НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

VII. ЧЮЕРДИ

Эртде заманда нарт Чюерди деп бир нарт болгъанды. Бу, атадан ёксюз къалгъанда, халкъ муну бырнак этип башлагъанды. Ол заманда Чюерди, къачып, ана къарындашларына барады. Ана къарындашлары, аны къабыргъасын киши жерге салмасын деп, тилсим этип, аны бууунуна темир чыбыкъ бла байлагъандыла.

Сибилчи бла Ерюзмек Чюердиге тынчлыкъ бермей башлагъанда, ана къарындашлары: «Бар да, жылкъыдан сайлагъан атынгы тут, сора анангы да ал да, къайры болса да кет»,— дейдиле.

Алай бла жылкъыгъа барып, аркъан атып, атланы кезиу-кезиу тутуп, бел- леринден энишге басып кёреди. Кёрген-кёрген аты чыдаялмйды. Беллеринден басхан атыны белин бюгюп, къарнын жерге жетдирип къояды. Ахырында сары кичиу бир атчыкъны тутуп, белинден басып кёреди. Бели бюгюлюрге унамады. «Бу жарар»,— деген муратда алып келди. Иерин салып, анасын да алып, бир къара орманда кете-жюрюй барып, бир къала болгъан жерге чыкъгъанды.

Кюнлени бир кюнюнде, нарт Чюерди уугъа кетгенлей, анасы, барып, эмеген тургъан уруну башында гыйыгъа минеди. Урудан бир ынчхагъан тауушну эшитеди. Былайда къатын: «Бу не болур?» — деп кеси кесине айтды. Сора ол заманда эмеген, тюбюнде урудан: «Мени мындан чыгъарсанг, санга жаш болурма»,— дейди. Къатын: «Жашыма къор бол! Манга жаш, улан керек тюйюлдю»,— дейди. Сора, урудан дагъыда: «Эр болурма»,— дейди. Къатын тынгылайда. «Къалай чыгъарайым?» — дейди. Ол заманда эмеген къатыннга: «Ол жер юйде темир таякъ барды, аны бла кёр»,— дейди. Аны алып келип, жаралы эмегенни чыгъарады. Алайда ала эр, къатын боладыла. Чюерди уудан келсе, эмеген бугъады.

Тура туруп, къатын бууаз болады. Биягъы жашы уугъа кетип, доммай ёлтюрюп, бир имбашына чынар терек кётюрюп, экинчи имбашына доммайны кётюрюп, жол бла келе тургъанлай, къабукъгъа чёргелип бир сабийни табады. Юйге алып келип [жашы уугъа кетгенлей, аны ол келлик жолгъа, къозлап, анасы салгъанды], анасына: «Асыра, ёсдюр»,— деп береди. Анасы сабийни ыразы болуп алады, бир талай заманны ичинде сабийни ёсдюрюп, уллу жаш этеди.

Алай, эмеген, мындан букъгъандан таза безеди. Къатыны бла Чюердини ёлтюрюрге эсине тюшеди. Была оноулашадыла да, эмеген къатынына: «Ичине уу салып, хычинле эт»,— дейди. Къатын эки къауум хычин этеди: бир къауумуну ичин таза эт, экинчи къауум хычинлени ичине уа уу салып этеди. Аны жаш сезеди. Анасы эшикге чыкъгъанлай, Чюерди кёмюлюп тургъан хычинлени алы- шындырып, ол жанындагъын бу жанына, бу жанындагъын ол жанына кёмеди.

Хычинлени биширип, отдан алгъандан сора, анасы уу салынмагъан хычинлени нарт Чюердиге салып ашатадыла. Жашха жукъ да болмай къалады. Сора, жашха жукъ болмагъанын кёргенде кеслерине къалгъан хычинлени уулу болгъанларын билип ашамадыла.

Былайдан жашны ёлтюрюрге башха оноу этдиле. Анасы Чюердини алдап: «Жашым, мен ауруйма, манга дарман керек болады. Сен бар, ол жерде, ол жерде бир эмеген барды. Ол эмегенни солууу кюнню кёзюн туман этип жабады. Тауушу, кёк кюкюрегенча, тауланы зынгырдатып, атлагъаны жерни тепдиреди, дарман анда табылыр,— деп юйретеди.— Сау келсенг, насыбынгды»,— деп иеди.

Жаш атына минип, сауутун-сабасын алып, атланып жолгъа чыгъады. Барып, бир бёлек кюнден эмегенни дарманлары болгъан юйюне киреди. Кирсе — эмеген жокъ, алай кюн, ай кибик бир ариу къызны кёрдю. Сора къыз айтды: «Хей, адам улу, къайдан келдинг, къайдан чыкъдынг? Сен къач, кет, эмеген кёклени къаралтып, жерлени тепдирип жетер, келгенлей, сени жутар»,— дейди.

Жаш къызгъа: «Сен кимсе, къайданса? — деп сорады. «Мен къыз тенглерим бла кёзерге чыкъгъанымлай, кёкден бир къара булут эне, тюше келип, алып кетгенди. Келтирип ма бу юйге атханды. Эмеген а кюндюз уугъа кетеди. Манга уа: „Сен дунияны хорлап айланнган нарт Ёрюзмекни къызыса, манга не зат эталлыкъ эсе да бир кёрейим“,— деп махтанады».

