Къарачай халкъ джырла
Карачаевские народные песни
Джарашдыргъанла Гочияланы С. А., Ортабайланы Р. А. - К., Сюйюнчланы X. И.

Къарачай халкъны джырларыны юсюнден

Къарачайлыла Север Кавказда бурундан джашагъан миллетдиле. Ала Къарачай-Черкес автоном областда джашайдыла. Къарачайлыланы саны 85 минг чакълы адам болады.

(Къабарты-Малкъар автоном республикада джашагъан малкъарлыла бла къарачайлыла тиллерине, культураларына кёре, бир миллетдиле. Аланы тиллери тюрк тилени къыпчакъ къауумуна киреди.

История, этнография джаны бла алкъын ачыкъланмагъан затла кёб болгъанлары себебли, къарачайлыланы, малкъарлыланы къайдан чыкъгъанлары толуоу бла белгили тюлдю. Тинтиу ишлени бардыргъамланы бир къаууму къарачайлыла бла малкъарлыланы тамалы къыпчакъладанды деб, алай бегитеди; экинчиси айтханнга кёре, къобан культураны джюрютген Кавказ юйюрледен (племяладан) чыгъа кетгендиле ала; ючюнчю къауумну оюму бла къарачайлыла бла малкъарлыланы ата-бабалары болгарладыла; тёртюнчюнюкю бла уа — аланладыла...¹Къарачайлыланы юсюнден джазылгъал ъатлагъл къаркъ Xа :X Лайпанов, К истории карачаевцев и балкарцев, Черкесск, 1957; Е. П. Алексеева, Карачаевцы и балкарцы— древний народ Кавказа, Черкесск, 1963; В. П. Невская, Социально-экономическое развитие Карачая в 19 в. Дореформенный период, Черкесск, 1960; Сб. «О происхождении балкарцев и карачаевцев. Материалы научной сессии по проблеме происхождения карачаевцев и балкарцев 22—26/V1 — 1959 г.», Нальчик, 1960.

Север Кавказда джашагъан халъкъланы кёбюсюча, къарачайлыла бла малкъарлыла Уллу Октябрь социалист революциягъа дери, ненча кюрешселе да, кеслерини миллет басмаларын къураялмагъандыла. Бийле бла байла, дин къуллукъчула араб графиканы къарачай-малкъар тилге келишдириб, аны бла хайырланыб тургъандыла. Ол заманлада, башха мадар табмай, халкъ кесини къууанчын, бушууун да аууздан ауузгъа айтханды, джангыз фольклор болгъанды аны суратлау саууту. Тойда, оюнда айтыл-гъан, джигитликни, урунууну, уучулукъну юсюнден этилген джырлада, алгъышла бла ийнарлада, кюуле бла сарынлада, чам, накъырда джырла бла къаргъышлада, аны кибик айтыула бла бешик джырлада халкъны сёзге усталыгъы, чемерлиги ачыкъ танылгъанды. Ол уллу фахму — джыр байлыкъ тёлюден тёлюге, туудукъдан туудукъгъа кёчюб баргъанды. Аманлыкъ бла игиликни, джахиллик бла билимни, ётюркж бла кертини арасын айырыргъа, оюм этерге юретгендиле джырла. Алада халкъ адам дже-гиучюлени зорлугъуяа, артыкълыкъгъа тёзюб болмагъанын айтыб тургъан-ды. Джырлада махталгъанланы: джигит, адебли, ангылы, тюзлюкчю адамланы хар къуру да юлгюге тутханлай, джаш тёлюню аланы ашхы адетлерине, шартларына юретгенлей келгенди халкъ. Джыр байлыгъын ёмюрлени узагъына сакълагъанды ол, кесине джашау нёгер этгенди. Аны ючюн айтыладыла джырланы юсюнден быллай ашхы сёзле: «Джырсыз кюн батмаз, ишсиз къарын тоймаз», «Сёз — кюмюш, джыр —алтын» д.а.к.

Уллу Октябрь социалист революциягъа дери, Къарачай халкъны джырларын джазыб алыргъа, аланы юсюнден тинтиу ишле бардырыргъа киши кюрешмегенди, андан — мындан айлана келиб, сан бир адамны ол затха кеси аллына эс бёлгенин айтмасакъ. Сёз ючюн, ол заманда къарачай джырланы талайын джазыб алгъан В. Прёле болгъанды, андан сора ол ишни киши башламагъанды.

1909 джыл Будапештде чыкъгъан «Keleti Szemle» журналны 10 номеринде В. Прёлени «Къарачай этюдла» («Karatschaische Studien») деген статьясы басмаланнганды. Анда «Гапалау», «Къанамат», «Илияс», «Маджир», «Джёрме», «Солтан» деген джырланы, аны кибик 30-дан аслам ийнарны сёзлери джазылгъан эдиле. Биз башында аитханча, революциягъа дери Къарачай джырланы юсюнден тинтиу ишле да бардырылмагъандыла. Ол джаны бла этилген болуб, джангыз Г. Ф. Чурсинни «Къарачайлыланы тартыулары бла тепсеулери»²Г. Ф. Чурсин, Музыка и танцы карачаевцев, — «Кавказ», 1901, № 270. деген статьясын айтырыкъса.

къарачайлыланы музыка фольклорун эм алгъа джазыб башлагъанпа белгили орус композиторла — М. А. Балакирев бла С. И. Танеев болгъандыла.

М. А. Балакирев Кавказгъа юч кере келгенди— 1862, 1863, 1868 джыл-лада³М. А. Балакирев, Воспоминания и письма, Л., 1962.. «Кавказ халкъ музыка.ны запискаларын» алай бла джазгъанды композитор. Ол «Запискалагъа» Север Кавказда джашагъан халкъланы II тартыуу (макъамы) киргенди. Къарачайлыла бла малкъарлыладан, къабартыладан — 9 — су, чеченлнледен да 2 — си.

