Къарачай халкъны эл берген джомакълары

Эл берген джомакъланы къуралыулары башха аууз чыгъармаладан эсе нарт сёзлеге, айтыулагъа бек джууукъду. Бир къауум джерледе аланы нарт сёзледен, айтыуладан къуру ауазынгы чыкъгъаны айырады. Сёз ючюн: «Еел-кел - десенг, келмейдиле, келме десенг, келедиле» СЭринле).

Джомакъ кёбюсюне затны кесин утуруламай, аны башха джаны бла билдириб, метафора бла къуралады. Сёз ючюн: «Къолсуз-аякъсыз эшик ачар» (Джел).

Джомакълада тенглешдириуле бек кёбдюле: ере зат тау бла, къаты зат таш бла, акъ зат къар бла, татлы зат бал бла, джумушакъ зат мамукъ бла, - ариу-субай зат къыз бла, д. а. к. Билинир затны тенглешген затха не узунлугъу, не мийиклиги, не сыфаты дегенча бир-эки баш заты ушайды. Джанлы джансыз бла, джансыз да джанлы бла, уллу гитче бла, гитче да уллу бла тенглешдирилиб келеди. Бир къарасанг, тырнакъны къарасыча бир бурху зат аллынгда мазаллы тау болуб сюелир, бир къарасанг, кёк-джер бармакъ ташча бир адаргы тюрсюн алыр, бир эслерсе джансыз затха джан кириб, бир эслерсе джанлы затны джаны кетиб, бир кёрюрсе Айны бир уууч шекер болуб, бир кёрюрсе суу бёрекни Аи болуб, бир тюртю-люрсе Кюнню бир къашыкъ сары джау болгъанына, бир джолугъурса къолгъа салыннгаи алтын джюзюкню Кюн болуб тийгенине, къайда ашарыкъ зат таш болуб чыгъар, къайда таш ашарыкъ затха бурулур, бир-бирде адамны къолу бла этилген бир иш табигъатны тюрлениуюча айтылыр, бир-бирде табигъатны тюрлениую адамны ишича кёрюнюр.

Тенглешдириуню къуру къарачай-малкъар джомакълада джюрюген да бир сейир тюрлюсю барды. Билинник зат неге айтыла эсе, джомакъ айтхан адам аны кесилендириб, кесини атындан бир олум барды да, бир бум барды да, деб, аллын алай башлайды да, артдан а билинник затны шартларын ачыкълайды. Сёз ючюн: «Бир ирким барды да, баугъа урдум да, хъуйругъу къалды (Кертме); «Бир атым барды да, бойнун бурмай, суу ичмейди» (Къумтъа.н).

Биринчи джомакъда кертме кесини татымлылыгъы, добарлыгъы бла согъумгъа асыралгъан атауул иркге тенглешдириледи да, артдан а ны ауузгъа ашалгъаны иркни баугъа урулгъанына ушатылады. Экинчи джомакъда уа къумгъаи кесини тынгысызлыгъы бла атха тенглешдирилед да, анга суу къуюлгъаны кесича башха белгиленеди.

Тенглешдирилиулени кёбюею къызны аты бла байланыбдыла. Джомакълада къыз кирмеген тюрсюн джокъду. Ол темирден ийне болуб да кийим тигеди, чегетде терек болуб да сюеледи, оджакъда тютюн болуб да созулады, бачхада нартюх болуб да къын салады кёгет болуб да терекден салынады, бабуш болуб да джюзеди, урчукъ болуб да бурулады, кюзгю болуб да къаратады, саба болуб джюн да чагъады, тауукъ болуб къанат да къагъады, кёкде джанкъылыч болуб да джашнайды, тюзде алтын тауукъ болуб да джылтырайды.Сёз ючюн: «Бир къызым барды да, халкъны кийиндиреди да кеси къымжалай къалады» (Ийне); «Бир къызым барды да, джыл сайын чачы тюшеди» (Терек); «Бир къызым барды да, башы кёкге джетеди» (Тютюн); «Бир къызым барды да, джылына джети чепкен киеди» (Нартюх); «Бир къызым барды да, мынчакъларын кёлтюралмайды» (Джюзюм терек) д.а.к.

