ВЫСТУПЛЕНИЯ

Х.М. Акъбайланы

Заман орнунда турмагъанча, илму да кюнден-кюннге кесини джангы атламларын этгенлей барады. Белгилисича, тил илму талай бёлюмден къуралыбды эмда аны хар бир бёлюмю да бирча терен эмда тыйыншлы дараджада тинтилиб да бармайды. Мен былайда литература тилибизни джазма джорукъларыны бюгюнлюкде къуралгъан бир къауум джарсыуларына эс бёлдюрюрге излейме.

Илмуда къарачайлыла бла малкъарлыла джюрютген тилге «къарачай-малкъар тил» деб айтылса да, алкъынча къарачай-малкъар литература тил къуралалмагъаны хакъды. Политологла, тарихчиле, журналистле, кърал эмда джамагъат къуллукъчула бир аууздан «къарачай-малкъар халкъ», «алан халкъ», «экиге юлешиннген бир халкъ» деб, бирикдириу иннетни джайыб кюрешгенликлерине, къарачай бла малкъар кюнден кюннге бир-бирлеринден узайгъан болмасала, джууукъ болалмайдыла. Аны чуруму къуру башха республикалада джашау этгенлеринде тюлдю. Мени сартын, бек уллу джарсыуланы бири – эки арада бир литература тил болмагъаныды, эки джаны эки миллет тил бла хайырланнганларыды.

Эки джаны да араб тамаллы джазмадан 1927-1928 джыллада латин тамалгъа кёчген заманладан башлаб, бирде джууукъ, бирде узакъ бола, бу кюнлеге дери келгенбиз. Тюз джазыуну джорукълары бла алфавитлени тюрлениулерине хар бирине энчи эс бёлмегенлей, араб тамаллы джазманы заманында быллай чолала болмагъанын, эки джаны да бир джазма бла хайырланнганларын чертирге излейме. 1927-чи джылгъа деричи къарачай-малкъар литература тилни къураугъа, аны айныууна бир тукъум бир тыш неда ич тыйгъыч болмагъанды. Къарачайлыла Малкъарны медреселеринде окъугъандыла. Къарачайда чыкъгъан окъуу китабланы малкъарлыла да тынгылы хайырландыргъандыла. Бютеу джарсыула джазма тамалны тюрлендиргенде, алфавитни къурамын эмда тюз джазыуну джорукъларын хар ким энчи джарашдырыб тебрегенде башланнгандыла.

Бюгюнлюкде къарачай-малкъар литература тилни джарсыулу тургъанын кёргюзюрлей бир мисал келтирейим. «Къарачай» бла «Заман» газетлени эртделеден келген бир ашхы адетлери – кёзюу-кёзюую бла бирикген номерле чыгъарыучандыла. Болса да, Малкъардан келген материалла «Къарачай» газетде къарачайчаландырылыб, мындан баргъан джазмала да анда малкъарчаландырылыб, алай басмаланадыла. Къысхасыча айтсакъ, кёчюрюлюб чыгъадыла. Нек? Бир-бири сёзюбюзню ангыламайбызмы? Огъай, чурум башхадады – бир-бирибизни окъуялмайбыз! Къарачай бла Малкъар хар бири кесини миллет тили бла хайырланады: энчи алфавитлери барды, бир-биринден башха энчи джазыу джорукъла бла хайырланадыла, ана тил бла литературадан окъуу китабла бир-бирленине келишмейдиле, диалект энчиликлени чертген бла къалмай, аланы семирте, кёбейте да барабыз. Аны юсюне да, джылдан джылгъа чыгъа, къурала келген джангы терминлени да бирем-башха джюрютебиз. Алай бла, эки джанын бирикдирирлей литература тилни къурау къыйындан къыйын бола барады.

