На карачаево-балкарском языке

Аллаху Тагъала джер юсюне биринчи адамны джаратханындан сора, эм алгъы бурун аннга (джашау нёгеринден да алгъа!) дунияны ачхычын – тилни – бергенди: «Аллах сотворил Адама и научил его именам и названиям предметов, которые будут употребляться в жизни…» (2. Сура Аль-Бакара. 31-чи аят). Адам улуну бютеу бар дуниясы аны аламда кёрелген, сезелген, таныялгъан затларыдыла, аланы барысына да ол бирем башха атла атай барады . Аны айтханыбыз, адамны тили – аны дуниясыды.

Миллет тиллени юслеринден айтханда уа, хар миллетни кесини энчи джашауу, дуниясы болгъанча, ала барысы да аны тилинде (сёзлеринде, фраземаларында, терминлеринде), кюзгюдеги суратча, не барын да кёргюзтюб турадыла. Башха тюрлю айтханда, миллетни бютеу культурасы бла аны тил хазнасы бир-бирлерине тенгдиле эмда биринде болмагъан бирисинде да джокъду.

Халкъны джашауунда, тарихинде ана тилни орнун, магъанасын былай ачыкълау, бизни сартын, аскер терминле бла сауут-саба атлагъа джангы кёзден къараугъа, алагъа тил илмуда энчи орун бериуге ашхы себебди эмда тюз джолну кёргюзюр мукъладисди. «Къарачай аскер терминле бла сауутла» атлы тарих-этимология сёзлюкню къурау бла байламлы бардырылгъан илму-тинтиу ишлерибизде биз да бу башында айтылгъан оюмгъа таяныргъа кюрешгенбиз.

***

Уугъа барыр ючюн неда къазауат этер ючюн, адам улусуна тюрлю-тюрлю сауут-сабала керек болгъанлай турадыла. Бу эки зат бла уа адамла бек бурунладан бери кюрешедиле. Ол себебден, аскер неда уучу сауутну эм биринчи ким къурагъанды, къайсы миллетден чыкъгъанды деген соруугъа джууаб табылмазлыгъы хакъды эмда аллай соруу орунсузду, магъанасызды. Хар миллет да кесини джашау турмушуна, джерине, заманына, болумуна, билимине кёре тюрлю-тюрлю сауут кереклерин къурай, хайырлана келгенди. Тюз джонулмагъан ташдан, агъачдан башлаб, бюгюннгю автоматха, ракетагъа джетер ючюн, адам улусу, сёзсюз да, бек узун эмда къанлы джолну ётгенди.

Ол сейир джолну ауазы, ызы миллетни тилинде, сауут-сабаланы атларында эсленибдиле. Андан да озуб, къайсы сауут къайсы миллетден келгенин, къайсысын а миллет кеси къурагъанын тил илмуну юсю бла бираз ачыкъларгъа да боллукъбуз. Сёз ючюн, «самолёт», «пулемёт» (орусдан), «тапанча» (осман тюркледен), «сюлпюгюр» (арабдан), «джыда» (монголладан) дегенча сауут атла аланы къайсы миллетден (эмда тилден) келгенлерин ачыкъ кёргюзтедиле, болса да, кеси тилибизде къуралгъан сауут атла да аз тюлдюле: бычакъ, джая, садакъ, шкок, окъ, тоб, къама, къылыч, кюбе, дорбасын, токъмакъ, тиш, кезлик, д.а.к. Алай демеклик, къарачай халкъ (къайсы бир миллетча) бу дунияда кечинмек этер ючюн, башын сакълар ючюн неда къазауат этер ючюн, джерине, заманына кёре тюрлю-тюрлю сауутла бла хайырлана келгенди. Ёмюрлени узагъындан бери Кавказда таймаздан не тюрлю да къазауатла, къаугъала бола келгенлерин эсге алсакъ, аскер эмда сауут-саба терминологияны толу, тынгылы къурамы болургъа кереклисин эмда ол затны миллетибизни тарихинде терен магъанасы болгъанын эслерикбиз. «Къарачай аскер терминле бла сауутла» атлы ишибизде 650-ден артыкъ аскер термин бла сауут-саба атны беребиз, амма, аланы керти санлары къарачай-малкъар тилде андан эсе кёб болгъанына не аз да ишегибиз джокъду.