С. И. Танеев Север Кавказда 1885 джыл болгъанды. Схауат бла Орусбийланы элде, халкъ джырлагъа тынгылай, тепсеулеге къарай, талай кюнюн ашыргъанды⁴«Памяти С. И. Танеева 1856-1946. Сборник статей», М.—Л., 1947.. Анда кёрген затларыны юоюнден «Вестник Европы» журналны 1888 джыл январда чыкъгъан но.меринде басмаланнган, «Таулу татарлыланы музыкалрыны юсюнден» деген статьясында джазгъанды.

«Орусбий улу айтыб, мен джыйырма джырны джазыб алгъанма. Таулула айтханнга кёре, аз-аз унутула баргъан халкъ джырланы эм иги билген адамланы бириди Орусбий улу, анычала бек аздыла» — дегенди Талеев⁵«Памяти Сергея Ивановича Танеева 1856—1946. Сборник статей», стр. 196.. Уллу билими, культурасы болгъан адам, халкъ искусствону сыйлы кёрген композитор С. И. Танеев, таулуланы музыкаларына тыйыншлы багъа бергени бла да къалмай, бир къауум халкъ джырланы унутулуб, тас болуб баргъанларына къайгъыра, джан аурута билгенди. Таулуланы музыкасыны ритмика, макъам джаны бла байлыгъын, къалгъанладан башхалыгъын да чертгенди ол: Танеев джазгъан джырланы ичинде къарачай, малкъар, къабарты, тегей макъамла болгъандыла («Къаншаубий», «Долай», «Эрирей», дагъыда башхала).

Октябрь революциядан сора Къарачайда фольклор джыйыугъа, аны юсюмден илму-тинтиу ишле бардырыугъа уллу эс бёлюингенди. Иш таймаздан эмда джорукълу барыб тургъаны себебли, фольклор чыгъармаладан талай магъаиалы китаб .басмаланнганды: «Насра Ходжаны хапарлары»⁶«Насра Ходжаны хапарлары», Микоян-Шахар, 1931; «Насра Ходжаны хапарлары», джарашдыргъан Ертенланы Азрет, Микоян-Шахар, 1936., «Къарачай фольклор»⁷«Къарачай фольклор», Микоян-Шахар, 1940., «Эски къарачай джырла»⁸«Эски къарачай джырла», Микоян-Шахар, 1940, «Нарт сёзле»⁹«Нарт сёзле», джарашдыргъан Алийланы Солтан, Черкесск, 1963., «Къарачай халкъ таурухла»¹⁰«Къарачай халкъ таурухла», Черкесск, 1963., «Къарачай поэзияны антологиясы»¹¹«Къарачай поэзияны антологиясы», Ставрополь, 1965., дагъыда башхала.

Эски къарачай джырланы джыйыуда Лайпанланы Хамитни кёб иш баджаргъанын чертерге тыйыншлыды. Хамит эллеге айланыб, тюрлю-тюрлю джырчылагъа тынгылаб джазгъан джырладан къуралгъанды «Эски къарачай джырла» деген китаб. Ол чыгъарма 1940 джыл басмаланнганды. Китабны игилиги неди десенг, анда бир-бир джырланы сёзлери талай вариантда джазылгъандыла, аланы къалай, къайда этилгенлеринден хапар айтылады. Китабны ал сёзю да Къарачайны джыр байлыгъы бла шагърей этеди.

Къарачай-Черкес илму-излем институт талай джылны ичинде бек магъаиалы фольклор материал джыйгъанды. Аны фондунда институтну къуллукъчулары Сюйюнчланы Ханафи, Алийланы Ракай, Гочияланы Софья дагъыда башхала джыйгъан джырла сакъланадыла. 1965 джыл «Къарачай поэзияны анталогиясы» чыкъгъанды (джарашдыргъанла: Акъбайланы Магомет, Байрамукъланы Халимат, Къагъыйланы Назифат). Анда къарачай-малкъар джырланы эскилеринден, джангыларындан да кёб загны табаргъа боллукъду.

Къарачай джырланы теория джаны бла тинтиуде иш алай къолайлы тюлдю. Джырланы юсюнден джазылгъанла болуб, къуру бу статьяла тгобейдиле: Ислам Къарачайлы — «Къарачайны сатира джырлары»¹²Ислам Къарачайлы, Сатирические песни Карачая, — «Северный Кавказ», 1930, № 1, стр. 39,, Лев Бекетов — «Къарачайны фольклоруну юсюнден»¹³Лев Бекето,, О фольклоре Карачая, —«Красный Карачай», 1935, № 114., Д. Р. Рогаль-Левицкий — «Къарачай халкъ джыр»¹⁴Д. Р. Рогаль-Левицкий, Карачаевская народная песня,— «Музыкальное образование», М., 1928, № 2..

Биз сагъыннган статьяланы авторлары, теориягъа асыры бек сингмей, джырланы юсюнден къайсы болса да бир вогаросну ачыкъларгъа излегенди-ле. Аланы толу анализ берирге кюрешмегенлери да белгалиди.

Бу ишге Къараланы Асиятны 1961 джыл чыкъгъан «Къарачай-малкъар халкъны фольклор байлыгъыны юсюнден»¹⁵А. И. Караева, О фольклорном наследии карачаево-балкарског» народа, Черкесск, 1961. деген китабы уллу юлюш болуб къошулгъанды. Автор, къарачайлыла бла малкъарлыланы эски джыр-ларын илму джаны бла гинте, аланы идея магъаналарын, джырланыу, джарашдырылыу джорукъларын ачыкълаб, тыйыншлы анализ береди. Бу арт джыллада къарачай джырланы джыйыу бла тинтиуде Хубийланы Магомет да кёб иш этгенди.

