НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

VII. ЧЮЕРДИ

Къубу бла Губу нартланы заманында болгъандыла. Быланы аталары бош адам улуладан болсала да, экисини аналары да Тихтеннген тауну нартларыны къызларындан туугъандыла. Тихтеннген тауну нартлары артыкъ къарыулу бол- масала да, хыйлагъа, аман-такъалагъа бек хунерли, устала болгъандыла. Бу экиси Къуб жанында жашагъандыла.

Къубу нарт бай болгъанды, сыйыннгысыз жылкъысы ассыры кёпден жалпакъ- ланы къаралтханды. Кеси бек чомарт болуп, адамлагъа артыкълыкъ этип жю- рюгенлеге жау болгъанды. Губу уа урлаучу, адамлагъа артыкълыкъ этиучю бир аман зат болгъанды.

Бир кюн Губу нарт Къубуну жылкъысын урларгъа барып, садакъ бла атып, тюз кёзюнден уруп, желкесинден чыгъаргъанды. Къубу ёлгенди. Губу сюйген атларын сюрюп, алып кетгенди.

Къубу кеси ёлсе да, бир уланчыгъы къалгъанды. Аны аты Чюелди болгъанды. Атасы ёлгенден сора Чюелдини онбеш жылына жетгинчи асыраргъа, юйретирге, Чюелдини анасы Сарасан Тихтеннген тауда жашагъан нарт къарындашларындан Къурша деген бир нартха бергенди. Ол аны къарангы, сууукъ, бийик жерлеге элтип, уугъа, жаныуарланы кёрпозтюп, чыранладан, бугъейледен ёткерип, аркъан бла къаяладан салындырып, аладан къалай этип къутулургъа боллукъду, садакъны къалай ойнатыргъа керекди, деп, кёп затланы юйрете келгенди. Алай Къурша, сууда, тенгизде кеси жюзе билмегени ючюн, Чюелдини да жюзерге юйретал- магъанды. Ол себепден Чюелди уллу сууладан къыл аркъан бла ётерге керек болгъанды.

Ашатырдан алгъа ары-бери чапдыргъанды. Уллу ташланы кётюргенди. Чий- ли-бишли этлени да чайнатханды, жутдургъанды. Аз жукъларгъа да юйретгенди. Кёзлери ахшы кёрюрге, къара дугъум ашатханды, къулакълары шыхыртны иги эшитир ючюн жумарукъ, бёдене жаула жакъдыргъанды, къулакъларына къулакъ мюйюзле салдыргъанды.

— Да алай эсе, мени атам кимди, ол къайдады?

— Ой, жашым, ол эртде ауруп ёлгенди. Аны несин сораса, ол энди бери къайтырыкъ тюйюлдю.

— Угъай, анам, сен аны нек жашыраса? Мени атамы адам ёлтюргенди, деп эшитгенме, андан не зат къалгъанды?

Анасы биягъы айтыргъа унамай тохтады. Ол заманда Чюелди, анасыны сермеп бууунундан тутуп, къазанда къайнай тургъан жаулу шорпагъа къолун сугъуп:

— Айтамыса, айтмаймыса? Айтмай эсенг, бу къайнай тургъан эт бла бирге биширеме,— деп, тохтады.

Ол заманда анасы:

— Тейриден аман тапсын, санга аны юйретген, ий, айтайым,— деп, сёзюн былай башлагъанды: — Сени атанг бек бай болгъанды. Аны къанлысы Губу болгъанды. Атангы ол ёлтюргенди. Атангы къылычы, садагъы, солтанжиясы, аты Къуркъур тауунда бир дорбунда сакъланады,— деди.

Чюелди алайдан, атланып, жолоучу болуп, Къуркъур таугъа баргъанды. Анда нарт Бораны тапханды да, нарт Бора аны къонакъ этгенди. Къонакълыкъгъа мангырамаз къочхар сойгъанды. Ашатып, ичирип бошагъандан сора нарт Бора:

— Иги жаш, не айланаса, не жюрюйсе? — деп соргъанды.

Жаш атасыны ким ёлтюргенин, аны атын, сауутун-сабасын излей чыкъгъанын айтханды.

— Алай эсе, сен нарт улуладан болурса, сени ким ёсдюргенди?

Къурша деген нартны таныймыса? — деп соргъанды нарт Бора.

— Таныйма, ол мени аталыгъымды, ол ёсдюргенди,— деди Чюелди.

— Да, алай эсе, мен ол дорбунну таныйма, кёзлеринги иги жандырып къарачы, анда-анда, ол жерде, узакъда, ол тауланы ичинде ол къара ташны кёремисе? Ол дорбундады сени атангы солтанжиясы, садагъы, саууту-сабасы, аты,— деп, кёрпозтдю.

Къарап кёзю бла кёрдю. Андан сора, къулакъ мюйюзлерин жерге салып, тынгылады. Атны жерге аягъын къакъгъан тауушун эшитди. Алайдан ол дорбуннга баргъанды.

Дорбунну эшигине къапланып тургъан къара гыйы ташны аудуруп, ичине киргенди. Кирсе, аллай дорбуннга кир, ат анда. Дорбунну бир жанында — сол танжиясы, садагъы, аланы къатында — атасыны къылычы, къылычны сабында асланны, къапланны суратлары салынып тапды. Чюелди садакъны, солтанжияны бойнуна такъды. Сора, атасыны къылычыны аузундан юч кере уппа этип, юч кере Кёк, юч кере Жер Тейрисине ийилип: «Мени бу аслан, къаплан кибик жигит, батыр, къарыулу этигиз»,— деп тиледи.

