Магометни юсюнден биринчи кере мен токъсанынчы жыллада эшитген эдим. Къарачайны бушуу кюню бла байламлы «Жамагъат» организация митинг къурап, бизни да чакъыргъан эдиле...

...Стадионнга кёп адам жыйылгъанды. Айхай да, чыгъып сёлешгенле жарсыуланы, кемчиликлени юсюнден да айтадыла. Къатыбызда сюелгенледен бири: «Ай, Магомет болса эди, ол жарсыула бизге жетмез эдиле», - деди.

«Айып этме, тамата, кимди Магомет дегенинг?»,- деп сорама.

«Чотчаланы Магометни юсюнден айтама. Халкъ ючюн къайгъыргъан, керти, чынтты адам эди», - деп жууаплады.

Тукъумун эшитгенлей, мен да сагъаяма. Чотчалары бизни тукъум къарындашларыбыз болгъанларыны юсюнден атам, жаннетли болсун, кёп хапар айтыучу эди. 2008 жылда Чотчалары тукъум чекге бизни да чакъырадыла. Учкулан ёзенинде адам кёп, бизге тойоюн бла тюбейдиле.

Аттолары, Ботталары да жыйын болуп баргъанек. Чотчаланы тукъум таматасы Абук- Алийни къонакълагъа эс бёлгенден тышында жумушу кёп эди, болсада мен, тёзалмай, Магометни юсюнден сорама.

Халкъ чачылгъандан сора Абук-Алий билгенин айтды, Къарачай-Черкес республикада белгили журналист Джазаланы Балуа да къолунда болгъан материалланы бергенди.

Чотчаланы Шаухалны жашы Магомет 1908 жылда Хурзук элде туугъанды. Сабийлигинде къой кютюп, юйге отун этип, чалгъы чалып тургъанды. Бирси сабийледен айырмалы болгъаны уа хар затны да билирге сюйгени, окъургъа итиннгени бла байламлы эди. Жашау болумлары тыйгъан болур эдиле, жетижыллыкъ школну иги жетген жаш болуп бошайды.Ол кезиуде жети классны бошагъанла иги окъуулу болгъанлагъа саналгъандыла. Алай Магометге ол азлыкъ этгенди. 1929 жылда Къарачай -Черкес совет партия школгъа киреди, кеси да комсомолну члени, элде активист къауумуна кирген. Совет партия школну да айырмалы бошайды. Аны эсге ала, Ростов шахарда Шимал Кавказ Комвузгъа жибередиле. Окъууун мында да айырмалы бошайды. Аны бла тохтамайды. Ол кезиуде Сталин атлы Шаркъны уруннганларыны коммунист университе тине киреди.1937 жыл къызыл диплом къоллу болады. Магометни таныгъанла ёмюрю окъугъанлай кетгенди дей эдиле.Орус тилни уста билгенди, ингилиз тилден ангылауу болгъанды, артдан къазахча, къыргъызча сёлеширге да юйреннгенди. Совет партия школну бошагъандан сора, Магометни Хурзукда партячейканы секретарына саладыла.Ангылатыу ишни таймай бардырып, къара танымагъан жашланы партиягъа кирирге кёллендиреди.

Кесигиз билесиз, коммунистлеге окъургъа, ишлерге да жол ачыкъ эди. Артдан Магометни Микоян шахарда милицияны область управлениясыны башчысыны политика жаны бла орунбасарыны къуллугъуна саладыла, ары дери ол мында – НКВД-ны белюмюнде бир жылны уполномоченный болуп тургъанды.

1938 жылда уа облисполкомну председателини къуллугъун ышанадыла. Бир жылдан а ВКПб-ны Ставрополь крайкомуну эл мюлк эм аш-азыкъ хазырлагъан секторуну таматасы болады.

Магомет ишге ат башындан къарагъан адам тюйюл эди. Аны эбине жетгинчи тынчаймагъан, бирсилени да тынчайтмагъан, къурау хунери болгъан партия башчы уста ангылай эди айныу жол экономика бла байламлы болгъанын. Облисполкомну председатели болуп ишлегенинде, промышленностьну, эл мюлкню айнытыугъа уллу къыйын салгъанды. Аны башчылыгъы бла Худесде, Морхда, Даусузда, Курджиновода агъач жарашдыргъан заводла ачыладыла. Микоян шахарда тери ийлеген, кийим тикген фабрикала ишленедиле. Жегетейде, Преграднода заготскотла ишлеп башлайдыла. Ол жыллада Къарачай автоном область кёмюр къазыудан, картоф, нартюх тирлик бла саулай крайда алчы болады, кёчюучю Къызыл байракъ бла эки кере саугъаланады. Жаш адамланы ичинде окъуугъа киргенле кёп боладыла.