къысхасы бла айтсакъ, къарачай халкъ джырланы джыйыуну эмда тинтиуню историясы алайды.

* * *

Къарачай халкъ джырлада эм эртдегилеге урунууну юсюнден этилгенле саналадыла. Сёз ючюн, «Долай», «Инай», «Эрирей» деген джырланы алыб къарайыкъ. Алада джашау болум, диннге, бир ышаннга ийнаныу, иш керекле суратлаяадыла, тейри джарыкъгъа, ташха, аллаххача табыныб тургъан кёзюулер.инде къарачайлыланы къалай кечиннгенлери айтылады. Къартланы хапарларына кёре, «Долайны» джау чайкъагъан, «Эрирейеи» ыидыр басхан, «Инайны» да чепген басхан заманда джырлаб тургъандыла. Бу джырлагъа бир тюрлю бир ышаннга, аллахляры буюргъан затха къарагъанча, алай къарагъандыла къарачайлыла. Ишине кёре джыры джырланса, тилеги, айтылса, джау дженгил чайкъалыр, кёб да тюшер, мюрзеу тынч басылыр, татымлы да болур, чепген деменгили басылыр, ариу да кёрюнюр деб, ийнаныб этгендиле алай. «Долай» деген джырдан бу затла ачыкъланадыла: малчыланы къошда къалай джашагъанлары, джау гыбытлада чайкъалыб, тепсиге гоппан бла салыннпаны, хар неде башчылыкъ этген къош тамада болгъаны, анга сюрюучюлени махтаргъа, сёгерге эркинлик берилгени, къонакъгъа не къадар чомарт болуу адетни джюрютюлгени...

«Эрирейни» окъусакъ да буруннгу джашауну бир кесеги кёзюбюзге кёрюннгенча болады. Танг аласы бла туруб, бютеу эл ындыргъа барады... Алкъын джегилмеген, боюнсхагъа юренмеген ууаныкланы тёгерек айландырыб, ындыр басадыла.

Урунууну юсюнден этилген джырланы поэтикасында бирчалыкъ кёбдю. Ала асламына тынч, кескин айтылырча къуралгъандыла, тил, магъанагитмика джаны бла да бир-бирине ушашыракъдыла. Ма, сёз ючюн, эки джырдан эки кесек:

Бу джырланы барында да — «Долайда», «Эрирейде», «Имайда» — къысха таб, терен магъаналы айтыула тюбейдиле. Юлгюге аладан бир-эки келтирейик: «Анасына къараб, къызын ал, анасыны сыры къызында, атасыны сыры улунда», «Джарлыгъа берген джан ючюн, байгъа, бийге берген мал ючюн», «Эринчекни эр алмаз, эр алса да, кёл салмаз», «Баса кирсенг чепген кирир, басалмасанг, четен кюлюр» д.а.к.

Уучулукъну юсюнден да бардыла эски къарачай джырла. Бурун ала къалгъан джырладан асламыракъ да болур эдиле, не ючюн десенг, тау-лула ол заманлада кёбюсюне уучулукъ бла кечиннгендиле. Ал.ай а бюгюнлюкде бйз аллай джырладан къуру экини билебиз — «Апсаты» бла «Бийнёгерни». Биринчиде Апсатыиы байлыгъындан, аны джигит, акъыллы джашлары бла къаракъаш, алтынчач жъызларыны юсюнден хапар аигылады. Уучуну джашауу бек къыйын эди, кече-кюн демей, чегетлени, тауланы къыдырыб айланыргъа керек эди, бир джаныуар, кийнк ёлтюрюб, юйдегисине азыкъ келтирир ючюн. Кесини уа къарны ач, юсю-башы да джаланнгач. Уучула, джоллары болур ючюн, «Апсатыны» джырлагъандыла, андан игилик тилегендиле.

Экинчи джырны — «Бийнёгерни» — сюжета бек сейирди. Джигит, уста уучуну —Бийнёгерни къарнашы ауругънында, аны сау этерик къуру акъ маралны сютюдю деб, Бийнёгер уугъа кетеди. Юч аякълы акъ маралны ызындан сюрюб, ол чаууллагъа, къаялагъа кириб барады. Юч аякълы марал Апсатыны къызыды, Бийнёгер кийиклени асыры кёб ёлтюргени ючюн, ол, марал сыфатха кириб, аны тамам табсыз джерлеге элтеди. Бийнёгерни ызына къайтыр мадары джокъду, кёб къыйналыб ёлюрге башлагъанды. Алай а, уучу сюйгени айтханча этиб, къаядан секириб ёледи... Таб келишген метафорала, тенглешдириуле, ритмикасыны байлыгъы — была бары да джырны уллу кючюн танытхан затладыла. Сюжетин, магъанасы-ны теренлигнн, сейир монологлары бла диалогларын, драмалы шартларын алыб къарасанг а, «Бийнёгерге» лирикалы эпос поэмады деб къояргъа боллукъду.

Урунууну, уучулукъну юсюнден этилген алгъышла да къарачай халкъ поэзияны бек эртдеден келген кесегине саналадыла. Алгъышланы джырладан башхалыгъы: ала джырланмайдыла, айтылгъан этедиле. Кеслеринде да нарт сёзле, айтыула, афорнзмле кёб тюбейдиле.

Алгъышла асламына тойлада, къууанчлада айтыладыла. Джангы юйленнгенлеге алгъыш этиу, игилнк излеу, аланы юлгюлю джашаргъа, тюз-люк ючюн оюм этерге юретиу — былайды алгъышланы магъанасы. Артыкъ да бек алада тиширыугъа уллу борч салынады: ол айырма юй бийче, къайгъырыулу, этимл.и ана болургъа керекдн.

