ИЗВЕСТИЯ КАРАЧАЕВСКОГО НАУЧНО-ИССЛЕДОВАТЕЛЬСКОГО ИНСТИТУТА Т.VI
 |
На карачаево-балкарском языке |
Дунияда бютеу миллетле тукъумладан къуралгъанлары хакъды эм ала таб- таза миллетден болуб къаламайдыла. Джашауну узагъына миллетле бири- бири бла къатыша кеслерини тарихлерин ёзгерте эм бай этедиле. Ол джорукъ бла къарачай халкъны «къанында» кёб башха миллетлени юлюшлери барды. Бу болум бир къауумлагъа бизни халкъ оюмну джыйымдыкъды деген джюрютюрге мисхаб береди. Тарих кёз бла къарасакъ ол оюм чыртда тюз тюлдю. Къайдадыла бюгюнлюкде латынлыла? Биз бюгюн аланы сёзлерин джашауда уллу хайырландырабыз кеслери уа байлыкъларын башхалагъа бериб кеслери чачылыб къалгъандыла. Аланы кючлери бла Европада кёб миллетле «джангыргъандыла» эм аланы культураларына ие болгъандыла. Бир халкъгъа башха миллетледен кёб къошулсала ол миллетни кесине тартхан нюзюрю кюшлю болгъанын кёргюзтеди эм тарихин да бай этеди. Бу тарих процессле къарачайда да баргъандыла. Халкъыбызгъа башха миллетледен адамла къошула, аны кёб эте кеслери бара-бара таза къарачайлыла болгъандыла. Аллай тукъумланы бири Тебуларыдыла. Тебуланы къайдан, къачан келиб къалай къуралгъанлары бизни тарихибизни бир бетиди. Ол себебден бу статья Тебуланы юсюнден тукъумну кесинде эм халкъда джюрюген айтыула эм архив документле хайырланыб джазылгъанды. Бюгюнлюкде Тебулары къарачайны белгили тукъумларыны тизгинине киредиле десек джангылыкъ тюлбюз.
Тукъум 1865-чи джылда Зукку Пристопну (М. Г. Петрусевични) джарашдыргъан къагъытларына кёре саулай Къарачайны белгили 30-40 тукъумну тизгинине киргенди. Бюгюнлюкде да ол дараджада турады. Анга энтда шагъатлыкъ, 2010-чу джыл мартны 6-да «Къарачай» газетде басмаланган 725 къарачай тукъумланы тизгининде Тебулары адам санлары бла 32-чи орнунда болгъаны бегим этеди. 2008-чи джыл июлну 1-де тукъумда саулай 1509 адам барды, минг бла джарымдан кёб болгъан тукъумланы арасында Тебулары 32-чи орундадыла деб бегитиледи анда. Бусагъатда Тебулары Къарачай-Черкесияны кёб эллеринде, шахарларында джашайдыла. Тышында тукъумубуз Малкъарда, Терк-Башы Тегейде эм башха джерледе да бардыла. Сёз ючюн, архив къагъытлагъа кёре Малкъарда 1880-чы джылда Тебуланы Дыдынуну джашы Мырзабекни тёрт джашы, тёрт къызы болгъанды. Джашлары Хаджи-Мырза, Хаджи-Сейит, Хаджи-Исмаил, Хаджи-Даут, Сосланбек. Аланы 10 атлары 150 тууарлары, 560 уакъ аякълылары болгъандыла. Терк-Башы Тегейде Тебулары (Тебоевы) Къарачай-Малкъарда Тебулары бла кёчкюнчюлюкге (1943 дж.) дери бири-бирине барыб келиб тукъум джууукълукъ джюрютюб тургъандыла. Гюрджюде Аракс сууну бойнунда элде эм Эбзеде да бардыла. Тукъумубуздан деген сёз джюрюйдю.
