Къарачай халкъны эл берген джомакълары

Эл берген джомакъланы чынг алгъы бурун дуниягъа чыгъыб башлагъанлары тахса сакълауну, учу тил бла сёлешиуню юсю блады. Ала абигъатны болумун суратлауда, заранлы джаныуарланы атларындан ырыслауда, къазауатда джау джаугъа тюбюн-ташасын бермеуде, юй джашауну эски адетлеринде джюрюгендиле.

Бурун меджисуу заманда джахил халкъ табигъатмы хар затына къынгыр кёзден къарагъанды. Аны хар тюрлениуюн, бузулууун: къар джаугъанны, буз ургъанны, кёк чартлагъанны, Ай, Кюн тутулгъанны, джел къобханны, ким болса да бир иеси болуб, адамтъа джаулукъ этиб ие тургъанча кёргенди. Кёзге кёрюннген агъачны, ташны, сууну, кёкню адамдан таша аллах берген бирер кючлери, бютеу джаныуарланы да кеслерине кёре бирер энчи тиллери барды, айтханынгы ала ,да сенича ангылайдыла деб, алай келгенди ол заманнгы адамны кёлюне. Заралдан, чыщаудан жъоркъуб, 6л заманны адамы ичги сёзюн, джюрегинде бичимин да баямларгъа излемегенди. Бир иш бла джолгъа тебресе да, соргъаннга туурасын айтмагъанды. Айтханымы эшитиб, сёзлерин зтгеннге кёрмесинле, джаулаб, дерт тутмасынла, ёчюгюб, малымы чарпытмасынла деб, заранлы джаныуарланы атларын айтыргъа да ырыелагъанды. Къоркъуусузлукъгъа, аланы тюз атларындан джанлаб, кеслери ангыламазча, бурдургъан атла атагъанды. Сёз ючюн: бёрюге - джанлы, ёрекъулакъ къызылкёз; айюге - уллутабан, табанын джалаучу, мухар; сюлеусюннге - амантиш, сараякъ, киштиксокъмакъ; борсукъгъа - чочхакъуйрукъ, пыкъ-пыкъ; кирпиге - ийнели, чыгъанакътюк; тюлкюге-хыйлачы, тауукъчу, узункъуйрукъ; агъазгъа - акътёш; джумушакъ тюлкюге - зсъызылджаякъ; тонгузгъа - джамчыкъулакъ, баштёбен д.а.к.

Атлары айтылмаучуладан бир джаныуарны атын юйдегиде джашдан-къушдан биреу, эсгермей, сёз арасында айтыб джиберсе, къартла: «Сен, хайырсёлемез, эслеб сёлеще билмеймисе, ауузунг къурусун дегеем, дагъыда джазыкъса ансы», - деб чарлаб къыджы рагъандыла, сагъынылгъан джерден аллах кери этсин, ушхууур артында айтылсын аты, башы отда былай кюйсюн», - деб, отха чёб атхандыла. Хатагъа сагъайтабыз деб къоркъуб, джыртхыч джаныуарланы аякъ ызларын кёрген джерлеринде буруннгу адамла къолларында юй хайыуанланы атларын айтыргъа да сюймегендиле. Керти атларын джашырыб, ийнекге - чух-чух, иллезий, къойгъа - аллезин, атха - тюше, эшекге - узункъулакъ дегендиле.

Джаныуарланы: буруннгу бурдургъан атлары тилден тюбелек къурумай, бюгюн да халкъны ауузунда сакъланадыла. Аланы биразын биз эски халкъ джомакълада табабыз. Сёз ючюн: «Сыртда айланнган къызылкёз» (Бёрю), «Таш арада - акътёш кючюк» (Агъаз); «Уллу къолда - уллутабан» (Айю). Юй хайыуанланы бурдургъан эрке атлары да джомакълада алкъын тумаланмагъандыла. Юлгюге ийнек бла къойну джомакъларын келтирейик: «Эртден кетер иллезий, ингир келир иллезий, акъ халыдан джибек иер иллезий»; «Эртден кетиб, ингир келген аллезин, кёк джибекден тюйме тюйгеи аллезин».

Учу тил, бурун миллетле бир-бирине чабыб, бир-биринден мал сюрген, адам урлагъан заманда тахсаны сакъларгъа артыкъ да бек джарагъанды. Мынга шагъатлыкъгъа Татаркъанны джырын алайыкъ. Къызылбекле Къарачайдан малны, адамны да сюрюб бара, Схауат сууну бойнунда кече аи джарыкъда солургьа тохтаидыла. Ызларындан сюре барыб, Татаркъан кече ортада къаядан юслерине къарайды. Сюрюлюб баргъан эмчек анасы, аны ёлюрюне къоркъуб, анга къызылбеклени кёблюклерин чачы бла сездиргенди. Татаркъан да анга джыйыныны асламлыгъын сакъалы бла билдиргенди.