Алгъышланы къалай чыкъгъанларыны, къалай къуралгъанларыны юсюнден, бизви акъылыбызгъа келгеннге кёре, къараланы Асият тюз айтады: «Алгъыш къарачайлыла, аллахча кёрюб, ташха-агъачха табыннган заманлада чыкъгъанды. Ол кёзюуде Тейри кёкню аллахына саналгъанды. Алгъышланы кёбюсюнде «Тейри бароин ол насыбиы» деген тилекии тюбегени анга толу шагъатды. Артдаракълада уа алгъышны тойда, ау алгъан сагъатда айтыу адет чыкъгъанды... Алай бла, заманнга, джашаугъа кёре, алгъышны магъанасы, айтылыу джоругъу да тюрлене келгенди. Ол энди, къуру ау алгъан сагъатда айтылыб къалмай, ашагъан-ичген джерде, башха къууанчлада да джюрютюледи»¹⁶А. И. Караевае О фольклорнор наследии карачаево-балкарского народа, стр. 25—26..

Эски къарачай джырланы халкъны джашауу бла историясы бла байламлылыгъы уллуду. Ол зат ачыкъ, кескин танылады. Не ючюн десенг, джырланы не эатха аталгъанлары, адамланы, джерлени, эллени атлары айтылмай хазна къалмайды. «Ачей улу Ачемез» деген джырны алыб къарайыкъ. Бу джырда халкъны эркинлик, тюзлюк ючюн кюрешгени суратланады. XV—XVI ёмюрледе кърым ханланы Къарачайгъа кёб кере чабханлары белгилиди. «Ачей улу Ачемез» ол кёзюуледен хаиар айтады: био кърым хан Ачемезни къатынына — Боюнчакъгъа артыкълыкъ этерге умут этгенди. Ачемез, аллай бетсизликни кёлтюралмай, ханны ёлтюрюб къойгъанды. Ачей улу Ачемезни джигитлигине аталгъанды джыр.

Къарачайны аууз халкъ творчествосунда Россия ючюн къазауатха баргъан адамланы юсюнден этилген джырла да бардыла. Сёз ючюн, «Эски аскерчиле», «Япон урушха кетген къарачай джашланы джырлары». Ала орус —тюрк къазауатны (1877—1878 джылла), орус-япон къазауатны (1904—1905 джылланы) заманында туугъан джырладыла. Узакъгъа кетиб уруш этген къарачайлыланы Ата джуртларына тансыкъ болгъанлары, аны кёрюрге термилиб тургъанлары айтылады алада.

XIX ёмюрню 2-чи джарымында къарачайлыланы Турцнягъа кёчгенлери бир заманда да унутулмазча уллу къыйынлыкъ эди. Патчахны политикасыны къатылыгъы, тюркню келечилерини эки бетлиликлери, алдауукълары, къарачай байла бла бийлени сатлыкъ ишлери —ма бу затла эдиле ол чжарсыула бла инджиулеге джолукъдургъанла. Къарачайлыла кёчгюнчюлюкде сынагъан ачлыкъны — джаланнгачлыкъны, мугурлукъну эмда бушууланы джылауу болуб къалгъанды «Стампулгъа кетгенлени джырлары». Аны ючюн ушайды ол кюуге сарыннга:

Буруннгу джырла буруннгу джашауну кюзгюсюдюле. Бурун къарачайлыла сынамагъан, чекмеген къыйыилыкъ къалмагъанды. Бир джанындан — джахиллик, бирсиден - артыкълыкъ, тоноу, чабыуул... Тоноу бла чабыуулланы юсюнден да иги таиг кесек джыр сакъланиганды. Ол заманлада байла бла бийле, къарыулула онгсузлагъа чабыб, аланы малларын, адамларын тонаб кетиучюлери Кавказ халкъланы лсториясындан белгилиди¹⁷Ш. Д. Инал - Ипа, Абхазы, Сухуми, 1960.. Къарачайгъа да болгъандыла чабыуулла. «Татаркъан», «Джандар», «Къобанланы къой бёлек», «Заурбек» деген джырла аланы юсюндендиле.

Чабыуулладан хап,ар берген джырланы бирине — «Татаркъаннга» къарайыкъ. Къызылбекле Дууутдан адам, мйл тонаб кетген сагъатда, Татаркъан элде джокъ эди. Ишни къалай болгъанын билгенлей, ол тоноучуланы ызларындан сюреди. Къызылбекле сууну ары джанына ётюб, кёпюрню да кюйдюрюб, энди къоркъуусузбуз деб, кече тынчайыргъа джатадыла.

Татаркъан, суудан джюзюб ётюб, тузакъгъа тюшгенлени арасында эмчек анасын эслейди. Ол Татаркъаннга чачын кёргюзеди: мени башымда тюкле кибик кёбдюле душмаила деген магъанада. Татаркъан да анга сакъалын кёргюзеди, биз да аз тюлбюз дегенин ангылата. Къызылбеклени къаты джукълаб тургъанларын кёрюб, алайда аланы къырадыла. Алай бла тузакъдан адамланы, малланы къутхарадыла.

«Джандарда» уа башха джигитни —тоноучула бла сермешиуде ёлген къарачайлыны юсюнден айтылады.

Къарачайлыла кеслери хоншуларына этген чабыууллагъа аталгъан джырла да тюбейдиле — «Илняс», «Чёпеллеу» дагъыда башхала. Алада эм сейири неди десенг, къарачай байла бла бийлеии ол тукъум адебсиз ишлерине сёгюм салынады, тоноуда, чабыуулда кёргюзюлген джигитликге сый, махтау берилмейди.