Джомакълада джашырылгъан зат, джукъ бла тенглешдирилмей, аны кесини тыш къарамы суратланыб къалгъаны да болады. Сёз ючюн: Аллы бургъуч, арты къургъуч» (Сют мешна).

Билинник затны шартлары джомакъда не къадар терен суратлансала, неда аны тенглешдириу неллак бир кенгден тутулунса, аны не болгъанын билиу да аллай бир къыйын тиеди. Биреу джомакъны айтхан сагъатда биреу да, аны джууабын табар ючюн, талай заманны терен сагъышха киреди, акъылын кенгнге чачады, эсин кеб затха кетереди, джюрегин минг тюрлю затха байлайды. Джердеги затны-кёкде, кёкдеги затны да сууда излейди. «Таудан къызыл итни ёлюгю келир» деген джомакъны шибижи болгъанын табар ючюн, адамгъа неллай бир сагъыш керекди. Муну билгинчи, кеб затны эсге тюшюресе, олму болур, буму болур деб, кеб чайкъаласа, армау болаеа. Къошдан айран къуюлуб келиучю къызыл боялгъан гыбыт, уучула ёлтюрюб келтириучю къасбар тюлкю, сюрюуде таш тийиб, ёлген, къызыл эчкини мыллыгы - бары кёзюнге кёрюнюб ётедиле. Аны кибик, «Бир къызым барды да, чачы кёкге джетеди» деген джомакъны уа не болгъанын бир излеб кёрюгюз. Чынг алгъы бурун муну субай терекге ушатабыз, экинчи арбазда быкъыгъа келишдиресе, ючюнчю - бау къатъгада мийик бичен тишде тохтайса. Алай а, джомакъны иесн аланы ючюсюн да истемесе, сен дагъыда аладан да узунунакъ бир субай зат излейсе. Ол а, оджакъдан чыгъыб булутлагъа таяннган тютюн болады. Ваш джюлюген джюлгючню длсомагъында тенглешдириу да адамны шашдырлыкъды: «Аи тайчыкъгъа минейим кеб джылкъыны сюрейим». Былайда джити джюлгючню шуу-шуу деб баргъаны камсык тайны чынгагъанына, джюлгючню аллында тюклени юрюлюб баргъенлары да джылкъыны къууулгъанына бек кенгден ужатылады.

Эски халкъ джомакълада джашырылгъан зат адам ат бла алмашдырылыб къуралгъаны да тюбейди. Сёз-ючюн: «О Пачахан-Пачахан, ауузун кёкге ачахан» (Оджакъ); «Узункъуйрукъ Даусхан - къазандагъъш тауусхан» (Агъач чолпу).

Джомакълада билинник затны орнуна аны бир шартындан къуралгъан бир сёз ат болуб да келеди. Сёз ючюн: «О мингеллек-мингеллек, мингеллекни. къызыма, минг эл бермей айтмазма» (Ашлыкъ ген).

Джомакъ айтхан адам ким болса да биреу 6ла бетлешиб сёлешгени да болады джомакъда. Сёз ючюн: «Биченликде кючлю къатын, билчи аны. тюз атын» (Зыка).

Джомакъ айтхан адам, дйырыб бир адамгъа къарамай, халкъгъа бютеу айланнганы да болады. Сёз ючюн: «Акъ къалада - муккур къатын, ким биледи аны тюз атын?» (Суу агъач).

Эки затны бир-бири бла сёлешдириб да къуралады джомакъ. Аланы сёзлери диалогла болуб келедиле., Сёз ючюн: - Къьшгыр-мынгыр,къайры бараса?