Аскер терминологияны къурамы миллетни билимин, болумун кёргюзтгени бла бирге аны халисин, иннетин да бираз ачыкъларгъа боллукъду. Сёз ючюн, чабыуулгъа, къоруулаугъа, сермешге, урушха эмда башха къаугъалагъа джораланнган сауут-сабаны саны, аланы къурамлары, ала бла байламлы башха терминле быллай тинтиуледе артыкъ магъаналыдыла. Сёзден, башха джерге чабыуул этер ючюн, чериу аскер керек; джол къоратыр ючюн, атлы аскер керек, тахсачы керек; джауну къаласын, хунасын чачаргъа дорбасын, бадрач, тоб керек… Кесини джуртун сакълаучу миллетге уа зытчыу аскер керек, чекчиле керек, хуна, бетджан керек, къалала керек…

Сауут-сабаны къайсы миллет да, къайсы аскер да джюрютеди. Алай а хар бири да этиб бармайды ол сауутланы кеси. Сёз ючюн, бютеу дуниягъа белгили шкок отну (порохну) эм биринчи къытайлыла къурагъаннга саналады. Европаны халкълары, аскерлери кёб ёмюрлени узагъында ол от бла хайырланыб, тюрлю-тюрлю шкокла, тобла къурасала да, отну кесин эте билмейин, Къытайдан, Тюркден сатыб алыб тургъанлары тарихде белгилиди. Аны кибик, джашагъан джуртларында джези, багъыры, темири, къоргъашыны, кюкюртю эмда сауут-саба этиуде керекли башха магъаданлары болмагъан миллетле да аз тюлдюле джер юсюнде. Аны айтханыбыз, аскер терминологияны тинтиуде сауут-саба этиу ишле, ала бла байламлы затла, аланы атларын тинтиу да энчи орунлу болургъа дурусдула.

Болса да, бизни ата-бабаларыбыз шкок от бла ёмюрлени теренинден танышдыла эмда аны бла бек эртделеден хайырлана келгендиле. Сёз ючюн, нарт таурухлада Къызыл Пукну кёкдеги къаласына Ёрюзмекни учурур ючюн, нартла «уллу тобларына 9 батман отну саладыла» . Тарихчи Р. Хатуу улуну оюму бла кавказ миллетле къуу шкок бла эм кеминде XIV-чю ёмюрню аякъ сюремине шагъырей болгъандыла . Худес Аягъында Къарчаны от келилери (пороховые ступы) бюгюн да сакъланыбдыла (эм азы бла XIV-XV-чи ёмюрле). «Хасаука» джырда айтылгъан От-Къаланы, от ёзекни барыбыз да эшитгенбиз. Аны айтханыбыз, къарачайлыла шкок от бла да, аны этилиу технологиясы бла да, эм кеминде бир 500 джылны шагъырейдиле, ол кеси да «къытай отдан», аз-кёб болса да, бираз башхады: тартылгъан кюкюртге (серный порошок) ачыгъан эчки сийдикни (азотно-аммиачный компонент селитры), отлукъну (порошок ископаемой селитры), къара залыкъылдыны баш чакъгъанын (биодобавка) къошхандыла. Къарачай шкок отну, аны кибик, бир къауум джергили сауут-саба мадарланы онглулукълары Хасаука урушда да ачыкъдан кёрюнюбдюле: ол урушда орус аскерни ёлгени, джаралысы да талай кереге кёб болгъанды. Къарачай от кесини къурамы бла, агъачлыгъы бла да «къытай отдан эсе», тютюнсюз отха (бездымный порох) джууукъду. Белгилисича уа, тютюнсюз отну тахсасына европачы халкъла бек кеч джетгендиле – XX-чы ёмюрню ал сюреминде да дунияны кёбюсю тютюн этген от бла хайырланыб тургъандыла .