Урунууну сюйген къарачай халкъ, къуру тоноула бла чабыуулладан джарсыб къалмай, кесини ичги душманларындан, байла бла бийледен, дин къуллукъчуладан да ин.джиу табыб тургъанды. Артыкълыкъны боюнсхасы джерге "басыб джарлы халкъ башын ёрге кёлтюрюрге мадар табмай, унугъуб джашагъанды. Ол затха къаршчылыкъ танылады бир къауум джырлада («Баракъ», «Къанамат», «Джагайланы Майыл», «Къара-Муоса», «къобанланы Эльмырза», «Солтан-Хаджини джыры>, «Къаншаубийим», «Абрек уланла», «Хасанны джыры»), Бу джырлада айтылгъан адамланы иннетлери бирди — унукъдуруучулагъа къаршчылыкъ. Баракъ, Къаиамат, Элмырза, Солтан-Хаджи — была бары да тенгсизлик бла эркинсизликни джауларыдыла, кёллерине келгенни ачыкъ айтыргъа къоркъмагъан джигитледиле. Джырлада элчилени джарлы джашагъанлары, аманны кеминде кечиннгенлери, джюйюсханла бла моллаланы зорлукълары эмда фитналыкълары суратланады. «Баракъда» да аны кёребиз: элчи джаш Абуклагъа джалчылыкъа киреди, беш джылны ишлеб, бир капек хайыр да табмай, къысталады... Байны бетсизлигине джууабха Баракъ аны эки атын урлаб къачады. Алай а, талай замандан тутулуб, «гудулукъ» этгени ючюн Сибирге ашырылады. «Къобанланы Элмырза» деген джыр да Къарачайда болгъан аллай бир ишни юсюнденди. Элмырза Акъбайланы Хасаннга джалгъа кириб, беш джылны ичинде мал кютгенди. Алай а бай анга чыртда хакъ бермей къойгъанды. Беш джылны эзилиб, джегилиб тургъан Элмырза ол артыкълыкъны кёлтюралмагъанды — байны ёлтюргенди. Кесин да Сибирге аны ючюн джибергендиле.

Баракъ бла Элмырза зорлукъгъа бирем-бирем къаршчы тургъан эселе, Солтан-Хаджи халкъ бла байламлы эди, кюрешиуде джангыз кеси тюл эди. Байчораланы Солтан-Хаджини бир-бир къартла бюгюн да эслерииде тутадыла. Ол Огъары Тебердиде джашагъанды. 1908 джыл Огъары Тебердиде байла бла джарлыланы арасымда джерни тюз юлешинмегенини юсюнден къаугъа чыкъгъан эди. Анга башчылыкъ этген Солтан-Ходжи болгъанды. Артда аны тутуб, Оренбург губерниягъа ийгендиле.

Халкъны джакъчысы — Солтан-Хаджи джырда бек ариу кёргюзюлгенди. Халкъ аны акъылына уллу багъа бергенди, ишин да адамланы суусабын кесген къара суу бла — тохдаусуз чыгъыб келген суу бла тенглешдиргенди. Солтан-Хаджини тутхан кёзюулеринде адамла огъай, къарылгъачла бла кёгюрчюнле да къычырыкъ-хахай этиб, джан аурутханларын билдиргендиле деб, алай айтылады джырда. Тил, поэзия, магъана джаны бла аны таб, уста джарашдырылгъаны хакъды.

Эркинликсиз дуниягъа къаршчылыкъ абрек джырлада да танылыр ючюн къалмайды. Бир-бир элчиле о къаршчылыкълары ючюн старшинала бла мыртазакъладан къачыб, туугъан дежрлеринден кери айланыб тургъандыла. («Къанамат», «Абрек уланла» дагъыда башха джырла). Унугъуб, джегилиб тургъанла патчах законланы, джорукъланы бирине да болмагъандыла разы. Ёзге ала кюрешиуню, насыблы джашаугъа чыгъыуну джолларын табалмай, хар ким къаршчылыгъын кеси билгенча танытыб дЖашагъанды.

Къарачайны джыр байлыгъында сюймеклик джырлагъа джетген юлюш уллуду. Аланы кёбюсюнде баш орунну сюймеклик, къызны ариулугъу аладыла («Айджаякъ», «Кемисхан», «Байдымат», «Гокка» д.б.). Эки сюйгенни муратларына джеталмай къыйналгъанларына, бир-бирин табалмай къалгъанларына, таб, аны ючюн кеслери кеслерин ёлтюргенлерине аталгъан джырла да бардыла («Акъбийче бла Рамазан», «Зарият», «Экинди бла ашхам арасында» д. б.) Эки сюйгенни къыйынлыкъгъа ,ёлюмге тюбетген затла уа къул, ёзден айырыу бла, къалын, берне бериу адетле болгъандыла. Биреу биреуию сюйюб, алай а сюймеклигине джууаб табмай таралыуланы ачыкълагъан ийнарла да тюбейдиле. («Кёзюме кёрюнелле бир кёлекгеле, бир затла», «Мени да сюйгеним, къайры бараенг?»). Джюрек сезимле, къызны джашха неда джашны къызгъа тансыкъ болгъаны — былайыракъды аланы темалары. Джаш бла къыз бир-бирине лёлешген халда джарашдырылгъан ийнарла бек сийирдиле. Аллайланы биринде —«Сазым ойнай, саз ойнай» деген ийнарда— джашны таза сюймеклиги, сюйген къызы амалтын аны не затны да этерге хазыр болгъаны айтылады.