Тебуланы биринчи тукъум джыйылычулары 1990-чы джылда кесибизни тийребизде - Огъары Учкуланда ётгенди. Бир джылдан сора экинчи джыйылыу, а 2009-чы джылда Черкесск шахарны къатында бир бёлек джаш тёлюбюз джыйылыб, этиллик оюмланы сюзгендиле. Тукъумубузну джыйылыуунда Тебуланы тукъум кенгешине бу адамла айырылгъандыла: Къазийни джашы Хасан (Сторожевойдан), Мухадинни джашы Ахмат (Черкесскеден), Магометни джашы Ансар (Джегетейден), Добайны джашы Ахмат (Таллыкъдан), Хасан – Али (Юбилейныйден), Хаджи-Махмутну джашы Хусей (Дружбадан), Сагитни джашы Рамазан (Черкесскеден). Тукъум тамадагъа Казий улу Хасан айырылгъанды. Джыйылыуланы уллу магъанасы болгъанды. Биринчиси, 300 джылны ичинде ёсе – джайыла, къайда, кимле джашагъанларын билмегенле, бири-бирибизни кёрюб, тансыкъларча мадар табыб, къууаныб мындан ары бири-бирибизни тутаргъа джол ачханды.
Экинчиси, эм магъаналысы, Тебу тукъумну Къарачайда, саулай халкъыбызны арасында, тукъумубузну сыйын джаш тёлюбюзге билдириб, алагъа аны ашхы шартларын, намысын, сыйын, иннет тазалыгъын эм хаманда халал уруннганын билдире, ёсген тёлюбюз ол шартланы терен тутарыкъларын излеудю. Тукъумда хар адамыбыз къаллай тарихибиз болгъанын, кимле болгъанларыбызны билирге керекди. «Кесини ким болгъанын билмеген башхагъа да сый бермейди эм сыйлы да болмайды» деген белгили сёздю.
Тукъумубузда эм халкъда джюрюген хапаргъа кёре Тебулары эбзеле болгъандыла эм Тау Артында (Сванетияда ) джашагъандыла. Тукъумну эсинде, Тебу Къарачайгъа къалай, не чурум бла келгенини юсюнден тарих къагъыт толу къалмагъанды. Атадан балагъа айтыла келген оюмлагъа, айтыулагъа кёре Тау Артында джер-мюлк юлешген кёзюуде бири–бирине кёлкъалды болуб къарнашла чачылыб биринчи Къарачайда андан сора Малкъарда эм Терк Башы Тегейде орналгъандыла.
Белгисича, тышындан келген адамгъа киши ма сеннге джер-юй, деб сакъламайды. Алай бла Тебу Къарачайны бийлери Къырымшаухаллагъа къонакъбай болады. Тёрт джанына да къараб бир кесекден сора къарачайны белгили тукъумлары Орусланы, Сылпагъарланы, Каппушланы, эм башхаланы араларында кесине тийре орун айырады. Аллай тукъумланы арасында, алайсыз джер тар тийреледе, кесине орнун айыргъан алай тынч болмагъанды. Тебуну болумлу эм хурджуну къалын болгъанын кёргюзтеди ол. Аны былайда аякъ орунсуз этерге излегенле да болгъандыла. Алай а Тебу былайда къазыкъ ургъаны бла къалмай уллу ёзден тукъумла бла къыз бериб, къыз алыб тургъаны аны аланы орталарында орунлу этгенди. Тебуланы кеслерине Къарачайда орун айыра билгенлери эм хаманда къарачайны онглу тукъумлары бла джалгъашханлары тукъумну байлыгъы эм сыйы болгъаннга уллу шагъатлыкъ этеди. Алай бла бизни биринчи атабыз Тебуну, онглу, терен акъыллы, джигит болгъанын аны кесине Къарачай тарлыкъда джер айыра, билгени, байлыгъы болгъаны эм онглу тукъумла бла джалгъашханы тукъумну Къарачайда тукъумланы арасында юлюш алгъанын кёргюзтеди.