Белгилисича, орта литература тил къайсы бир халкъгъа да аны миллет тилинде талай диалекти болгъан тёресинде керек болуучанды. Дунияда тюрлю-тюрлю халкъланы литература тиллерини къуралыу тарихлерине къарасакъ, кеси аллына бири да джарашыб кетмегенин эслерикбиз. Сёз ючюн, бюгюннгю орус литература тил Пушкинни «ышыгъы» бла, ингилиз тил Шекспирни аты бла, немча тил законну юсю бла, араб тил Сыйлы Къуранны сыйы бла аякъ орунлу болуб, кюнден-кюннге айный, кюч ала, диалектлени джууукълашдыра, халкъларын бирикдириб турадыла. Аны айтханым, литература тил хар къуру да адамланы излемлери бла, аланы къыйынлары бла къуралыучанды. Ол себебден, бизде аллай джарсыу джокъду деген къауум да, бара-баргъанда хар не кеси орнун табарыкъды деген оюмну джюрютгенле да бек уллу джангылыч иш этедиле.

Орта литература тилни ара багъанасы – аны джазма тамалыды, алай демеклик, бир джазма тамалны джюрютюудю. Къарачай бла Малкъарны юслеринден айтханда, бюгюнлюкде эки джаны эки алфавит бла хайырланадыла. Джылдан джылгъа, эки джаныны бирикген орфография комиссиялары джыйылгъанлары сайын, айрылыкъла туудура келгендиле. Аны эки сылтауу барды. Биринчиси, джазма тамалланы ауушдуруу аллындан огъуна Москвадан буюрукъ болгъаны. Къарачай бла Малкъаргъа бирден, бир заманда этилмегенди эмда бир джазма тамал теджелмегенди. Сёзсюз да, быллай буюрукъну бергенледе бир литература тилни къурау иннет да болмагъанды. Экинчиси, эки джаныны алимлери кеслерини орфография комиссияларында тил илмуну тюз «къургъакъ» джорукъларына эс бёлген болмасала, эки миллетни бир халкъ этерлей, бирикдирирлей орта литература тилни проблемаларын кётюрюрлей эркинликлери да болмагъанды. Ол себебден, бир алфавит да, бир джазма джорукъ да къуралмагъанлай турабыз. Заман а орнунда турмайды – бир халкъ эки миллет тилге бекден бек юлешине барабыз.

Алфавитни юсюнден айтханда, эки джанын бирикдиртмей тургъан айрылыкъла алай кёб да тюлдюле. Сёз ючюн, къарачайлыла (ч-диалект) дауурлу, ал тилли, тишли-тынгылауукълу, аффриката, зынгырдауукъ къысыкъ [дж] тауушну эки белгиден къуралгъан «Дж» хариф бла белгилейдиле. Малкъарлылада уа (ц//з диалектледе) аллай таууш джокъду, аны орнуна дауурлу, зынгырдауукъ, ал тилли, тишли-тынгылауукълу, къобулу къысыкъ [ж] таууш барды эмда аны «Ж» хариф бла белгилейдиле. Болса да, къарачайлыла хайырланнган ч-диалектде [ж] таууш да барды, кеси да, сёзню аллында хазна тюбемегенлигине, сёзню арасында, ахырында эркин джюрюйдю. Ол себебден, экиси бир таууш тюлдюле, экиси да тилде энчи джюрюйдюле. Алай эсе, экисине эки хариф амалсыз керек болады.

Бу арт джыллада эки джаныны алимлерини, джазыучуларыны, джамагъат къуллукъчуларыны араларында бу ушакъ талайдан бери барады. Малкъар джаны «Дж харифни органа Ж харифни джазайыкъ да, окъугъанын а [дж] тауушнуча окъуюкъ» деген оюмну тутадыла. Оюмларын джакълаугъа быллай мисал да келтиредие: «эки белгиден къуралгъан харифле джазмада артыкъ орун аладыла, алай бла экономия джорукъну бузадыла».

Сёзсюз да, эки арада бир литература тилни къурау, аз-кёб болса да, компромиссни юсю бла этиллик ишди. Алай а литература тил диалект тилледен кем болмазгъа керекди эмда диалектлени юслери бла кеси айныргъа тыйыншлыды. Бизни сартын, литература тилни къурауда баш джорукъ ма алай болургъа дурусду. Ол себебден, ч-диалектде эки таууш да эркин джюрюй эселе, аланы бирин джокъгъа санау кесини тамырында огъуна тюз тюлдю. Ол биринчиси.