Чам, накъырда джаны бла къарачайлыла керти да тамаша, сейир джырла эте билгендиле («Джёрме», «Байчораланы Къара-Джашны джыры», «Тау къышлыкъланы джыры» д. б.). Алада джуткъарынлыкъ, къызгъанчлыкъ, халахосгалыкъ, махтанчакълыкъ хыртха урулгъандыла. Тынгылагъан адам кюлмей, ышармай къалмазча, бек таб, чемер джарашдырылгъандыла аллай джырла. Чам бла накъырда ыйлыкъдырыуну, бир къауумланы кюлкюлюк затларыя баямлауну кючлю саууту балгъандыла, аны бла биргелей джамагъатны кёлюн джарыкъ этерге джарагъандыла. Бу шартланы «Джёрмеде» да кёребиз.

Къарачайны аууз халкъ творчествосунда сабий, бешик джырла аз тюлдюле. Саблйлени таукелликге, сабырлыкъгъа юретирлей, не къадар сейир магъаиалы этерге излегенди халкъ ол джырланы, тил джаны бла да сыйдам, таза джарашдырыргъа тырмашханды.

* * *

Уллу Октябрь социалист революция хорлагъандан сора халкъны джыр чемерлиги мийикден мийик кёлтюрюледи. Революцияны кючю бла къралда болгъан уллу тюрлениуле, халкъны ишге талпымакълыгъы, Ата джуртну къоруулау, юйдегиге, джамагъатха джангы кёз бла къарау —была бары да Совет властны заманында этилген халкъ джырлада толусу бла кёрюнедиле. Ленинни, Коммунист партийны, Совет властны, Къызыл Аскерни юсюнден этилген джырланы магъаналары уллуду. «Джашасын бизни партия», «Партияны джашлары», «Таулу къызны джыры», дегенча халхъ джырла Ата джуртха терен сюймеклик, халкъына къууанмакълыкъ, аны бла махтанмакълыкъ, партиягъа ышанмакълыкъ, эски «иелени» кёрюб болмагъанлыкъ халда джазылгъандыла. Ленинни юсюнден джазылгъан джырлада, аны адам айтыб джетдиралмазча, терен ахъылын, уллу адамлыгъын, кючлю кишилигин кёребиз.

Къызыл аскерни юсюнден этилген джырлада батырлыкъ бла революцией хали кючлю танылады («Къызыл Аскер», «Джашасын бизни Къызыл Аскер»), Алада Совет аскерчилени хар къуру да Ата джуртун, халкъын, Совет властын къорууларгъа хазыр тургъаялары айтылады. Совет аскерге этилген джырла ёхдем кёллю, таукел джырладыла. Совет за манда чыкъгъан халкъ джырланы иги кесеги туугъан джуртну ариулугъун кёпозген Кавказ табигъатха, аны мийик тау джитилерине, эмилик шоркъаларына, гюрюлдеген чокъуракъ сууларына, бурма чегетлери бла гокка ханслы джайлыкъларына аталыб этилгенди. «Минги тау», «Къарачай шахарым», «Джаз келгенди Тебердиге» дегенча дагъыда кёб джырла аллай джырладыла. Бу джырлада туугъан джуртну табигъатыны сураты бла Совет властны зэманында къарачай халкъны джашауунда болгъан тюрлениуле бир-бирине байламлы кёргюзтюледиле. Акъ тёппели ёхтем къартны - Минги тауну юсюнден этилген къарачай джыр саулай Север Кавказда джашагъан халкъланы барына да сингиб бошагъанды.

Башнда айтхан джырларыбызны бир къауумуну — Ленинни, партийны, Къызыл аскерни, Ата джуртну юсюнден джырланы авторлары бардыла. «Ленинни» юсюнден джырны Къарачайны белгили поэта Хубийланы Осман, «Таулу къызны джырыи» — Байкъулланы Дауут «Къызыл Аскерни» — Батчаланы Абул-Керим. «Джашасын бизни партияны» — Къобанланы Дахир, «Къарачай шахарымы» — Сюйюнчланы Азамат джазгъандыла. Бу джырла магъаналары бла, тиллери бла халкъ джырладан узакъ кетмегенлери себебли, халкъныкъы болуб бошагъандыла.

Къарачай халкъны джыр байлыгъында урунууну юсюнден этилген джырла да белгили орун аладыла. Бу джырлагъа «Колхозчу джашны джырын», «Сюрюучюню джырын», «Чалкъычыкъны», «Чалкъыгъа сабла кесигиз, джашла» д.а.к. къошаргъа боллукъду. Ала халкъны сюйюб урундганын, социалист ангы бла къараб, джамагъат ишлени тюз бардыргъанын кёргюзтген джырладыла. Бу джырлада урунууну макъамы бла Ата джуртну джангыргъаны, совет халкъны джашау халыны ёсгени къаты байланыбдыла.

Уллу Ата джурт къазауатны заманында, бизни къралны хар миллети фашист Германия бла ачы урушха чыкъгъан заманда аламат джырла этилгендиле. Уруш заманлада, фронтда, тылда этилген джырла джауну кёрюб болмазгъа, таукелликге, батырлыкъгъа. тёзюмлюлюкге чакъыргъандыла халкъны. Ол сагъатда джырланы кёбюсю кюу неда биреуню биреуге джиберген письмосу халда джазылгъандыла. Письмо халда джазылгъан джырла санлагъа къарыу берген, джашаугъа ышаимакълыкъны бегитген джырладыла («Аокерчини джыры», «Булбулчукъ», «Герой болуб къайт!», «Аакерге кетген джашха»), Кюуледе сюйген тенгинден айырылгъанны бушуу («Фронтчу тенгле»), къызны сюйген джашыны ёлгенине ачыуу («Энвер»), джууукъ джетген бир адамыны ёлгенине джылауу джырланады.