Облисполкомгъа келгинчи, Магометни СССР-ны Баш Советини Миллетле Советге депутатха айыргъан эдиле. Айхай да, ол къуллугъун да миллетине жарар ючюн, толу толтургъанды. Жолла, кёпюрле ишлегенди, жангы рудникле ачылгъандыла. Микоян шахарда медицина, педагогика училищеле, устазла хазырлагъан институт жетишимли ишлейдиле. Ол окъуу юйледе устазлыкъ этгенлени асламысы къарачай миллет эди.

Гитче Къарачайда, айтхылыкъ къарачай къумалы атланы ёсдюрген завод битеу дуниягъа белгили болады, мында жау-бишлакъ завод, промкомбинат да ачылады. Адам санына кёре, къарачайлы инженерле, врачла кёп боладыла. Къырал заёмгъа жазылыу бла область крайда биринчи болады.

Чотча улу 1944 жылгъа дери СССР-ны Баш Советини депутаты болгъанлай къалады. Болжалыны алай созулгъаны уруш башланнганы бла байламлы болады. Ол кезиуде Магомет Зеленчук районну секретары болуп ишлей эди. Урушха бармазгъа эркинлиги болгъанды, алай не заманда да ал сатырда тургъан къарачайлы жашны ким тыярыкъ эди. Кеси ыразылыгъы бла урушха кетеди. 1941-1943 жыллада къанлы сермешлеге къатышады.

Ол батальонну, полкну комиссары, дивизияны командирини политика жаны бла экинчиси, тамата инструктор да болады. Бетденбетге фашистле бла 56-чы дивизияны санында тюбешгенди, кеси да партбюрону секретарыны къуллугъунда.

1941 жыл октябрь айны сууукъ кюнлерини биринде Ростов областьны Анастасьевка элине фашистле чабыууллукъ этедиле. Танкла, аланы юслеринде жаяу аскерчиле къоргъашин отну къуюп, кёг’а самолетдан толады. Магомет комиссары болгъан полк, къорууланыу ызда бегинип, согъушха хазырланады. Борч не да этип, душманны тыяргъады. Биринчи келген юч танкны топладан атып кюйдюредиле, тёгерекни чарс басхандан, кече-кюн болгъаны билинмейди. Сауут кючю кёп болгъан фашистле ёшюн урадыла, бизникиледен да къоранч кёп. Юч сагъат чакълы барады уруш. Эки санитар да ёлгенлери себепли, сюркелип барып, Магомет жаралы аскерчилени ташаракъ жерге чыгъарады, автоматны да къолундан кетермей от ачханлай турады. Ингушлу тенги Албогачиев Магометни къаннга боялгъанын кёрюп, анга жан атды, ол ауур адам болгъаны себепли, кючден чыгъарады къоргъашин отну тюбюнден. Ол кезиуде душманны огъу аны да аямайды.

2008 жылда журналист Джазаланы Балуа Магометни этген жигитлигини, ингушлу тенги Албогачиев Магометни юсюнден да жазып, ингуш тилде чыкъгъан «Сирдало» газетге жиберген эди. Пятигорск шахарны санаторийлерини биринде Абук-Алий, Балуа, мен да газетни редактору Хусен Шодиевге жолугъабыз. Къарачайлы Магометни ингушлу тенги Магометни къадарындан бир хапар билдиригиз деп тилейбиз. Бир ауукъ замандан Ингушдан Магометни жашы, къысха жууукъларындан бири Къарачайда Чотчалагъа къонакъгъа келип, кёп хапар айтадыла. Чотчаланы Магомет кёчгюнчюлюкде юч ингуш юйюрге болушлукъ берип тургъаны да ачыкъланады. Бюгюн эки тукъум да байламлыкъ жюрютедиле.

Эки жеринден ауур жаралы болгъан Магомет сермешни ахырына дери турады. Ол кюн комиссар кёплени жанларын къалдыргъанды.