- Муккур-чуккур, нек сораса? (Сынджыр бла. тютюн) Джомакъ билинник затны кесин бир къыйынлыкъгъа тюшюрюб да сёлешдиреди. Сёз ючюн: «Менте чабды, мени къабды, эшигими джабды» (От бла къычхач).

Джомакъда билинник зат кёлтюрюлюб, чёкдюрюлюб да айтылады. Сёз ючюн: «Атдан - мийик, итден-алаща» (Ат джер); «Таудан-мийик, хансдан - алаша» (Тау джол).

Затны кючюн, джарауун деменгили ангылатыр ючюн, джомакъда суратлау зсебсиз уллуланыб да келеди. Сёз ючюн: «Дунияны бачхычы,кёклени ачхычы» (Илму).

Адамны бегирек сагъайтыр ючюн, джомакъда бир айтым эки кере къайтарылыб, хауаны тюрлениую, неда башха бир иш тамаша-къуугъун халгъа келтириледи. Сёз ючюн: «Тау тартыла, тау тартыла» (Кёк джашнагъан); «Малла юрке, малла юрке» (Буз джаугъан).

Къарагъан кёзге кертиге, ушамагъанча кёрюнюб, магъанасы кёзбау халда ташатын келген джомакъла да джолугъадыла. Сёз ючюн: Кёзюм къысылса - креме, кёзюм ачылса - кёрмейме» (Тюш).

Джомакъланы бир-бирде къуру атдан къуралыб къалгъанлары да болады. Сёз ючюн: «Бобхакъ, чыракъ, чычхакъ» (Аууз, кёз, бурун).

Джазма литературада назмуча, ауузда джюрюген ны затны шартын кючлендиреди, адамгъа аяусуз ёт-дюреди. Сёз ючюн: «Чайналама-чайналама - эзилмейме, тартылама-тартылама - юзюлмейме» (Ауузлукъ).

Эл берген джомакъла аууз поэзиягъа киредиле. Ала, бири къалмагъанча, назму халда къураладыла. Сёз ючюн: «Башы-таракъ, къуйругъуоракъ» (Гу-гурукку); «Тышы-къая, ичи-зая» (Гаккы).

Джазма литературада назмуча, ауузда джюрюген эл берген джомакъла назму джорукъгъа то л у су бла сыйынмайдыла. Алада не тизгйнлени уллулукълары-гитчеликлери, не ачыкъ тауушланы санлары, неда сёзню басымлы эмда басымсыз кесеклери къуру да бирча сакъланмайдыла. Ала асламысына ёлчесиз назму болуб келедиле. Сёз ючюн: «Минг атлы - Минг атлыны къырыб кетди бир атлы»

(Чач бла джюлгюч) Джазма литератзфада назмулача, рифмалары болмагъан джерледе да джомакъла ритмала бла къураладыла. Сёз ючюн:

Къазандан къара,
Къардан акъ,
Оракъдан муккур,
Окъдан тюо.
(Чакъынджик).

Къарачай тилде малла, хансла, кёгетле дегенча бютеу атха джомакъ хазна аталмайды. Ёгюз, балдыртъая, алма дегенча хар бир затны кеси башына энчи джомагъы болады.

Талай затха бирге къуралгъан джыйымдыкъ джомакъла асыры кеб болмайдыла. Бар кесегинде да къуру 2-3 затдан кёбге тюртюлмейсе. Сёз ючюн: «Абу къысхан таш кёрдюм, кюнде бишген аш кёрдюм» (Къычхач, госук).

Эл берген джомакъланы уста къуралмакълыкълары къарачай халкъны акъылыны теренлигин, пахмусуну тюбсюзлюгюн, сьшчылыгъыны чексизлигин, ангысыны кенглигин, эсини онглулугъун, сезимини уллулугъун, илхамыны озгъунлугъун кёргюзедиле.