Письмо халда джазылгъан джырла бла кюуле бир-бирине ушашдыла. Кюуле сермешиуде батыр болургъа, джаугъа дерт къайтарыргъа чакъырадыла, джууукъну-тенгни ёлген адамгъа ачы къайгъыргъанын кёргюзтедиле. Уруш джыллада этилген джырлада фашизм эмда Гитлер эрши айгъакъланнгандыла, аяусуз къаргъалгъандыла.

Уллу Ата джурт къазауатны джырларында сюймеклик джырла — сюйгенине берилмеклик, сюйгенин сакъламакълыкъ тыйыншлы орун алгъандыла.

Бир-бир джырлада уллу джигитлнк этиб, Ата джурту ючюн дуниядан кетген адамлагъа уллу сын бериледи.

Белоруссияны чегетлеринде ёлген тулпар партизанны —Совет Союзну джигити Къасайланы Османны юсюнден этилген джыр аллай джырды («Совет Союзну Джигити Къасайланы Османны джыры»), Анда туугъан джуртуна къаны—джаны бла берилген джигит уланны халкъ бла бирге ёмюрлюкге джашарыгъы джырланады. Бу джигитни батырлыгъы совет адамлагъа юлгю болуб, аланы хар къуру да кесинн джолуна тартханлай турлукъду.

Уллу Ата джурт къазауатда этилген джырланы магъаналарын айтыб, толусу бла джетдирмеклик къыйынды. Алада совет адамланы сыйлары, ата джуртха терен сюймекликлери, Уллу Октябрь социалист революцияны идеясына берилмекликлери суратланады.

Совет заманда этилген халкъ джырланы кёбюсю сюймекликни юсюндендиле. Аланы магъаналары, джыр къурамлары тюрлемнгендиле. Ревоволюциягъа дери этилген сюймеклик джырла бла бусагъатдагъы джырлада адам айтырча тюрленмеклик барды. Революциягъа дери этилген джырлада халкъ байла бла джарлылагъа айрылыб, эрге барыу, къатын алыу ол халгъа кёре болуб тургъаны себебли, джырлада кёбюсюне насыбсыз сюймеклик джырланыб тургъанды («Зарият», «Акъбийче бла Рамазан»). Бусагъатдагъы сюймеклик джырлада уа насыблы сюймеклик бла анга ышанмакълыкъ белгили орун алгъанды. Алада джарыкъ, чам, татлы накъырда, къууанч сезимле кёб тюбейдиле. «Эшиклени ары бир ач», «Акътамакъ» д.а.к. аллай джырладыла.

Халкъ ичине терен сингиб бошагъан «Акътамакъ» деген джыр тамам уста этилгени себебли адамланы джюз тюрлю къууанч сезимлеге бёлейди. Сюймеклик сингнген адам кесини Акътамагъы бла бирге, эки тулпар ат джегилген омакъ файтоннга да миниб, Къабартыгъа, Малкъаргъа, Къарачайгъа айланнганча кёрюнеди. Термилиу, къууанч, таукеллик джырны къуру магъанасында болуб къалмай, аны къуралгъанында, ритмикасында, макъамында да барды:

Бюгюннгю сюймеклик лирикада ийнарла кенг орун алгъандыла. Сюймеклик, сюйгени бла кёлкъалды болуу —ма быладыла аланы баш темалары.

Къарачайлыланы сюймеклик лирикаларында сюйгениви ауругъанына къыйналыб веда ёлгенине ачыб джазылгъан бушуулу джырла, кюуле да тюбейдиле.

Былада сюйгенини къачан, неден ауругъанын неда къаллайла ёлгени хапардача джарашдырылыб, бир-бири ызындан айтылады («Мединаны кюую», «Наныкъны кюую»),

Къарачайны бюгюннгю джыр байлыгъында алгъышла, чам-накъырда джырла, сабий джырла да иги кесек орун аладыла.

* * *

Халкъ джырланы этгенле, сакълагъанла, халкъгъа джайгъанла халкъ джырчыла болгъаидыла. Была окъуулары болмагъанла, алай а джашау сынамлары уллу, джыр усталыкълары кючлю, эшитген затларын унутмаучу, татлы ауазлы, тилге чемер адамла болгъандыла. Ала кеслерини халкъны джашау джолларын, энчи ышанларын, адетлерин, халилерин аламат билгендиле. Халкъ джырчыла кеслерини къол къыйынлары бла баш кечиндирген джарлы къауумладан чыкъгъандыла. Бу адамланы халкъны ичинде къаллай бир сыйлары болгъанына ол замандан къалгъан хапарла, нарт сёзле шагъатлыкъ этедиле («Джырчы ёлсе, джыры къалыр», «Джырчы джырчыгъа къарнаш», «Джыргъа уста джарыкъ джулдуз кибикди» д.а.к.). «Къарачайны сатира джырлары» деген статьясында Ислам Къарачайлы халкъ джырчылагъа тыйыншлысыча багъа бергенди: «Бизни джырчыларыбыз акъыл сёзлеге учу къыйыры болмагъанча бай, джарыкъ тилли, керек джерде ачы тилли, айтханлары джашаугъа ышанмакълыкъдан толу, къарачай малчыла болгъандыла. Уллу халкъланы тюрлю-тюрлю уста джырчылары, сокъурлары оаулары да, алларына ким тюбесе, анга джырлаб къалаланы къатларында, майданлада, орамлада неда базарлада халкъны тынгылатыб джашагъан эселе, къарачай джырчыла уа алай этмегендиле.

къарачайяы орналгъан джери уллу тюлдю. Бизни джырчыларыбыз, къалгъан адамла бла биргелей, малчылыкъ бла кюреше тургъанлайларына, тюрлю-тюрлю махтау неда хыртлау джырланы джарашдыргъанлай тургъандыла»¹⁸Ислам Къарачайлы, Сатирические песни Карачая, стр. 39..