… Бакуда 1544-чю номерли госпитальда жатханда, жаралары сау болгъунчу да, Чотча улун госпитальны башчысыны заместителине саладыла. Артдан аны Краснодарны 1606-чы номерли госпиталына кёчюредиле, алайда да 1945 жылгъа дери комиссарлыкъ этип турады.

Уруш бара тургъанлыкъгъа, тылда партия организацияла ишлейдиле, фронтха болушлукъ керек эсе, къурау хунерлери болгъанла да керек, ол жаны бла ВКПб-ны Ставрополь крайкомунда болум аламат тюйюл эди.

ВКПб-ны Ставрополь крайкомуну секретары П.Копейкин алгъа Магометни кесине, артдан южный фронтну командующиси, генерал-полковник Толбухиннге къагъыт иеди. Магометге жиберген къагъытында: « Сен юч кере ауур жаралы болгъанса, саулугъунг артыкъ аламат тюйюлдю уруш бардырырча. Сени крайкомда ишлеген заманынгдан бери таныйбыз. Ызынга къайыт, сынауунг, къурау хунеринг бек керек болуп турады, партия совет къуллукъда иш берликбиз»,- деп жазады. Ол 1943 жылны жай айлары болады. Толбухиннге ийген къагъытында да крайкомну секретары «Чотчаланы Магометни бизге жиберигиз, партия -совет къуллукъчула жетишмейдиле», - деп тилейди. Командование тилекни толтурады. Алай бла Чотча улу къарачай халкъ кёчюрюлгенден сора да 1944 жылны жай айларына дери Черкес обкомну эл мюлк бёлюмюню таматасыны экинчиси болуп ишлегенди. Халкъ кёчюрюлгенине жюреги кюеди, туугъан журтуна барса, бош къалгъан юйлеге, сууугъан от жагъалагъа къарап, башына къан чапханча болуп айланады. Ол кючлю адам болмаса, сынауу, хунери хорламаса, ол къыйын жыллада халкъ саулай да къара чёпге тюшгенде, къарачай жашны партия къуллукъда ким тутарыкъ эди? Ол кезиуде урушдан журтларына келген къарачай жашлагъа Магометни уллу болушлугъу болгъанды. Келгенлени тутаргъа, миллетни ызындан Азиягъа ашырыргъа деп НКВД-ны жашыртын буйругъу бар эди. Ол сынаудан малкъарлы жашла да ётгендиле, урушну хорлап, совет власть тохташдыргъан учузлукъну хорлаялмагъан.

Не жашырыу барды, жукъ сезмеген жашланы ёлтюрюп да тургъандыла. Башларын келтиргенлеге ахча саугъа берилгенди, бандитлени къурутханнга санап. Ол болумну уста билген Магомет урушдан къайытхан жашланы тёгерегине жыйып башлагъанды. Алай бла 54 адамдан бир отряд къуралгъанды. « Быланы саулукълары орунуна келсе, фронтха ашырлыкъбыз. Анга хазырлайбыз»,- деп тургъанды ишекли болуп соргъанлагъа. Жашла асламысында жашырын тюбешгендиле, аланы кишиге да дерт жетдирир умутлары жокъ эди, бир бирни сакъларгъа керек эди. Бир жол, училищени бошап, Жегетей жанына тёрт лейтенант жаш келедиле. Къарачай элледе къалгъан ногъайлы тиширыула алагъа аш-азыкъ бла болушадыла, тилден къоркъуп, юйлеринде уа туталмайдыла, Тышында айланнган жашланы юсюнден хапар НКВД-гъа жетеди.Аланы излеп башлайдыла. Ногъай тиширыула, адам жиберип, Магометге билдиредиле. Тутуп, къоратырыкъларына ишек жокъ эди. Магомет, нёгерле къурап келип, жашланы алып кетеди. НКВД-ны оноучулары Чотча улун кеслерине чакъырадыла: «Таулада урушдан къайытып, бугъунуп айланнган къарачай жашла бардыла, аланы тутаргъа кесигизникиледен карательный отряд къура, иги ахча аллыкъсыз»,дейдиле. Магомет Магомет болмаз эди, ишни ахыры къайры бара тургъанын билмесе. «Да мен нёгерлерими фронтха хазырлай турама. Андан эсе бугъуп айлан нганланы келтирейик да, кесибизге къошайыкъ. Эм алгъа фашистлени ууатыргъа керекди. Мен, СССРны Баш советини депутатыча, керекли жерге билдиргенме»,- деп, къагъытланы кёргюзтеди.- Сиз а бизге жашланы къазауатха ашырырча бир-эки вагон табаргъа болушугъуз».

