АТА ЖУРТУБУЗНУ БАТЫР ИЛЯЧИНИ

АВИАЦИЯГЪА ЭЛТГЕН ЖОЛ
Батыр уланыбыз, айтхылыкъ лётчик Хайырланы Таусолтанны жашы Алийсолтанны къадары бек жарсыулу болгьанды. Аны махтаулу, шургулу да аскер жашауу бла сизни шагъырей этеригеди муратыбыз. Мындан къыркъ алты жыл алгъа дуниядан кетген адамны толу сы-фатын къурап. хар затны да болгьаныча кёз аллыбызгъа келтнрирге къыйынды. Заман саргъалтхан къагъытлада къалгъаннга, аны иги та-ныгьанла. ахлулары айтханнга кёре жазама таулу лётчикни юсюнден. Бек алгъа аны кичи къызы Мадинаны бла экиге айланнган эгечи Гыллы-ланы Римманы аны юсюнден айтылгъан эмда жазылгъан бу материалда кёп къыйынлары болгъанын белгилерге сюеме. Ала, жигит аскерчини жашау жолуну юсюнден айта, аны бла байламлы эндиге дери халкъгъа белгили бир-бир шартла терс болгъанларын да кёргюзтгендиле. Сёз ючюн, жаш школда окъугъан жылларында окъуна авиацияда къуллукъ этиуню сайлагъан эди дегенле бардыла.
- Иш бираз башхаракъ болгьанды. - дейди Мадина, - Атабыз бек алгъа медицина училищеге кирирге сюйгенине анабыз шагьатды. Ала экиси да бир классда окъугъандыла. Атам, отуз сегизинчи жылда школну бошап, кеси сайлагъан окъуу юйде тохташады. Артда уа Нальчикни аэроклубуна жюрюген жашлагъа къошулады. Авиациягъа сюймеклиги хорлап. медицина училищени къояды.
Отуз тогъузунчу жылда аэроклубну курсун бошагьандан сора Ростов областьны Батайск шахарында аскер пилотланы хазырлагъан школгъа барады. Тутхан ишин ахырына жетдиргинчи тынчаймаучу жаш къадалып окъуйду, самолетну жюрютюрге, кёкде учаргъа тохтаусуз юйренеди. Кесини усталыгъын ёсдюре, не тюрлю болумда да, абызырамай, хорларгъатаукеллигин кёргюзтеди.
Хунерлик, чыдамлылыкъ, ётгюрлюк - аскер пилотха бек керекли бу затла сыналгъан кюнле, билмей тургъанлай, жетедиле. Германия къанлы урушну башлайды. Шахарланы, эллени кюйдюре, тёгерекге ёлюм чача - ма алай келе эдиле фашист малгъунла, ата-бабаларыбыз-ны сыйлы жерлерин малтай. Совинформбюрону билдириулери бири биринден жарсыулу эдиле. Алагьа тынгылай, фашистлеге чамланып, Хайыр улуну къаны къартыкъгъа сыйынмайды. Душман бомбала кюйдюргенле ючюн, уруш жашларындан айыргъан атала бла анала ючюн, тул къалгъан къатынла бла ёксюз сабийле ючюн, фашист танкла мал-тагьан сыйлы жерибиз ючюн ол дерт жетдирирге ашыгъады.