Къочхарланы Къасбот (Багъыр улу), Джанибекланы Anna (Къалай улу), Меккяланы Ерюзмек, Батдыланы Къайсын, Байчораланы Шеке дегенча халкъ джырчыланы атлары ма бюгюн да джашайдыла.

Аланы этген джырлары къой эсенг, энчи джашауларындан хапарлары да, чам, оамаркъау сёзлери да туудукъладан туудукълагъа кёчюб барадыла. Белгили джырчыланы— Къочхарланы Къасбот бла Джанибекланы Аппаны тюбешген сагъатларында бир-бирине айтхан сёзлери халкъ ауузунда бюгюн да сакъланады. Аланы ®ришиу сёзлери былай башланады. Къочхарланы Къасбот Джанибекланы Аппагъа: «Сен кимсе?» — деб соргъанды. Джанибекланы Anna кёб булджумай, былай джууаб этгенди:

Халкъ айтханнга кёре бу къыйын эришиуде Къочхарланы Къасбот хорлагъанды.

Бусагъатда халкъ джырчыларыны ичлеринде эм белгили Огъары Тебердиде джашагъан Байчораланы Муссады. Аны эшитгенин унутмагъан эси, кючлю фахмусу, хар нени кереклисича кёре билмеклиги, аламат ауазы барды. Байчораланы Мусса кёб халкъ джырла, таурухла, джомакъла, сансыз — санаусуз кёб нарт сёзле биледи. Ол кеси этген да талай джыр халкъгъа белгилиди. Байчораланы Мусса чамны, накъырданы неден да бек сюеди.

Къарачай халкъ джырланы, Ильич элде джашаб, 1965 джыл ёлген Эрикгенланы Абук да иги джырлагъанды.

Къарачай халкъ кюуле бла ийнарланы эм иги джырлагъанланы бири Тёбен Тебердиде джашагъан Джуккаланы Марзиятды. Ол бютеу джюрегин джыргъа бериб, кючлю ауазы бла таралыб, ариу джырлайды. Марзият хар не тюрлю джырланы да иги джырлайды, алай а сюймекли* джырланы, ийнарланы бек сюеди. Ол кесини ариу макъамы бла, кескин тили бла, чамчылыгъы, накъырдачылыгъы бла, хар нени сынаб, багъа бере билмеклиги бла кесин халкъгъа сюйдюргенди.

Бюгюннгю халкъ джырланы кёб билгенле эмда аламат джырлагъанла Тёбен Тебердиде джашагъан Болатланы Мудалиф бла Рамазан, Ташкёпюр элде Ортабайланы Мухаджир, Къарт Джуртда Боташланы Мусса, Алийланы Харшим, Карачаевск шахарда Орусланы Халит. Ала кёбюсюне чам, самаркъау джырла бла сюймеклик джырланы джырлайдыла.

Халкъ джырланы джырлауну адети бегиб бошагъанды. Кючлю, ариу тауушу болгъан биреулен джырны джырлайды, къалгъанла уа эжиу этедиле.

Къарачай халкъ музыка «нструментледен бизге белгилилери: сыбызгъы, къыл къобуз, тиекли къобуз. Сыбызгъы эм эртде чыкъгъан инструментлени бириди. Ол быргъыды, алты тешиги болады. Keen да къамишден, неда шкок быргъыдан этиледи. Сыбызгъы эртде заманлада тебсеген сагъатда согъулуб тургъанды. Сыбызгъы бла къыл къобуз эр кишиле сокъ-гъан инструментлеге саналыб, ала согъуб тургъандыла.

Тиекли къобуз а тиширыула сокъгъан инструментге саналгъанды. Совет власть къуралгъанлы къобузну эр кишиле да согъуб тебрегендиле. Арт кёзюуледе Къулланы Аубекир бла Байчораланы Энвер къобузну эм иги сокъгъанлагъа саналыб, ала сокъгъан тартыула халкъ ичине джайылгъандыла.

Бу башында къысхасы бла айтылгъандан къарачай джырланы жанрларын, джырла халкъны джашауун аламат суратлагъанларын, халкъны адетлерин, къылыкъларын, джюрек излемлерин кёрюрге боллукъду. «Халкъ джырла халкъны джашауун ачыкъ, тюз, аламат, кенг, чемер суратлагъан историядыла. Историк алада урушну къалайда, къачан болгъанын излерге керек тюлдю, бу джаны бла анга ;аз джыр болушаллыкъды. Ол хал,къны джашау халын, энчи халиоин тюрлю-тюрлю ич се зим л ер ни, джюрек излемлерин, къууанчын эмда бушууун билирге сюе эсе, озгъан ёмюрлени болумларын, халкъны неда бир адамны энчи бушуун, сагъышын, зауугъун билирге сюе эсе, историк аланы барын да халкъ джырладан табыб бек разы боллукъду», —деб бек тюз айтханды Николай Васильевич Гоголь¹⁹«Н. В. Гоголь в литературе. Сборник статей», М., 1952, стр. 46..

Халкъ джырла, башха литература чыгъармала бла бирге бизни заманыбызгъа халал къуллукъ этедиле, Совет адамланы культура байлыгъын ёсдюредиле, эстетика ангысын кенгертедиле, адамгъа бек керекли ышанлагъа юретедиле.

Къарачай джазыучула, суратчыла, джырчыла халкъ джырланы бек багъалатадыла, аланы джутланыб окъуйдула эмда аладан юренедиле. «Халкъны алтын излеучюден башхасы джокъду, ол кёб джылланы узап,ына арымай-талмай кюрешиб, биргесине ем багъалы, эм иги затланы къалдырады», —дегенди М. И. Калинин²⁰«М. И. Калинин о нитератере. Сборник статей и йысказываний», Л., 1949, стр. 195..

Ортабайланы Римма