Тукъумну тамыры онглу къауумдан къуралгъаны Тебулада сакъланыб тургъан алтын сууу бла джазылгъан бийлик къагъытда шагъатлыкъ этгенди. XIX ёмюрню аягъында. Окъуб хаджини джашы Харун эмда Зекерья хаджини джашы Акъбай Сванетиягъа барыб алтын сууу бла джазылгъан Тебуланы бийлик къагъытларын алыб келгендиле. Ол къагъытны мени анам, Тебуланы келинлери, Къоркъмазланы Хаджи-Мырзаны къызы Айшат къолум бла тутханма деучен эди. Совет властха деричи бийлик къагъытны кёбле кёргендиле. Кесида Акъбайны кюбюрюнде сакъланнганды. Алай а 1920-чы джылдан сора, большевикле халкъны байла эм джарлыла деб эки юлешиб башлагъанларындан сора аны джашырыргъа керек болгъанды. Баш тутхан, мюлклери болгъан къауумлагъа этилген артыкълыкъдан къоркъуб къагъытны хапарын айтыргъа излемегендиле. Кёчгюнчюлюкню джылларында да къагъыт Акъбайланы юйюрде болгъаны айтылады. Акъбай кеси къазауатда ёлгенди. Джангыз къызы Хурзукдан Къулчалагъа баргъанды эм алай бла къыйынлыкъ джыллада бийлик къагъыт тас болгъанды.
Патчахлыкъны заманында тукъумубузну сыйин чыгъаргъан адамларыбыз аз болмагъандыла. Ол кёзюуде тукъумда къаллай бир Хаджи болгъаны тукъумну болумун кёргюзгенди. Хаджиликге баргъан тынч болмагъанды. Биринчиден, адамны уллу байлыгъы болуб къалмай, 3-4 айны хаджилик джолда айланнганы, уллу болуму эм саулугъу да болургъа керекли болгъанды. Адам саныбыз аз болса да тукъумубуздан революциягъа дери сегиз хаджи чыкъгъанды. Ала, тукъумубузда огъай эсенг, саулай Къарачайда да онглу адамлагъа саналгъандыла. Аланы атларын бюгюнлюкде да биз уллу сый бла айтабыз: Окъуб хаджи, Исса хаджи, Юнус хаджи, Аубекир хаджи, Наиб хаджи. Аланы атлары саулай Къарачайны хаджилерини тизгинине да киредиле. Алай бла Октябрь революциягъа деричи бизни тукъум хаджиле саны бла саулай къарачай тукъумланы ичинде 20 орунда болгъанды.
1991-чи джылда Совет власть къурутулуб хаджиликге барыргъа джангыдан эркинлик ачылгъанындан сора бир бёлек адамларыбыз хаджиликге баргъандыла: Къазий улу Хасан хаджи (Черкесскеден) 4 кере баргъанды, Ильяс улу Джатдай хаджи (Учкуландан), Кичибатыр улу Добай хаджи (Таллыкъдан), улу Хасан хаджи (Хаджай къабакъдан), Ниязби хаджи Махмут улу (Учкуландан), улу Билял хаджи (Черкесскеден), Шабат улу Алим (Сары-Тюзден). Бюгюнлюкде къысха джууукълукъну айырыр ючюн бири-бирибизни атауула бла билирге излейбиз. Саулайда беш атауулну санайбыз: Гаккылары, Гылдамалары, Алибеклары, Майкъулакълары эм Мадаулары. Кёбюсюне хар атауулну адамлары бир элге тюшерге кюрешедиле. Къуанчда эм къыйынлыкъда да бири-бирине биринчиге билек боладыла.