Андан сора, атха минерге умут этсе да, ат минерге къоймай, кёп кюрешди. Болса да: «Мен атам миналгъан атха къалай миналмам?» — деп, сермеп къу- лакъларындан тутду. Бирден, аслан секиргенча, сыртына къонду. Къамичи бла уруп, дорбундан чыкъды.

Къолладан къоллагъа, къанатлыча, ёте келип, бир къутуруп келген сууну кёпюрюн сакълагъан эмегеннге жетгенди. Эмеген кёпюрден иерге унамай тох- тагъанды. Ол заманда атасыны къылычын, суууруп чыгъарып:

Къылычы, эмегенден да ётюп, кёпюрню да эки кесип, барын да суугъа къуйгъанды. Сора кеси, ачыуланып, аты бла сууну экинчи жагъасына жюзюп чыкъгъанды.

Алайдан бир тюзню чабып тебирегенди. Атыны аягъындан чачылгъан зылдыла, кёкде учхан къара чаукалача кёрюне, жолда бир уланнга жолукъгъанды. «Жол болсун», «Сау бол»,— деген сёзледен сора:

— Мени атам Къубуну ёлтюрген Губуну жылкъысы къалайда болур? — деп соргъанды.

— Ала уа Чууанала жанында, жети да къолну толтуруп, анда отлайдыла,— деди.

Жылкъы, аркъанны жерге тийген тауушундан элгенип, энишге айланды. Алай, жылкъыдан бир ат, айырылып, башха бир терс жанына къачды, Сюрдю, кюрешди, жетип ызына къайтаралмады. Болалмагъанында, жылкъыны сюре келип, ол биягъы сууда ол кёпюр болгъан жерге жетгенди.

Къараса — кёпюр ишленип, бел агъачлары, суудургъучлары агъачдан болмай, доммакъдан, турчдан ишленип, кёпюрню эки къулагъында — эки эмеген. Къол- ларында тамырлары бла къобарылгъан бирер нарат тереклери. Мангылайларында, къара миялача жылтырагъан, жумдурукълача, бирер кёзлери, къуш тырнакълача, къынгыр ёсген тырнакълары. Ауузларыны, эринлерини эки жанына чыкъгъан, къабан тишлеча, тишлери. Къулакълары уа, бир башхасы болмай, биттиркочну къулакъларыча, гитче, тюклю къулакъчыкъла.

Чюелди жетип:

— Кёпюрчюле, акъыллыла, эслиле, кюнюгюз ахшы болсун! — дегенди.

— Нарт улу, адам улу, сени жолунг аман болсун! къатыбызгъа келме, жылкъынг алай турсун, кесинги да иерик тюйюлбюз,— деп, тохтадыла.

Чюелди бла эмегенле арасында къаты уруш, тюйюш башланды. Эмегенле къолларында таякъ орнуна жюрютген тамырлы чынар терекле бла Чюелдини кесин сермеп, жылкъысын артха юркютюп эрттенден ингирге дери урушдула. Экинчи кюн да алай кюрешдиле. Ючюнчю кюн Чюелди: «Мен нарт улусу тюйюлме, былагъа хорлатсам»,— деп, юслерине айланып, чапханды. Биягъы эмегенле терекле бла, бу да къылычы бла кюрешип башладыла. Бираз кюрешгенден сора, Чюелди эмегенлеге:

— Мен Къубу улу тюйюлме, мен нартла къызы Сарасандан да туумагъанма, бир къыйпагъанлай сизни аудурмасам,— деп, эмегенни сермеди да, аны къолунда тереги бла бирге эки бёлдю.

Экинчи эмеген, нёгерини жыгъылгъанын кёрюп, кёпюрню юсюн гыллыулатып чапды. Ол терек бла, бу къылыч бла кёпюрню къулагъында сермешдиле. Чюелди муну асыры жюрексинип ургъандан, кесин да къолунда терек таягъын да, доммакъдан, турчдан ишленнген кёпюрню да, эки юздюрюп суугъа къуйду.

Алайдан, жылкъыны суу бла уруп ётдюргенди. Жылкъыны аллына этип бара тургъанлай, къыртчыгъылача, башы бла аууп-аууп зылдыланы, ташланы жылкъыны юсюне тийгенлерин кёргенди. Ызына къарап: «Ярабий, бу не затды?» — десе, ол жылкъыдан айырылып къачхан атха да минип, биреулен чабып келгенин кёргенди.

Бу келген Чюелдини атасын ёлтюрюп, жылкъысын сюрген Губу эди. Былайда Чюелди, жылкъыны алгъа къыстап, кеси аты бла бир бийик сыртда, солтанжиясын тартып тохтады.

Бир бирлерин атып тебиредиле. Губуну садакъ окълары уллу сыртны ортасына дери кире эдиле. Чюелдини солтанжиясыны окълары, жилтинле чыгъарып, сыртны экинчи жанындан чыгъа эдиле.

Садакъла бла, солтанжия бла эки кюн, эки кече кюрешгендиле, бир бррни ёлтюралмагъандыла. Сора, атышыуну къоюп, къылычла бла силдеширге кириш- гендиле. Юч кюн ашамай, ичмей кюреше кетип, ахырында Жер, Кёк Тейрилерине жалбарып, Чюелди ахыр кючю бла сермегенди. Къылычы Губуну тюз тёппесинден тийип, андан ётгени сыртны эки жыргъанды, Губу да алайда ёлгенди. Чюелдини къылычы эки этген ол сырт Чууанала жанындады.