НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

II. ЁРЮЗМЕК БЛА САТАНАЙ

Бурун, нартлагъа бийлик этип, Къызыл Фук деп бир адам болгъанды. Ол адамны хар кюнден нартлагъа къыркъ къой къабыргъа ашауу болгъанды. Да аланы элде ол къыйынлыкъны кёпле ауурлугъун билселе да, Фукдан къоркъуп, кишини къабыргъа ашауну тыярча къолундан келмегенди.

Бир жол, нартла Фукга эт жасагъын элтип баргъанлай, Ёрюзмек сырпынын чыгъарып: «Элтсегиз ёлтюрлюкме!» деп, адамланы Фукга иймегенди. Ол кюн Къызыл Фук нартлагъа атлы жибергенди: «Нек келтирмедигиз ашаууму?» — деп. Нартла айтхандыла: «Биз Къызыл Фукга жиберген ашауну Ёрюзмек жолдан къайтаргъанды».

Бар ол хапарны Къызыл Фук эшитгенлей, чамланып, айтханды: «Сиз барыгъыз да бирге тилленип этгенсиз. Мен Къызыл Фук тюйюлме, сизни сабанларыгъызгъа баш этдирсем, къатынларыгъызгъа уа жаш этдирсем!»

Алай бла, Къызыл Фук нартла бда эришип, тюйюшюп, бир терс жанына кетгенди.Къызыл Фукну айтханын да къулакъгъа алмай, нартла кёп сабанла да этгендиле, Фукга ашау бериуню да тыйгъандыла. Болса да нартланы сабанлары кюз артына битмегенди. Ол себепден Ёрюзмекге ачыу тийгенди да, салып, ол болгъан жерге былай айтып тебирегенди:

— Не Фук ёлсюн, не мен ёлейим, ансы дунияда экибизден бирибизге жашау жокъду.

Келсе, Фук юйюнде жатып. «Эй, салам алейкум, Къызыл Фук!» — дегенди Ёрюзмек. Фук да айтханды: «Кюнюнг аман бла кетсин, Ёрюзмек! Санга къойгъан эдим ашауну, жашауну да Нартда, энди мени мындадамы къоймайса?»

«Да билсенг керек эди, Къызыл Фук, мени санга аман бла келмегеними. Алай ол терезени алай къалай туталаса сен?» — дегенлей Фукга, ол терезеге къарагъанды. Ол кезиуде Ёрюзмек сырпынын чыгъарып, Къызыл Фукну бойнуна ургъанды да, баш токъмагъын, хобусталай, чартлатханды.

Аны бла Фук ёлгенди да, Ёрюзмек Фукну орнуна оноу этиучю ташха олтургъанды. Алай бла Ёрюзмек нартлагъа оноу эте жашагъанды.

Бир бёлек Къызыл Фукну ортадан къоратхандан сора, Ёрюзмек бир жангы тёре къурагъанды: бир жылдан бир жылгъа асырап, «къыркъ бугъа» деп, мирзеуню иги битдирир ючюн, хар жылдан, сабанла жыйылгъандан сора, бир тёртлю бугъа кесип тургъанды.

Ёрюзмек не юорешсе да халкъгъа иги болургъа, эллеринде бир къауум адам, Фукну жашы къайтмырзаны баш этип, Ёрюзмекни ёлтюрюрге мурат этип болгъандыла.

Бир жол Къайтмырза адамлары бла к елгенди да, от башында терен уру къаздыргъанды. Ол уруну башын ариу, киши билмезча, тёш этгенди, бозаны да эшек мыйы бла сюздюргенди да, хазыр этгенди. Ёрюзмекни уругъа атып ёлтюрюрге, не да «къыркъ бугъаны» кесген кюнде эшек мыйы ичирип, ёлтюрюрге оноу этгенди.

Хар затны тынгылы этгенден сора, Къайтмырза бугъаны кесдиргенди да, Ёрюзмекни къонакъгъа чакъыргъанды.

Да Ёрюзмек да, айтыугъа кёре, тели киши болмагъанды. Ишни сезип, къатыны обур Сатанай бла кенгешгенди. Сатанай айтханды эрине: «Баргъан эт, алай сакъ бол! Зат ичирселе, башындан кеслерине уртлатмай, ичме. Олтуртхан жерлерине олтурма, ашатхан ашларындан, кеслерине ашатмай, ашама».

Ёрюзмек сырпынын да такъгъанды да, къонакъгъа Фук улу Къайтмырзагъа баргъанды. Къайтмырза жарыкъ болгъанды, Ёрюзмекни ол уру башында жарашдырылгъан жерге олтуртургъа мурат этгенди. Алай болгъанлыкъгъа, Ёрюзмек алайны къоюп, башха жерге олтургъанды.

Уру тузакълары жукъгъа жарамагъанда, эрлай окъуна Къайтмырзаны шапасы Жантараз, гумугъа кирип кетип, эшек мыйы бла жарашдырылгъан бозадан аякъны толтуруп, Ёрюзмекге узатханды. Ёрюзмек, биягъы аякъны да алыргъа унамагъанды. «Алгъыш этип, башындан ичип беригиз» — дегенди.

Ишни болмазлгъыын танып, Жантараз элтип ол бозаны гумугъа тёпоп жангы боза келтирип, алгъышны башлады:

Алгъышдан сора Жантараз; бозадан да тартып, Ёрюзмекге аякъны кезиуюн берди. «Да, — дегенни айтды Ёрюзмек, — Жантараз, алгъыш этгенсе,

Алай бла, аякъда бозасындан тартып, сырпынын къабындан чыгъарып, Ёрюзмек эшикден киши жибермей, юй ичинде болгъанланы къырып, арып, ёрге сюелгенди.

Олсагъатда бир жашчыкъ, чырдыдан секирип, Ёрюзмекни билегине жабышып: «Апчыгъанмы этдинг, Ёрюзмек?» — деп, Ёрюзмекни юйден эшикге чыгъарды.

Ёрюзмек ол жашчыкъны тирилигине, къоркъмагъанына сейир этди, бир-эки сырпынына да жабышды: «Уруп къояйым, ансы бу жетсе, манга кюн бермез», — деп. Алай, не да болсун, мажарып ол да ургъунчу, Ёрюзмекни юйюне жетдирип, юйге да кирмей, аны бла, жилянча сыпдырылып, жаш думп болду.

Ёрюзмек, сейир-тамаша болуп, юйге киргенлей, жашчыкъ бла болгъан ишлерин къатыны Сатанайгъа айтды. Сатанай эрини жашха жюрегин билир ючюн: «Киши, ол жашчыкъ къарындашынг болса сюерменг?» — дегенди. Ёрюзмек унамагъанды. Экинчи да: «Жашынг болса уа?» — дегенде, Ёрюзмек: «Бек ыразы эдим», — деп билдирди. Ол заманда Сатанай айтды Ёрюзмекге: «Ма ол сен жортууулгъа кетип айланнганда туугъанды. Уллу болгъунчу деп, мен аны башха адамлагъа берип асыратхан эдим». Аны эшитгенде, Ёрюзмек къууанч болгъанды. Ол жашчыкъ а Сосурукъ эди.