Къарачай халкъны эл берген джомакълары

Эл берген джомакъны тематикасы сыйымсыз кенгди, Кёзге илиннген, къолгъа тутулгъан зат болуб, джомагъы болмагъан табигъатны ир заты джокъчады. Халкъ, адамны кесинден башлаб, джаны болгъан затлада къуртха-къумурехагъа дери, джаны болмагъан затлада да кёкден-джерден тебреб, чёбге-саламгъа дери, хар бир затха, гитче-уллу демей, джомакъ къурагъанды.

Уруннган халкъ бурун къала-пеладан бери келген кесини узакъ джашау джолунда къайсы затланы кеб джюрютгени, неге бек эс бёлгени джомакъладан белгилиди. «Джомакъланы магъаналары, - дейди белгили алим Къараланы Асият, - таулуну хнолкю, джашауу, урунууу бла байламлыды». Юй рысхьшы юсюнден джомакъла'асламдыла. Аны алай болуруна да не сёз барды?! Адам хар кюнде къолуна алгъан юй керегин,. юй сауутун, кече-кюн кийген юс кийимин, кече тюбюне салгьан орнун кесини чыгъармасына эркин салгъанды. Сёз ючюн: «Къуйругъу узуп къара тауукъ» (Арауун.); «Башына кюн тие, ичине къар джаиа» (Айран джыккыр); «Къолуаягъы джокъ - кёлек кие» (Джастыкъ); «Тёртеу ёрге тура, экеу кенгеш къура» (Орундукъ).

Ашарыкъны-ичерикни юсюнден айтылгъан джомакъла да джетишимдиле. Джашаууну узагъына халкъ къаллай ашсуу чыгъара, эте, джюрюте келген эсе да, аиы ызы джомакълада джабылмагъаиды. Бюгюн биз бурун къарачай халкъ къарачай ёзенде арпа битдириб, энчй мюлк бла джашагъан такъыр заманлада джюрюген пилеуден, бегенеден, - биляыукъдан, кюл гырджындан башлаб, бусагъатхы принч бастагъа,шекер халыуагъа, будай къалачха, акъ ётмекге дери барын джомакъда табабыз. Сёз ючюн: «Къайнама бла чайнамаз» (Бегене.); «Къум тюбюнде - къуб ёгюз» (От гырджын.); «Кёпчеги джокъ, кегейи джокъ, базарда чарх сатыла» (Къалач.)

Дунияны юсюнден джомакъла да уллу орун ала дыла китабда. Адамны аягъы тийген бармакъ ташла дан башлаб, башы булутлагъа тирелген мийик таула гъа дери, къара суу чыкъгъан гитче кёзлеучюкледё* кёз джетмеген уллу тенгизлеге дери, ууакъ джулдуз-ладан уллу Айгъа, Кюннге дери - бары эсге алыннгандыла. Сёз ючюн: «Минг-минг эл бермей айтмазма, мингджашар ханны къызыма» (Тау.); «Ауы - къара, неси-кёк» (Къара суу); «Къуюлууу къалмагъан, къуюла турса, толмагъан» (Тенгиз); «Ууучумбла бир шекер, сау дуниягъа джетер» (Аи.) «Бир алтын джюзюгюм барды да, сау дунияны джарытады» (Кюн.)

Техника бла иш кереклени юслеринден да мелхумсуз тюлдю джомакъ. Мигидаудан - сеялкагъа, сабан агъачдан - къаладжюкге, агъач айрыдан - темир сенекге, ындыр агъачдан - молотилкагъа. узгъадан - суу тирменнге дери - бары да халкъны джомагъында сынджырча тизилгендиле. Сёз ючюн: «Тюбю бир, башы эки, башындагъы эчкиники» (Агъач аиры); «Агъач санлы, темир тишли» (Темир сенек).

Адамны кесини эмда джашаууну юсюнден джомакъла да тултубандыла. Тырнагъыны учундан башлаб, башда чачха дери джомакъгъа киредйле. Аланы кёбюсю да башны, къолланы юслериндендиле. Сёз ючюн: «Бир тёбеде - джети тешик» (Ваш); «Эки стауатыж, он атым» (Къолла).

Джашауну тутуругъу иш болгъаны себебли, уруннган халкъ кесини джомакъларында аны да унутмагъанды. Бери кирмеген не малчылыкъ. не джерчилик, не балчылыкъ, не уучулукъ къалмагъанды. Сёз ючюн: «Экеу бирден шкок ата» (Ийнек саугъан); «Тюзде ат чабды да,аякъ ызы къалды» (Тракторну баразасы).

Сабан битимледен да, бачха битимледен да джомакълада зсгерилмеген сынгар бири джокъду. Арпамы дейсе, будаймы дейсе, принчми дейсе, гардошму дейсе, - бары да сагъынылады. Алай а бурун къарачайлыла арпа бла кеб кюрешгенлери себебли, арпадан маджал джокъланнган, эшта, болмаз. Сёз ючюн: «Мижегели мийик тау» (Арпа антау); «Джюз кишини. бир белибауу» (Арпа кюлте).