Андан да сейирди эссиз эркиши бла эсли тиширыуну юслеринден «Андызда - дуппукъ балта, отджагъада - къара билеу» деген джомакъны къуралгъан хапары. Халкъда айтыугъа кёре, эртде-эртде Къарачайны тамадасы Кърымшаухалланы Ислам, джашы да биргесине, бир иш бла Къарачайны чегинден чыгъыб, кетиб баргъанлай, Кърым ханны аскерлерини къолуна тюшгенди. Аскерчиле муну да, джашын да элтиб, гёзеннге ургъандыла. Хан эрлей ёлтюрюрге буюргъанды аланы. Кърымшаухал улу, ёзге амалы къуруб, ёлтюрюрге чыгъаргъан аскерчилеге, сау къойсала, мал берирге джюкленнгенди. Аскерчиле да анга: «Кесинги бошларгъа болмайбыз, келтиртир затынгы джашынга айт, джашынгы он кюн болджал бла ие-йик», - дегендиле. Кърымшаухал улу аланы алларында джашына: «Бар, андызда дуппукъ балтаны ал да, отджагъада къара билеуге тут, аны бла ур да, юйню ара багъанасын тюбю бла ийдир, алайдан чыкъгъан 100 мюйюзлю, 200 да тумакъ къойну сюр да бу юч мыртазакъгъа келтир», - дегенди.

Джаш, Къарачайгъа не келалгъанын келиб, джууукъгъа-тенгнге хапарларын гузаба джомакълагъанды. Бютеу Къарачайгъа къуугъун болуб, акъыллашыргъа Кърымшаухаллагъа кеб адам - джыйылгъанды. Не ары-бери аудурсала да, къалгъанла тюзеталмай, учу тил бла айтыягъанны ташасын Кърымшаухал улуиу келини ачханды. Кърымшаухал улу «андызда дуппукъ балта» деб - джашына, «отджагъада къара билеу» деб - келинине, «юйию ара багъанасы» деб - кесине, «100 мюйюзлю къой» деб - 100 атлы аскерге, «200 тумакъ къой» деб да - 200 джаяу аскерге айтханды. Аны магъанасы - джашы келини бла тийишиб, 300 адамдан аскер къураб, Кърым ханны гёзенинден Кърымшаухал улуну cay-саламат къутхарыргъа керек болгъандыла.

Андан кем чыртда тюлдю «Бардым чакъыра, турду келирге, келди да келмеди, келмесе уа, келлик эди» деген джомакъны хапарыны къуджурлугъу. Халкъда айтыугъа кёре, бурун джашчыгъы сюрюу къыйырындан урланыб кетген бир къарачайлы, аны излей барыб, Малкъарда къонакъбайгъа тюшгенди. Кечесинде ол къонакъбайдан аланы къатларында бир къабарты бийде бир башсыз джашчыкъ джумушчу болуб тургъанын эшитгенди. Эртденбласында уа, кеси бийни арбазына басаргъа къоркъуб, джашчыкъны джашыртын бир кёралсам деб, къонакъбайны къатынын аны чакъырта ийгенди.

Къатын сымарлай барыб, бий юйюнде джокъ сагъатда джашчыкъны тургъузуб тебретгенди бери. Амма не келсин, ала арбаздан чыкъгъынчы, бий арбазгъа киреди да, джашчыкъ къатын бла келмезча болады да къалады. Къатын, кеси юйюне къайта келиб, къонагъыны юсюне хошкелдиге кеб адам джыйылгъанын эслейди да, анга джол ызын башсыз ангылатыр ючюн, «Мен бардым чакъыра, джашчыкъ да турду келирге, бий келди да, джашчыкъ келмеди, бий келмесе уа, джашчыкъ келлик эди» деригин бурдуруб, къысхасы бла былай айтады: Бардым чакъыра, турду келирге, келди да – келмеди келмесе у а, келлик эди». Чакъыргъан бла чакъырылгъанны юсюнден бу джомакъ ол замандан бери джюрюйдю.

Къарачайлыла кеслерини юй джашауларында да тил тутаргъа, ат джашырыргъа, джукъну башсыз айтыргъа ёч болгъандыла. Бютюн да бек келин адам, кеб затны атларын – айтыргъа къайынларындан уялгъанды. Ол алагъа, кесини амалыча, бирер ушатъан ат атаб сёлешгенди. Быллай затладан да кеб чыкъгъанды джомакъ. Мынга бегимге халкъда айтыуну: келтирейик.