Кеси-кесибизни сыйыбызны бек тутаргъа кюрешгенибиз башха тукъумланы бизни тукъумгъа сый бериуне уллу себеб болгъанды. Тебулары - «огъурлу, кишиге заранлары болмагъан, тынчыракъгъа тартхан, маллы, берекетли тукъумдула, къошларына баргъанга къурманлыкъ этмей иймегендиле» – деген сёзле халкъыбызны ичинде айтылгъанлай турады. Мени кесиме Ёзденланы Абдул-Керим (Сыгынчыладан) быллай хапар айтхан эди: ««Майкъулакълары» - деб сизге нек атагъанларын билемисе сен?» деб сора меннге быллай хапар (Аны эгиз къызлары бизге келинле болгъаны себебли кёб тюбеучен эдик.) айта эди: Худес ёзен бла Бийчесынга баргъанла эм андан ёзеннге тюшкенле амалсыз Тебуланы къошларыны юсю бла джюрюрге керек болгъандыла. Кюн аманда, кечикген заманда джолоучула алагъа къонакъ болгъандыла. Алагъа къонакъбайлыкъ этиб, ашатыб, ичириб, улоуларына иги къарагъанлары ючюн аталгъанды, «Майкъулакълары» деучен эди. Тукъумубуз манглай терисин тёге ишлегени эм чомартлыкълары кеслерине огъай, хоншугъа – тийреге, джолоучугъа джарагъаны ючюн айтылгъанды тукъумубузгъа бюсюреу «Тебулары маллы, берекетли къайгъысыз, огъургъа тартхан тукъумду» - деб. Тукъумубызны манглай терисин тёге ишлегени ючюн байлыгъыда болгъанды. Анга шагъатлыкъ этген мюлк джерлерибиз бла тийребизде ишленген кёб къанджал баш юйлерибиздиле. Узунлукълары 30 метр болгъан эки этажлы кёк къанджалбаш эм тёрткюл ишленген эки этажлы юилерибиз 100 джылдан сора да сакълангандыла тозурасалада. Мен бек сейирсинген эдим Москвада университетде окъугъан заманда Кремилни къатында къралны Ленин.. библиотекасыны (Дом Пашкованы ) джезден этилген эшик саблары, терезе джабыучулары, Учкуланда Тебуланы юилериндеча болгъанларына. Бу тенглешдирюу тукъумубузну ичинде XIX ёмюрню арты бла XX ёмюрню алында уллу байлыкълары болгъан адамла болгъанларына толу шагъатлыкъ этеди. Аламат юйлерибизни болгъаны, мюлкджерлерибиз эм анда мингле бла малларыбыз болгъанын кёргизтеди.
XVIII- ёмюрню артында эм XIX ёмюрню ал джылларын да Къарачайда эминадан кёб адам джарсыгъанды. Бу кёзюуледе саулай къарачайны саны, алимле айтхангъа кёре, он мингни тёгерегине тюшкенди. XIX ёмюрню орта сюремине саулай Къарачайда 15 мингнге джуукъ адам джашагъанды. Ол кёзюуде, адам сан санау болмасада хар элде ненча тютюн чыкъгъан (дым) юй, хар юйде ненча адам болгъанлары, къайда кимни ненча джерлери болгъаныны юсюнден къагъытла джарашдырыла башлангандыла. Сёз ючюн, 1868г. Къарачайны тамадасы Зукку Пристоп джазгъан къагъытха кёре Тебулада 12 юйюр болгъанды. Ол хар юйюр уллу юйдегиден къуралгъанды. Алимле бегиткенге кёре хар юйюрде 20-30 адам болгъанды. Ол заманда тергеу бла санасакъ бизни тукъумда 250-300 адам саны болгъанды . Саулай Тебуланы джер юлюшлери 220 десятина (1 десятин -1 гектар бла 40 сотых) болгъанды деб бегитеди ол замандагъы архив къагъытха кёре. Джерледа Учкулан бла Худес ёзенде болгъандыла. Орта тергеу бла санасакъ хар юйню 10-13 десятинасы, бюгюнча айтсах 15-17 га. джерлери болгъанды. Бу болумну Къарачайны къалгъан уллу тукъумлары бла тенгнгешдирсек аладан биз артха къалмагъаныбыз. Сёз ючюн, Орусланы 46 юйлерини 280 десятинасы, Салпагарланы 56 юйню 400 десятинасы, Каппушланы 30 юйню 700 десятинасы болгъанды. Алай бла Тебулары, адам санларына кёре кёб джерли тукъумланы тизгининие киргенди. 