Къарачай халкъны эл берген джомакълары

«Джомакъ, - дейди айтылгъан орус фольклорист М. А. Рыбникова, - айырыб бир затны алыб, аны къайдан чыкъгъанын, неге джарагъанын, джашауда диалектикасын белгилейди» (М.А. рыбникова. Загадки.М., 1932, 22 бет).

Бурун ал къуралгъан классыз джамагъатны заманында эл берген джомакъла, ташхаагъачха, джерге-суугъа этилген болмаса, класс айрылыкъ бла не аз да байламлы болмагъандыла.

Бурун классыз джамагъатны орнуна артда класслы джамагъат къуралгъанында, джомакъла, кеслери-ни магъаналарына кёре, эки джанлы болуб тебрегендиле. Бийлик этген къауумла кеслерича - бир тюрлю. бийлик чекген къауумла да бир тюрлю - хар ким кесине джараулу, бир-бирине къаршчы джомакъла туудургъандыла. Аланы хар бири кесини джюрегине тюйрелген затны кесини джомакъларында сын ташча орнатханды. Бу затны юсюнден Плехановну атарксчы кёргюзюмю фольклористикагъа бек магъаналыды. Ол: «Хар джамагъатлы классны кесини энчи поэзияеы барды, ол аны ичине кесине керекли магъананы салады», - дегенди (Г. В. Плеханов. Искусство и литература. М., 1948, 483 бет).

Къысхача айтсакъ, класслы джамагьатда, аууз чыгъармаланы къалгъан тюрлюлерича, эл берген джомакъланы да класс магъаналары болгъанДы. Ала джегилгенле бла джегилмегенлени, хакълары ашалгъайла бла хакъ ашагъанланы, зорлукъ джетдиргенле бла зорлукъ кёлтюргенлени бир-бирлерине не кёзден къарагъанларын, бир-бирин не бетден кёргенлерин кёргюзедиле. Анга шагъатлыкъ бу джомакъла этедиле: «Вазыкъ бла джазыкъ» (Бай бла джарлы); «Эл ичинде бёрю бла тюлкю» (Бий бла бийче); «Кечеси - бёрю, кюндюзю - ит» (Джалчы).

Башха аууз чыгъармалача, зл берген джомакъланы да баш болуб къурагъан уруннган халкъ кесиди. Аууз чыгъармаланы халкъныкъына А. М. Горький да санайды кесини джазгъанларында, аланы къуралыуларында класс бетлиликни да эсге ала (В. Е. Гусев. Марксизм и русская фольклористика, М., 1961, 108 бет). Уруннган къара халкъны аууз чыгъармаеын, культурасын В. И. Ленин адам джегиучюлени культурасындан эсе онглугъа, башха кёргенди, джамагъатны ёсюмюн алгъа бардырыуда уллу кючге тергегенди.

Дунияны къыйынлыгъын чекген, ишни ауурлугъун кёлтюрген ишчи халкъ кеси болгъан себебли, табигъатда аны джашауу бла байланмагъан зат джокъду. Тёгерекни къуршалагъан табигъатны хар бир заты муну джомакъларында кесине аны ючюн орун табханды. Джомакълада халкъны дуниядан, джашаудан къаллай ангыламакълыгьы болгъаны эсленеди, Ленинни айтыуу бла «халкъны кеб ёмюрлюк чьпгьармалары аны тюрлю-тюрлю ауукълада дуниялыкъгъа кёз къарамын суратлайдыла» (В. Д. Бон ч-Б руевич. В. И. Ленин об устном народном творчестве. Советская этнография. 1954. № 4. 120 бет).