаллыкъ жокъду?» — деп, айтханларын этерге бой салгьандыла.

Алайда нартланы малларын, адамларын кеслерине къайтаргъандыла. Адамланы, малланы аскерлерине берип, алгьа ашырып, юч нарт да кеслери артха кьалып къалгъан эмегенлени къырып, эллерине алай къайтхандыла.