1906 джылда патчах Къарачайда джер эм мюлк джанын билирге уллу тинтиу бардыргъанды. Ол комиссиягъа башчылыкъ эткен адамны атыбла Абрановская комиссия дейдиле. Бу кёзуге Тебуланы джерлери уллу ёсгенди эм байлыкълары кёбейгенди. Архив къагъытлагъа кёре ол заманда Тебуланы Эки Арада 508 десятиналары, Огъары Худесде – 13, Хаджи-Талада – 36 десятина джерлери болгъанды, саулайда 557 десятина. Ол 835 гектардан артыкъды. Алай бла Тебулары саулай Къарайчайда джер байлыкълары бла адам санларына кёре уллу тукъумланы арасында сегизинчи орунга тюшгендиле. Ол джер мюлк байлыкъны кючю бла ишлене тургъандыла Тебулада узун-тёрткюл кёк къанджалбаш юйлери бюгюнда сакъланган.
Айтгъаныбызча, 1917 джылдан сора, къызылла баштутхан джерлери эм мюлклери болгъан адамла бла уллу кюреш бардыргъандыла. Джерлерин, малларын сыйырыб, кёблерин тюрмеге салыб тас этгендиле. 1930-чы джыллада аланы эм къалгъанланы мюлклерин ортагъа салыб колхозла къуралгъандыла. Тебулада «Ишлемеген-ашамаз» деген колхоз къуралыб маллары къошлары бла колхозгъа кирирге излемегенлени лишон-кулак этиб джойгъандыла. Ол джыллада Тебуланы кёблерин лишон этилиб Сибирге эм Орта Азияны исси джерлерине ашырыла башлагъанларында, тамадалагъа улху бериб, тюз джерледе джангы къурала башлагъан элледе (Сары-Тюз, Терезе, Лабада) колхозлагъа кириб кюшлю ишлеб бир къаумла башларын алгъандыла.
Тебуланы мюлк джерлери Совет властны заманында да кърал карталагъа тюшгендиле Худесде Тебуланы Эки-Ара къышлыкъ деб джазылыб тургъандыла. Эки-Арагъа джиберилген мешиналаны путевкаларында «Тебуланы къышлыкъ» деб тургъанды эм да бюгюнда халкъда ол атны джюрютеди.
Совет властны ал джылларында Тебулары джангы къуралгъан Къызыл-Къала, Терезе, Сары-Тюз, Лаба эллеге биринчи чыкъгъанланы тизгининде болгъандыла. Колхозну председателлери эм башха санагъат устала болуб халал урунгандыла. Кёблери орден, эм медал эм башха саугъала алгъандыла. Халкъда айтыуда эм архив документлеге кёре, совет власть малларыбызны, джерлерибизни сыйырыб, адамланы зорлукъ бла колхозлагъа джыйгъан заманда тукъумубуз атына киши аман айтмагъанды, тил этиб бир адамныда джарсытмагъанбыз. Халал къыйыныбыз бла ишлеген болмаса. Тукъумубузгъа бедиш келтирлик XIX ёмюрню 20-30 джылларыны архив къагъытларында эм халкъда, Аллахха шукур, ирият Берген къагъыт джокъду.
Кёчгюнчюлюкню къыйын заманында да Орта Азия бла Къазахстанда,Узбекистанда халал урунуб джанларыбызны сакълагъанбыз эм мадаргъа кере къалгъанлагъада болуша бюсюреуда алгъанбыз. Сез ючюн, Алибийни къызы Сурат Социалист Урунууну джигити Шидакъланы Патияны чюгюндюр звеносунда ишлеб уллу джетишимлеге джетиб медалда алгъанды.