Ма алай этип, Магометни отрядына дагъыда жашла къошуладыла. Эртте-кеч болса да, дау этериклерин сезген, нёгерлери бла оноулашып, эки вагонну да алып, Азиягъа, халкъны ызындан атланадыла.Бу жерледен чыкъгъандан сора, Магомет, аскер кийимлерин кийип, темир жол станцияланы таматаларына депутат къагъытын кергюзтюп: « Биз фронтдан къайытып келебиз, энди бизни, къарачайлыланы, башыбызгъа бош этгендиле, манга бу жашланы Азиягъа элтирге борч салыннганды»,-деп ангылата, чырмаусуз Азиягъа жетдиле.

Чотчаланы Магомет Къыргъызстанны Талос областыны арасы Талос шахаргъа тюшеди. Къагъытларына къарайдыла да, обкомгъа инструктор этип аладыла. Андан кёчгюнчю халкъгъа къуллукъ этеди.

Кёп турмай уруш да бошалады. Магомет тёрт жылны обкомда ишлейди. Мында да аскер низамгъа юйретген, не къыйын жумушха да ал бургъан жаш намыслы, айырмалы толтурады ишин-жумушун. Партияны Талос обкомуну секретарлары Маматов, Толобаев жолдашла, анга уллу багъа бере, грамотала бла талай кере саугъалагъандыла, эки- юч кере Ташкентге дери солургъа ийгендиле.

Областьда сабан ишле башлансала, Магомет солуу не болгъанын билмей айланнганды. Къыргъыз колхозлада къарачайлыладан кёплени игирек ишге салыргъа, ачлыкъ-жаланнгачлыкъ сынагъанлагъа болушады.

Сатыу-алыу жаны бла артха къалып тургъан Талос облпотребсоюзда производство бёлюмге таматагъа да ишни къурар деп саладыла. Ышаннганларына сокъуранмайдыла. Керек болгъанда уа, Талос шахарны къыйырында къуру къарачайлыла жашагъан Иоганенсдорф эл советге председатель этедиле. Мында битеу Къыргъызстанда биринчи болуп къарачайлыла Вильгельм Пик атлы колхозну къурагъан эдиле. Малчылыкъны, жерчиликни айнытыуда жетишимлери ючюн талай жылны саугъаланып тургъанды. Ол жетишимледе Магометни къыйыны да бар эди. Ата журтха къайтырдан алгъа жыллада уа Талос шахарда райпогъа таматалыкъ этип тургъанды. Юй бийчеси Саний да кийим тикген фабрикада цехни таматасы болуп ишлегенди. Экисине да Аллах сабий бермеген эди, туугъан жерлерине къайтханда уа, бир къызчыкъны алып, туугъан сабийлерича ёсдюргендиле.

1957 жылда Къарачай-Черкес автоном область къуралгъанлай, Магометни чакъырадыла. Анга эки къуллукъдан бирин айыр дейдиле: облисполкомну председателини экинчиси неда Къарачай райкомну секретары. Магомет Къарачай райкомгъа барыргъа таукел болады, ол кезиуде райкомну биринчи, экинчи секретары да эбизеле болгъандыла. Микоян-шахарны аты да Клухори. Чотча улуну миллетге жетген зорлукъгъа жюреги къайнап тура эди. Энди уа, тюзлюк хорлап, эрттеден кюсеп тургъан журтларына къайтханда, эбизеле юйлени, жерлени да эркин этип кетерлерин излейди. Ётгюрлюгю жетмей къаллыкъ тюйюлдю. Райкомну бюросунда эбизеле бу жерден 24 сагъатны ичинде кетерге керекдиле деп, сёзню кесгин салады. Аны бла да тохтамай, чёрчек жашланы бир къауумун жыйып, эбизеле тургъан юйлеге айланып, женгил аякълы болугъуз деп, артха туракъламайды. Эбизеден делегация къуралып, Тбилисиден да уллу къуллукъчула келип, Чотчаланы Магомет бизге тынчлыкъ бермейди, хыны сёлешеди, иги къуралып чыгъаргъа къоймайды деп, крайкомгъа, обкомгъа дери тарыгъып айланнгандыла. Миллет айыраса деп, жууапха тартыргъа кюрешгенле да болдула, алай Магомет айтхан сёзюнден бирден эки болмагъанды.