Сора жаш къызны: «Кел»,— деп, алып тышына чыгъарды. Олсагъат кёкню къаралтып бир зат келди, сора, булут келип жерге тюшдю. Къараса — эмеген. «Хей, адам улу, къабып къояйыммы?» — деп, аузун ачды. Ол заманда: «Сен чакъырма, мен кесим барып аузунгу кёрейим»,— деди. Сора жаш бара барып, къылычны чыгъарып сермейди. Бир сермегенлей башын тайдырды. Эмегенни бойнунда акъгъан къан кёкню бетин къызыл булутча къызартды. Чюерди къызны алайдан алып жолуна кетди.

Жолда келе келгенде, бир бёлек атлыгъа жолукъдула. Бу атлыла Сибилчи, Ёрюзмек, Сосурукъ эм башха нартла болдула. Ала, къызны кёрюп: «Сени алып айланнган бумуду?» — деп, Чюердини тутуп ёлтюрюрге башлагъанда, къыз: «Угъай, атам, сен аны ёлтюрме, бу мени жанымы къутхаргъанды»,— деп, хапарын башдан аякъгъа айтады. Дагъыда: «Сизни хорлап тургъан эмегенни бу хорлагъ- анды»,— деди. Ол заманда Ёрюзмек айтды: «Алай эсе, бу мени къызым сениди, ал»,— деди.

Жаш: «Сау бол, нарт Ёрюзмек, мени анам ауруп, тёшекдеди, кетмей амалым жокъду»,— дейди. Алайда къыз кесини бармагъында алтын жюзюгюн жашны къолуна, жаш да алтын мухурун къызны къолуна салып: «Бир бирни табарбыз»,— деп, жолуна кетеди.

Нарт Чюерди юйюне сау-саламат жетди. Анасына эмегенни юйюнден алгъан дарманланы берди. Алай бла, бу ётюрюкге сау болуп къопду.

Нарт Чюерди уугъа кетди. Ол заманда эмеген къатынына айтды: «Энди жашынг бла тутушхан кибик эт. Ол, уялмай, сени жыгъып тюбюне салалмаз. Ол кесин санга жыкъдырыр, мен а ол заманда бугъуп туруп, секирип, тюбюме салып, бууарма, ёлтюрюрме»,— деди.

Ол халда тутушуп, жаш жыгъылгъанлай, бууунунда ол темир чыбыкъ бла байланып тургъан тилсимин алдыла. Кесин а ёлтюрмей: «Бар, кет»,— деп къыстадыла.

Нарт Чюерди алайдан жюзюгюн берген нарт Ёрюзмекни къызыны юйюне барды. Бу ары тилеучю факъырачы халда баргъанды. Ол кезиуде суугъа барыргъа деп юйден бир къызчыкъ чыгъады. Ол, суу алып, юйге кирирге алгъа, Чюерди: «Къумгъанынгдан суу ичир»,— деп тилейди. Ол къызчыкъ къумгъанны мынга береди. Жаш сууну къумгъанны быргъысы бла ичмей, башы бла иче, аузундан ол къыз берген жюзюкню къумгъанны ичине атады.

Бир кесек замандан Ёрюзмекни къызы, ол суу бла башын жууа келгенлей, жюзюк тюшгенде, сермеп къолуна алып, келген къызчыкъгъа «Сен кимге жо- лукъгъанса?» — деп сорду.

«Быллай, быллай бир адам къумгъанны башы бла суу ичгенди»,— деп хапар айтды. «Сора, бар, ол адамны табып, алып кел»,— деп ийди. Къызчыкъ, къыз болгъан тоханагъа, жашны алып кирди. Бир-бирни кёрюп, тансыкълашып, къу- чакълашып жыладыла. Хапарларын айтдыла.

Сора къызны атасы нарт Ёрюзмек, эшитип келип, адетлериндеча, къызны жашха берди. Алайда бир бёлек заман жашагъандан сора Ёрюзмек нарт Чюердиден анга этилген артыкълыкъланы билди. Алайдан: «Анам бла эмегенни алай къалай къояйым?» — деп, атланып башлайды. Нарт Сосурукъ, Ёрюзмек, Сибилчи да: «Биз да биргенге барайыкъ,— деп тиледиле.— Ол сени халек этер, жутар»,— дедиле. Болса да ол унамай, кеси кетди.

Анасы бла эмегенни къаласына киреди. Садакъа тилеп, кесин, жарлыча, кёрпозтеди. Ала уа: «Къурусун эки кёзюнг, небизни берликбиз?» — деп ачыу- ландыла. Сора, ол, бууунундан тартып сыйырып алгъан темир чыбыкъ бла байланып тургъан тилсимин, бычагъын, къылычын къабыргъада тагъылып тур- гъанларын кёреди. «Ол тилсим тагъылып тургъан темир чыбыкъны манга са- тыгъыз»,— деп тилейди. Сатып алып, бууунуна тагъады. Сора: «Къылычны са- тамысыз?» — деп сорады.

Багъасына жарашып, къылычын да алады.

Ол тилсимни, биягъыча, бууунуна такъгъанда, къарыуу, тулпарлыгъы жерине келеди. Сора, анасына, анасыны эри эмегеннге: «Чюерди менме!» — деп, башларын уруп тюшюреди, кесини къарындашчыгъын да алып кетеди. Алай бла батыр пелиуан Чюерди нарт Ёрюзмекни, Сосурукъну, Сибилчини киеулери болуп къалады.