ВЫСТУПЛЕНИЯ

Б.О. Батчаланы

Мен сагъынныкъ асыл адам адабиятны, саданиятны эм маданиятны юсюнде керти да иелигин эслетдиргенди. Ол халкъ ючюн кюрешгенди; кюн тийгенча башладан, джулдузча кечени джарытханча, айны джарыгъы джолоучуну джолуна тюшгенча.

…Огъары Теберди эл, 1911 джылны ал сюреми, эл ичи таба алты ат джегилген паэтон эл майданнга джуукълашады. Юсю къара джамчы бла джабылгъан сын джыйылгъан джамагъатны тюрсюнюне къара ау атдыргъанды. Батчаланы Найыбны аллына бир джуукъ джетген тишириу чыкъгъанында, Найыб андан «Кимгеди бу къуугъун?» деб, сорады. Олсагъатда ол тишириу Найыбха Пачаланы Исламны ауушуб, тышындан алыб келгендиле, дейди. Батча улу аллына таукел, ашыгъыш атлай, паэтоннга келиб, ёлюкню башын ачады, сора джамагъат таба бурулуб, «Быллай адамла ёлмейдиле, аланы ёлюрге эркинликлери джокъду. Сайду!» деб, миллетни кёлюн басаргъа, джаяргъа кюрешеди. Джыйылгъан адам, сан тенгизде бир уллу толкъунга ушаб тебрейди, къайгъылы чайкъалады. Кърымшаухалланы Пачаны уланы Ислам Батча улу Найыбны (Егорну) «Бёрю бла киштик» деген назмусунда сагъынады. Экиси тенглик тутхандыла деген айтыу къартланы ауузларында джюрюй эди.

Эшта, Найыб тюз айтхан болур эди олсагъатда. Ислам бюгюнлюкде да, андан бери талай джыл, ёмюр ётгенинде да, халкъны джюрегинде илячин къушча, ёлмей джашайды. Аны аты джуртубузну тышында да белгилиди. Кърымшаухал улу кесини заманында къралда белгили адамла бла тенглик, джуукълукъ джюрютюб тургъанды.

Теберди шахарны алгъын аты Джамагъат болгъанды. Теберди ёзенде Огъары Теберди эл 1868 джыл орналады. Аннга Уллу, Шам Теберди дейдиле. Пачаны юйдегиси Къартджуртдан Теберди куротну Огъары тюзюне кёчеди. Юйдегиси агъач джаргъан, мычхы къурайды, энчи джерлери болады, мекямла эм дачала ишлейдиле. «Курсавайланы» джюрютедиле, таулагъа джол ачылады.

Кърымшаухалланы Исламны тыбырына белгили суратчы Николай Ярошенко тегей шайыр эмда суратчы, акъылман Коста Хетагуров да къонакъгъа келедиле, Къарачайны адетлери бла ала шагърейли боладыла. Пачаланы юйлерини эшиклери хар заманда да белгили, онглу, асыл, дуниягъа белгили эмда тюз иннетли, халал джюрекли адамлагъа да ачыкъ болгъандыла. Ислам бла Коста ара шахарда, Петербургда болгъан кёзюулеринде къысха-къысха тюбешедиле...

Ислам шайны орус самаварда къайнатыргъа бек сюйгенди. Ярошенко, Коста, Ислам тепси джанында олтуруб, ушакъ эте, къыб-къызыл шаркъ, гюрджю шайны иче, кечеге дери къалыб кетгенлери кёб болгъанды…

1890 джыллада экиси да кюмюш-къоргъашын чыгъарагъан ташчыда (рудникде) къулукъчула болуб ишни бардырадыла. Экиси да Картджурт элге барыргъа ёч эдиле. Ол элде Ислам 1892 джылгъа дери джашагъанды...

Пачаны юйдегиси адебни, адетни, сыйны, намысны, къонакъбайлыкъны толу сакълаъанды. Аны кесеги Исламны, эгечине Фатягъа къурагъан назмусунда ачыкъланады. Ол тышына чыкъгъан, къайынларыны ичинде эгечини халкъ адебни, адетлени тутуб джашарын излейди. Юлгюлю келин бол дегенча эгечине акъыл сёзлени айтады…

Инкъыйлаб чыгъады, кърал тюрленеди, башларын тутхан иелеге азаб кюнле келедиле. Исламны къарнашы Басханукъ бла Магулаланы Текени Шам Теберди элни тёбен джанында таргъа къызыл мыртазакъла алыб келиб, урургъа излейдиле. Басханукъ Текеге «Сен джаш адамса, къачала эсенг къач!» дейди. Теке джардан энгишге чынгаб, гыйы бузлаб тургъан Теберди сууну кийикча ётюб, чегетге кириб ташаяды. Ызындан талай кере да къызыл аскерчиле шкокладан атадыла, алай а къуш къанатлы таулу кесин урдурмайды…

Кърымшаухалланы Ислам миллетни тарихин, нарт хапарларын, таурухларын, джомакъларын, эски джырларын айырмагъа билгенди. Къарачай халкъны онглу боллугъун, билим джаны бла да мийик дараджагъа чыгъарын хаманда излегенди…