Эркинлик берилиб 1957-1959 джыллада Ата-джуртубузгъа къайтыб келгенден сора тукъумубуз кёб джангы эллеге тюшгендиле. Кёл джагъасына, Зеленчук, Сторожевой эм Лаба джанына да орналгъандыла. Бусагъатда Тебулары кёбюсюне кёб шахарла бла элледе джашайдыла: Черкесск, Карачаевск, Теберда, Учкулан, Къумуш, Сары-Тюз, Терезе, Джегетей аягъында, Къызыл-Къала, Хаджай къабак, Дружба, Таллыкъ, Чапай, Знамаенка, эм башха элледе. Бу элледе санагъат устала болуб кёб джерледе ишлейдиле.
Тукъумубузны сыйын чыгъаргъан уллу къулукълада ишлеген джашларыбыз – къызларыбыз аз тюлдюле. Биринчиге халкъа белгили замансыз адам къолундан ачыгъан, Къарачай – Черкессияны Правительствасын Председателини биринчи заместители Магометни джашы Ансар. Ол кёб джылланы милицияда уллу къуллукълада ишлегенди, ич ишлени Министирни биринчи заместители да болуб тургъанды. Милицияны полковнигиди. 1999 джылда Черкесскде уллу митингле бола миллетле бири- бирине тик болгъан кёзюуде, Ансар аланы араларында къазауат башланмазлыгъына уллу юлюш къошханды. Уллу ёткюрлюгю, тюзлюгю, эм онглу болгъаны ючюн аны замансыз ёлтюргендиле. Бюгюнледе аны аты, сыйы, халкъы ючюн джанын бергени халкъда бюсюреулю айтылыб турады. Джылсайын аны сыйна аталыб джылсайын уллу саулай кърал спорт эришюле бардырыладыла. Казийни джашы Хасан хаджида тукъумубузда сыйлы адамланы бириди. Совет властны джыларында ол Сторожевойда уллу автоколоннаны тамадасы, Зеленчук районну башчысы эм Къарачай – Черкесияны Правительствосыны бир министыры болуб кёб джылланы бюсюреюлю ишлегенди.
Тукъумубузны 90-гы джылдан бери тамадасды. Медицина илмуну кандидаты Мухадини джашы Ахмат кёб джылладан бери республиканы адамларыны саулугъуна къарауда бюсюреулю ишлеб келеди. Медицина илмуну кандидаты республикабызны саулукъ сакълау министерствону биринчи заместители, Черкесскде сабий больницаны эм Республикан клиника больницаны баш врачы болуб бюсюреу кёб джыланы халкъдан уллу бюсюреу алгъанды Аны тышында ара шахарны сайлаучулары кёб кере аны мэриягъа депутат этиб айыргъандыла. Ахматны къарачай халкъыбызны, кавказ халкъланы арасында атын айтырыу да уллу къыйины барды. Аны башчылыгъы бла къарачай тукъумлу атланы Минги-Тауну башына чыгъарууда уллу иш этгенди. Кесида сыйлы таубузну башына кёб кере ёрлегенди. Ол эткен иши ючюн кърал саугъагъа- медалгъа тыйынчлы да болгъанды.
1999 джыл Къарачай-Черкесияда биринчи Призидент айырылгъан кёзюуде, Республиканы сайлау коммисиясыны члени Магометни джашы Марат (Таллыкъдан) халкъы ючюн, тюзлюк ючюн уллу тирилик эткенди. Президент Семен улуну сайлаулада хорламында аны энчи юлюшю барды. Аны чёбине кере сайлауланы бегими ёзгерирге болгъанды. Ол ангъа этилген къоркъутургъа къарамай Семен улуну джанына чёб атханды. Аны ючюн, анны, сютлюк джолукъ этиб ишинденда къыстагъандыла. Ол бетин тюзлюгюн тас этмегенди. Тукъумну сыйин чыгъаргъан кърал къуллукъчула,санагъат устала, инженерле, врачла устала эм башхала кёбдиле.