Бурун бир тийреден бир тийреге эрге кетген бир къызны келини андан хапар алыргъа ызындан баргъанды. Отоуда, къайын къызчыгъы къатындан таймагъан себебли, андан керекли хапарын алалмай, энтда кирирме деб, къысха джерде ата юйюне кетгенди. Аны дженгил аякълы болурун билмей, къызны къайын юйю, къонакълыкъ этиб, хантдан отоугъа юлюш ийгенди, алай а къатынчыкъны джокълугъу белгили болгъанында, тепси ызына къайтханды. Къатъгачыкъ, джангыдан бери келиб, ачыкъ сёлеширге биягъы къызчыкъдан амал табмагъанында: «Мени джокъла-дыламы къайынларынг?» - деб башсыз - тюбсюз учу тил бла соргьанды. Къыз да анга: «Сени джокълаб, мал да кесдиле», - деб, бойнун къолу бла тартыб кёргюзгенди. Биягъы къатынчыкъ: «Меннге юлюшге не келтирген эдиле?» - деб, ауузун сёлешдирмей, къолу бла тюб излегенди. Къыз да анга джууабха: «Эки ёреле, бир черепе, тёрт дыбыртдыу, бир май»,- дегенди. Ала къойну эки джаягъына, къуйрукъ учусуна, тёрт аягъъгаа, тилине айтылгъандыла. Бу джомакъ бюгюн да унутулмай джюрюйдю.

Къарачайлыла,ашда-сууда эркишини къушча джутханын тириликге санасала да, тиширыуну хызеуюн сайлагъандыла. Къолу-аягъы бош болуб, кеси ашарыкъ эте тебрегинчи, къайын анала, отоугъа хаю кеслери къоллары бла ийиб, келинни мухарлыгъын хызеулюгюн сынагъандыла. Быллай затны юсю бла чыкъгъан да бир джомакъ айтайыкъ. Халкъда айтыла келгеннге кёре, бурун бир келинни къайын къызы, отоугъа хант элтиб, ызына уллу юйге тепси тюбню алыб къайтханында, юйде тыш адамланы эслеб, сёзню барына да ачыкъламай, келинни ашагъан затларын анасына бурдуруб таракълагъанды: «Ашыкълысын, тешиклисин, кёкге батханын, джерге джатханын» деб. Ала къойну ашыкъилигине, джан сюегине, джаягъына, иегилерине айтыладыла.

Джомакъланы экинчи къуралыб башлагъанлары адамны эсин, сезимин, ангысын ёсдюрюр ючюндю. Бурун биринчи къуралгъан джомакъла,баш болуб, кёзбау затланы, джаныуарланы юслеринден эдиле эсе, артда чыкъгъанла уа юй рысхыны, иш кереклени, дагъыда, анга ушаш, адам кече-кюн хайырландыргъан затланы хакъындандыла.

Джашаууна керек болгъаннга кёре, къарачайлы, эл берген джомакъладан сора да, къайда соруу джомакъ, къайда эсеб джомакъ джарашдыра да къоша, ала бла джаш тёлюню юрете келгенди. Сабий «Не зат къайдан чыкъгъапды?», «Не зат неден этиледи?», «Не зат неге ушайды?» деген соруулагъа джууаб эшите, кёзге кёрюннген, къолгъа илиннген затланы тыш шартларын, ич ишленмекликлерин азбар билирге тырмашханды.

Эсеб да бек керекли болгъанды малчы халкъгъа. Хар таулу юй рысхысын, къош байлыгъын заран тюшюрмей тутаргъа сюйгенди. Анча-мынча малгъа ненча сюрюучю, неллай бир бичен керекди, джылкъыны ненча аджир юлюшге бёлюрге, къыркъыллыкъ къойланы ненча сюрюуге айырыргъа, ортакъгъа берилген тууарланы къалай юлеширге керекди деген къайгъыла аууз тергеуню кеб тюрлюсюн туудургъандыла. Таб тергеулени артлары эсеб джомакъгъа бурулгъанды. Ючджыйырма ёгюзню 9 баугъа парасыз джый, 40 гебенни 7 мал нёгерге тенг юлеш деб, - ма быллайла болгъандыла бурун къарачайлыны джашау туудургъан эсеб джомакълары.

Сабийликден джаш тёлюге бу тукъум билим алдырыу бюгюннгю окъууну бир ышанын тутханды.

Джомакъ къураугъа къарт-джаш да, эркиши-тиширыу да къатышханды. Джырдача, хапардача, таурухдача, джомакъ джарашдырыуда, джомакъ айтыуда да айырылыб устала-чемерле чыкъгъандыла. Аллайладан бюгюннге атлары унутулмай сакъланнганла - экеулендиле: бири — XVIII ёмюрде джашагъан Алийланы Матчи, экинчиси - XIX ёмюрде джашагъан Хасанланы Аппий.

Заманын юйде кеб ашыргъан себебли, сабийлени джомакъгъа юретиуде эркишиден тиширыуну къыйыны кёбдю деб, алимле алай бегитедиле. Кертиси да алай болур, нек десенг, бюгюн да джомакъланы аслам билген къарт къатынладыла.