Экинчиси, эки белгиден къуралгъан «Дж» хариф джазмада экономия джорукъну бузады, деген оюмгъа къаршчы бир мисал келтирейим. Сёзсюз да, эки белги джангыздан эсе не заманда да кёбдю! Алай а тилге халеклик «дж» харифден эсе «гъ», андан къалса «нг», ючюнчюге «къ», эм азы да «дж» харифле саладыла. Аны чуруму недеди? «Дж» хариф аффикследе бир заманда да джюрюмейди. Асламысына сёзню аллында келеди, сёзню арасында (2, 3-чю бёлюмледе) андан эсе иги огъуна аз тюбейди. Аффикследе эм кёб «гъ» хариф келеди, экономия джорукъну да эм бек бузады – орта текстде 7-8 процентге дери тюбейди. Эки белгини (гъ) бир белги этсек а, быллай къатланнган харифни зараны 3,5-4 процент болады. «Дж» харифни юсюнден айтханда уа, аны салгъан зараны 0,3-0,5 процент болады. Алай демеклик, 200 бети болгъан китабдан джангыз бирчикни кётюрелликбизми огъесе былайда башха сылтауму излейбиз?

Ючюнчюсю, малкъар джаны «ж» харифни джазма тамалын тюрлендирмей, аны ёмюрде да «Дж» харифнича окъурукъ тюлдю! Мени сартын, ол кёзбаулу лагъымды. Оюмуму ангылатайым. Белгилисича, бу джашауда миллет тилге, ауузда джюрюген тилден эсе, аны джазмада джюрюген варианты бегирек къатылады. Быллай маталлы тил «урушлада» хар къуру да джазма традиция хорлаучанды. Ол себебден, адам кёзю кёрген, эртдеден юреннген ж-сынамы огъесе алимле эки арада келишген [дж] тауушхамы бегирек ауар? Артыкъсыз да, джазма тамалда да «ж» хариф алайлай бурунча тура эсе!

Тёртюнчюсю, сёзлени къурамларында тюбеген керти «ж» харифлеге энчи сёзлюк къурагъанны (аллай оюм да тюбейди «ж» харифни джакълагъанлада) къайгъысы къатланнган «дж» харифни хатасын озуб кетеди.

Алайды да, къарачай-малкъар литература тилни джазма тамалын бир этер ючюн, эки джаны къаллай компромисс этерге боллукъдула? Биринчиге, башха тамаллы харифлени юслеринден келишиу (сёз ючюн, эки джанында да зынгырдауукъ аффриката тауушну «дж» хариф бла, къобулу къысыкъ тауушну уа «ж» хариф бла белгилеу). Экинчиге, джазма тамалны тынгылы толтуруу (сёз ючюн, къысха ў-ну алфавитге къайтарыу, «нг» харифни орнуна, «нъ» харифни къайтарыу, «ц» бла «ф» харифлени ана тилни энчи къурамында белгилеу). Ючюнчюге, къарачай-малкъар литература тилни тюз джазыу джорукъларын джарашдырыу эмда аллай бирикген джорукъланы китабын басмадан чыгъарыу. Тёртюнчюге, ана тил бла литературадан школ эмда вуз китабланы, мадаргъа кёре, не къадар бек джууукълашдырыу, келишдириу. Быллай ишде ат башындан келишиу болмазгъа керекди. Бу айтханыма бир юлгю.

Бюгюнлюкде къарачай джазмада ючюнчю бетни алмашы (ол) бериучю болушда келген тёресинде «анга» деб джазылады. Тюз джазыуну бюгюннгю джорукълары уа сёзню тамырын морфология джорукъ бла джазаргъа буюрады – ол, аны, анда, андан эмда аннга. Болса да, бу арт 10 джылда кюч ала баргъан джазма адет сёзню тамырында «н» харифни джутуб барады. Ол джазма адет къуру бу алмашда «гуду» болуб къалса уа – ангнгы – ангы, муну – мунга, танг – танга дегенча джалгъан (ложный), ётюрюк эмда бек заранлы «экономия» джорукъну юсю бла тилни тонай турады.

Аны айтханым, джазма тил джорукъ бек кючлю эмда къаты сауутду. Аллах барыбызны да ол сауут бла джангылычлы, заранлы хайырланыудан сакъласын!