Аланы барын айтхан къыйынды. Ара мюлеке юлюги къой ханлары ючюн Кичибатыр улу Добайны (Таллыкъ дан) джашы Ахмат, Бекмырза улу Мусса (Сары-Тюзден), бюсюреу алгъандыла. Кеблерибиз ильму-культура джаныбла халкъыбызны хазнасына кеслерини юлюшлерин къошхандыла: Нальчикде гидроменцентр институтда кёб джылланы ишлеген илмуланы кандидаты Ислам улу Даут, Хасанбий улу Рамазан (Кар.универ.) искусстволаны кандидаты, историгибиз Сагит улу Рамазан эм башхала. Джазмучуланы члены, теле-журналист, артист – Шабат улу Шукур биринчи болуб халкъыбызны юсюнден кенг форматлы историко-докоменталь халда биринчи кино этиб уллу бюсюреу алгъандыла. Бюгюнликде эки элни башчылары бизни джашладыла. Учкулан эл башчысы Ниязбий улу Къаплан, Дружба элни эл башчысы Борис кёбден бери бюсюреулю ишлейдиле.
1991- чы джылладан башхалаб, капитализм джорукъча джол ачылгъаны себели бюгюнлюкде кеб уллу башларын тутхан – тюрлю тюрлю предприятиялары болгъан джашларыбыз бардыла: Абдул улу Мудалиф, (Джегетейден, Хасан улу Валера (Черкесск).
Тукъумубузну сыйын джашларыбыз спортда да чыгъарадыла. Дуния джюзюню джумдурукъ бла тюйюшюнден (рукопашному бою) эки кере чемпиону болгъанды Хаджи-Мурат (Дружба), дуния джюзюю къолтутушууну чемпиони (армреслинг) улу Тахир (Дружба).
Аллахха шукур, бюгюнлюкде Тебулары Ата Джуртубузда, халкъыбызны арасында, къалгъан тукъумлача джашайды. Хар неденда юлюшюбюз. Тукъумубузда ата-бабаларыбызн къойуб кетген сыйыбызны джангыдан келтюрюб, джаш телюбюз, джашау джангыдан энчиликге бардырылгъан кёзюуде, сый бла юлюшюн алырч эма, онглу баш тутуб бюсюреулю болургъа керекбиз. Джаш телюбюз тукъумубузну сыйын, ашхы шартларын, урунуугъа сюймеклигин уллу тута ата-бабаларыбыз къойгъан сыйгъа кеслерини юлюшлерин къошаргъа керекдиле. Алай была къалгъан тукъумланы ичинде сыйыбызны тюшюрмегенлей, бюгюнлюкдеда бюсюреулю болургъа керекбиз. Алай этсек бизни тукъумда къарачай халкъны тарихине кесини тыйынчлы юлюшюн къошарыкъд, халкъыбызны тарихин бай этерикди.
Китабда Тебуланы тукъумну генеология терегини тизимин беребиз. Эм анда анда мингле бла адамладан джазылмай къалгъан адамла бардыла. Сизден тилерибиз, аланы тюзетиб, тукъумну атындан энчи китабчыкъ чыгъаргъан сагъатда не къадар аз халатла бла чыгъарыргъа керекбиз. Бу генеология Мухатдин улу Ахматны къыйины бла этилгенди.
Мундан ары хар ким кесини генология тизимин толу джараштыра, алагъа эгечлерибизнида ала къайсы тукъумгъа чыкъгъанларын джаза иш хазырлайыкъ ала артда Тебуланы юсюнден уллу китаб болурургъа мадар берликди.