Кёргенибизча, от бла байламлы технологияны сынджыры толуду, аны къурау, хайырландырыу мадарла тынгылыдыла эмда бираз энчидиле. Аны не кереги да кесинде барды: билим джаны бла – муслиман къралладан келген джангы сауут-саба юлгюле, шкок отну бираз энчи технологиясы; джер магъаданла – кюкюрт, кёмюр, темир, къоргъашын, джез, отлукъ таш; башха керекле – ачыгъан эчки сийдик (таза селитра), къара залыкъылды, къуу…

Бизни бу ишибиз аскер тарихден, этнографиядан эсе, тил илму бла бегирек байламлы болгъаны себебли, ары джанларын тарихчилеге къоюб, терминлени къысха ангылатмаларын берген бла бирге, аланы магъаналарын, сёз къурамларын ачыкълаугъа артыкъ эс бёлюрге кюрешгенбиз. Аны кибик, аскер сауутланы, ёмюрлени теренинден къурала келгенлерича, джылла бла, кёзюуле бла юлешмей, аланы ич шартлары бла, къуллукълары бла беребиз: а) аскер терминле «общая военная терминология» (180 артыкъ термин); б) аскерчини кереклери «экипировка» (170 артыкъ термин); в) аскер сауутла «вооружение» (220 артыкъ термин); г) лагъым керекле «инженерные средства» (100 джууукъ термин).

Илмуда къарачай-малкъар сауут-саба атлагъа джораланнган энчи тинтиуле бек аз бардырылгъанлары себебли, бизни бу ишибиз да толу болалмазлыгъын ангылайбыз. Бир къауум тюрк тилли халкъланы материаллары бу ишибизге къаршчы келмеселе да, бизни излемибизге тюгел келишмегенлерин да чертерге дурусду : бир белгили джерде таймаздан орналмагъан халкъланы аскер излемлери бла, бизнича, джергили халкъны кереклеринде айырмалыкъ болмай мадары джокъду. Аны чурумундан бир къауум атланы (артыкъсыз да эски атланы) тамырларын, ал къурамларын, магъаналарын ачыкълау бираз къыйын неда ишекли келген тёреси болургъа да болады.

Белгилисича, дунияда джюрюй келген меджисуу динледе (тейричиликде, зороастризмде, индуизмде, д.а.к.) аскер сауутланы тюрлю-тюрлю дин къуллукълада толу, тынгылы хайырландыргъандыла, аны кибик, бир къауум аскер сауутла аллай дин оюмладан огъуна къуралгъандыла. Ол себебден, аскер сауут-саба терминлени тамырлары, ызлары, аланы этимологиялары аллай меджисуу адетледен, атладан чыгъаргъа да боладыла. Сёз ючюн, къылыч, сюнгю, ай балта, тырсул, къынгыр бычакъ, токъмакъ дегенча сауутланы Азияны бир къауум халкълары кеслерини меджисуу адетлеринде XIX-чу ёмюрде огъуна хайырландырыб тургъандыла .

Бир къауум терминлени неда аланы тамалларын къурагъан сёзлени тюрк тиллеге (къарачай-малкъар тил да аланы ичлеринде болуб) башха тилледен кирирге боллукълары хакъды. Алай а бюгюннгю тил илму башха тилледен киргеннге санаб, амма, аланы далиллерин ишеклиге неда тутхучсузгъа таныгъан тёребизде, энчи оюмубузну айтыб, сёзню джангы этимологиясын теджейбиз.

Терминлени магъаналарын ачыкълау бла, аны кибик, сауут-сабаланы Къарачайда джюрютюлюулери бла, аланы къуллукълары бла эмда этилиу технологиялары бла байламлы информацияны басмадан чыкъгъан тюрлю-тюрлю илму ишледен алгъан бла бирге, халкъны аууз эмда къол чыгъармачылыгъын уста билген къартларыбыздан кесибиз джыйгъан фольклор материалланы да эркин хайырландыргъанбыз, аны кибик, Къарачай илму-тинтиу институтну алкъынча басмаланмагъан фондлары да уллу себеблик болгъандыла.

Къарачай аскер терминле бла сауутланы тинтиуге джораланнган къол джазмабызны 16 шарт басма чапыракъ (усл.п.л.) тенгли бири басмагъа теджерлей дараджагъа джетибди. Сауут-сабаланы суратларын табхан тёребизде, аланы сёзлюк статьялада бере баргъанбыз. Бир къауум сауутланы бичимлери, къурамлары, башха шартлары бизге белгили болгъан тёресинде, суратчы аланы реконструкцияларын этиб, аллай суратла бла да хайырланнганбыз.