Бир ауукъ замандан жангыдан колхозла, совхозла къураладыла, организацияла, предприятияла ачыладыла. Чотча улу ауур акъыллы адам болгъанына бир шарт келтирейик. «Тауланы бизден киши сыйырлыкъ тюйюлдю, тюз жерледе орналыгъыз, журт къурагъыз»,деген сёзлерин кёпле эшитип, къулакъ салгъандыла. 1957 жыл область советге депутатха айырылгъан Магомет ал сессияланы биринде къарачай миллетге иш бериуню, къурулуш керекле бла жалчытыуну юсюнден къаты сёлешеди. Артдан да, область Советни депутатыча, халкъгъа кёп зат бла жарагъанды.

Жарсыугъа, ол кезиуде да сюймегенле, кир жагъаргъа излеп, онглу ракъ адамлагъа жол бермей, халкъны атын аманнга чыгъарыргъа кюрешип тургъандыла. Партияны пленумларында, конференциялада жалгъан ётюрюклени айтып, алгъа барыргъа къоймай тургъанла болгъандыла. Ол угъай эсенг, кёчгюнчюлюкню тюзге санагъанла да чыкъгъандыла. Бийик партия къуллукълада ишлегенле, кир сёзлени айтып, жалгъан дауну тюзге чыгъарып, сёз айтырыкъланы да ауузларын къысдырып тургъанлары эсибиздеди. Магомет партияны жолундан таймагъан, чыртда къоркъа билмеген, айтыр сёзюн артха салмагъанладан болгъанды. Халкъгъа къыйын заманлада ол КПСС-ны Ара Комитетини секретары Сусловха къагъыт жазгъанды, 1939 -1941 жыллада аны биргесине крайкомда инструктор болуп ишлеп тургъанды. Ол жыллада Суслов Магометни ишине уллу багъа бергенди. Андан бери тюрленнген болмаз, болушну иги биле болмаз деп, базынып жазгъан къагъытны къол жазмасы АбукАлийни архивинде сакъланады.

« КПСС-ны обкомунда, облисполкомда, милицияда, прокуратурада, район башчылыкъда къарачайлыла жокъну орунундадыла. Уллу къуллукълада ишлерге адамларыбыз да кёпдюле. Сора бизге жол нек берилмейди?»-деп жазгъанды ол Сусловха. Къагъытына жууап келмеди. Экинчи кере жазгъандан сора, сизде обкомда къарала турады деп,аты-саны болсун деп келди жууап. Магомет тохтарыкъладан тюйюл эди, акъгъа-акъ, къарагъа-къара деген адам къуллугъуму сыйырырла деп сагъыш этмегенди. Иш артда тюзелгенинде аны къыйыны да барды. Суслов а къарачайлылагъа игилик этмегенди, ёлгюнчю, терс къарагъанлай тургъанды.

Чотчаланы Магомет жашаууну ахыр кюнлерине дери (ол 1973 жыл ауушханды) кёп къуллукълада ишлегенди. Къарачай шахарда къурулуш керекле чыгъаргъан заводну директору, бу районда аманат кассаны таматасы, Къарачай райисполкомну бёлюмюню таматасы, эл мюлкню юсю бла ишлеген комиссияны председатели болуп тургъанды. Пенсиягъа чыкъгъандан сора да жамауат ишлеге, миллетни оноууна къошулгъанлай тургъанды, кёп саугъалагъа тийишли болгъан, Уллу Ата журт урушну биринчи, экинчи даражалы Къызыл Жулдузну, Къызыл байракъны, Сыйлылыкъны белгиси орденле, он майдал бла саугъалан нган кишини сыйын, намысын кёрюп, тукъум чекде Къарачай шахарда махтаулукъну аллеясына атын жазарча жумушха къараргъа келишген эдиле. Бюгюнлюкде Магометни аты жазылгъан мермер къанга анда кесини сыйлы жерин тапханды.

Жууукъ заманда аны юсюнден китап да чыгъарыкъды.

БОТТА УЛУ Мухтар, журналист.
Минги Тау. № 3 (157) май-июнь 2011 ж.