Бурун, Къарачайны кесини ичинде мекям ишлеучюле болмагъан заманда, бичимли юйле этилмегендиле. Хар ким кесини къарыууна кёре, кесини кючю бла джарылмагъан тёгерек агъачладан бир тёнгертке юй сюеб киргегсди. Аны ортасында багъана урулуб, багъананы юсю бла юйню узунуна аркъау салыннганды, аркъаугъа да джырмычны тыяргъа арабла къабланнгандыла. Эшикни тюбюн бегитирге да бир узун таш босагъагъа аудурулгъанды, бир сыйдам таш да отджагъада тыбыргъа орнатылгъанды. Юйню ичинде бир къабыргъасына хапчюк джыяргъа джыйгъыч, бир къабыргъасына да сауут джыяргъа агъач тапха къурулгъанды. Юйню юсюнден халкъ джомакъла бу затла бла толу байланыбдыла. Сёз ючюн: «Бир келиним барды да, ёмюрю олтургъаниы билмейди» (Багъана); «Аналары ёлюб джата, балалары басыб джата» (Аркъау бла арабла); «Акка юйге кирмейди, амма эшикге чыкъмайды» (Босагъа бла тыбыр таш) д. а. к. Джатма, къашбакъ, бау дегенча мал мекямла, хамам, джахтана, тауукъ орун дегенча, юй тёгерегиндеги джалгъан мекямла айтылыр керекли къалмайдыла, артыкъ да бек юй аллы арбаз, къош аллы, стауат тёгереги кюзгю болуб сюеледиле. Сюйсенг, юйню арбазыны эшик къылычыны, чардакъгъа миниучю узун бачхычны, сюйсенг, къошну аллында ат тагъыучу илкични, эт тагъыучу быкъыны, къой кесиучю ташны, огъай десенг, бау аллында бокълауучну, кийиз къаранчханы джомакъларын окъурукъса.

От бла джарыкъны юсюнден джомакъла эски къарачай юйню къаллай оджагъы болгъанындан оджакъгъа къаллай сынджыр тагъылгъанындан, юй не зат бла джылытылгъанындан, не зат бла джарытылгъанындаи бизни толу хапарлы этедиле. «Сырт юсюнде - акъ бийче». (Оджакъ); «Тау артында - джилтинли къулакъ» (От къуууш); «Хатасызгъа тиймеген, хаталыны иймеген» (Дюгер); «Бир терекде - джюз тешик» (Агъач сынджыр); «Мындан атдым Махаргъа, бурундугъу шахаргъа» (Джонгурчха) деген джомакъланы окъусанг, оджакъны чыбыкъдан эшилиб, тытырбла акъланнганына, билек агъач бла отну ортасында сабий олтурурча, бир къуууш джарашдырылгъанына, оджакъгъа сынджырны чий агъачдан ууадых этилиб тагъылгъанына, отну кёбюсюне агъачдан этилгенине, джилтинле от тюшюрмез ючюн, оджакъгъа джилтин тыйыучу салыннганына тамам тикирал боласа.

Бурун, Къарачайда патеген лампала джюрюмеген заманлада бир кёзюуде къарачайлыла агъачдан бир тёнгекни оджакъ джанына сюеб,башында чыракъ джонгурчхаланы джандыргъандыла. Ол зат бу джомакъдан танылады: «Тау башында джулдуз джана (Чырахтан). Бир кёзюуде да балаууз чыракъгъа айланнгандыла. Ма бегими: «Бир мюйюшде олтурур, юйню саулай толтурур» (Балаууз чыракъ). Тура-туруб джау чыракъгъа кёчедиле. Бу джомакъ аны билдиреди: «Ёретинлей кюню кетген, тёгереклей джаныб кетген» (Джау чыракъ). Заман ёте, джашау тюрлене келгенича, XIX ёмюрде юйню джарытыуну джоллары да тюрленедиле. Чырахтанны, балаууз чыракъны, джау чыракъны орунларына къалай, джез, мияла лампала джайыладыла, шыбла чыракъ чыгъады. Ма шагъатлыкъгъа къара: «Тёгереги, сары аи, хар ким анга къарай» (Лампа); «Акъ къапталлы, аи башлы» (Къалай лампа); «Бууун-бууун бууулуб, ичине зем-зем су у къуюлуб»» (Мияла лампа); «Кёмюрю-джалыны болмаз, джанарыкдан къалмаз» (Шыбла чыракъ).

Малчылыкъ бла келген къарачай халкъ кесини аллында эркелетиб ёсдюрген юй хайыуанларын бютюн да багъалатыб салгъанды джомакъгъа. Мызанг къозу, джюмел улакъ, камсык тай, мангыравгаз къочхар, азман теке, сауулгъан ийнек, ат, къадыр, эшек - бири да ычхынмагъанды джомакъсыз.

Халкъны джомакъларында окъуу керекле, сабий оюнчакъла, кёгетле, джаныуарла, къанатлыла - бары бирча орунлудула. Илмуну,билимни, джарыкълыкъны хакъындай да барды бираз джомакъ.

Джомакъны азлыгъы джер хазнала бла тау магъаданладады.