-    Истребительни жюрюте билгенликге, сен алыкъа окъууунгу бо-
шамагъанса. Эсингде болсун, Гитлер кесини бек иги лётчиклерин,
Европаны кёп къыралларыны башлары бла ётюп келген асларын жи-
бергенди. Аланы хорлар ючюн а, ахшы жаш, уллу усталыкъ, сынау да
керекдиле. Алайды да, сеничаланы, алда къыйын сермешле сакълайды-
ла,- дейдиле анга устазлары.
БИРИНЧИ СЕРМЕШ
Хайыр улу къыркъ биринчи жылны сентябрь айында окъууун бо-шайды. Лётчик-истребитель юч айны тёртюнчю хауа-аскерни артха аялып тургъан отузунчу полкунда къуллукъ этеди. Ол кезиуледе Алий-солтан кёп кере тилегенди таматаларындан аны кёкде сермешге жибе-рирлерин. Ахырында жашны тилегин толтурадыла. Юг-Запад Фронтну 185-чи полкуну экинчи эскадрильясына иедиле.
Алийсолтанны звеносу «мессершмидтлени» уллу къаууму бла тюбешеди. Фашистле, кёплюклерине базынып, къызыл жулдузлу ис-требительлени жан-жанларындан чабып, кюйдюрюрге кюрешедиле. Алай совет патриота алагъа онг бермей, кёкде лячинлеча сермешедиле. Хайыр улу, жууукълашып келген фашист самолётну марап, пулемётну чыкъырдатады. Къара тютюню бара, душман машина, тёгерек бурулуп, энишге кетеди.
Алийсолтан кесини жыйынына радио бла былай айтады:
-    Фрицни мени ызымдан тагъылыргьа къоймагъыз. Аллымда кел-
генле бла чырмаусуз сермеширча. Ол самолётну аэродромгъа кючден
къондурады. Душман окъла аны халек этген эдиле. Полкну командири
алайгъа жетип, сейир этеди: «Аперим, лейтенант! Аллай бир атханла-
рында да сау къутулгъанса! Сен, керти да, ёлмезге туугьанладанса»...
ЖАНГЫ ИСТРЕБИТЕЛЬНИ СЫНАЙ
Къыркъ экинчи жылны сентябрь айы. Сталинград тийресинде къаты урушла барадыла. Хайыр улу да андады. Сейма шахарны къатында фашист лётчикле бла къазауат этген 182-чи авиация полк. Анда аны звеносу айырмалы болады.
Ол къыйын кезиуде Ата журт кесини лячинлерине «ЛА-5» деген жангы истребительни саугъа этеди. Аллай техника аны уста хайырла-на билгенлени къолларында кесини кючюн, алгъыннгы самолётладан игилигин кёргюзтюрге керек эди. Аскерчиле бу машинаны жюрютюрге кече, кюн демей юйренедиле. Эндиге дери кёкде бийлик этген гитлерчи аслагьа чабадыла. Бу ишге Алийсолтан да тири къатышады, биринчи-

лени санында жангы истребительни   кёкде учурургъа терк юйренип, фашист къузгъунланы ызларындан болады.
Сынаулу авиатор жаш лётчиклени юйретиуге да къыйын салады. Ала бла бирге хауада уруш этерге кёп кере учады. Кёк бийиклигинде жигитлигин кёргюзтюп. аланы сермешлеге хазырлайды.
Бакуну бла Грозныйни нефтьлерине ычхыныр ючюн гитлерчиле къалай кюрешгенлери белгилиди. Бизни аскерчилерибиз алагъа баргъан жолланы къаты сакълагъандыла. Алийсолтаннга Кавказны кёгюн-де фашист самолётла бла сермеширге да тюшгенди. Аланы кёплерин агьызгъанды. Ата журтубузну душманладан жигитча къоруулагъанды. Юч кере жаралы болгъанды. Немесли лётчикле аны самолётун эки кере агьызгъандыла. Болсада таулу жаш туугъан журтну аскер сатырларына сау къайтханды. Ол не къыйын сагъатында да кишилигин, таукеллигин, хорлам бизни болуруна ийнаныуун тас этмегенди.
ЖАРСЫУЛУ ТЮБЕШИУ
Алийсолтанны жангыдан урушха элтип баргъан поезд бир белгисиз станцияда тохтайды. Ол алайда иги кесек мычыйды. Кесини нёгерлерине жетерге ашыкъгъан лётчик бу турууну жаратмайды. Вагондан тюшюп, поездни паровозу таба атлайды. Ол сагъатда ол аланы поездлери барлыкъ жанындан - Астрахань табадан келе тургъан, жюк ташыучу вагонла ти-зилген узун эшелонну кёреди. Аны тартып келген паровоз тохтап-тохтап, бир ненча кере «ёкюреди», сора, «ынычхай-ынычхай», жолгъа атланып тургъан аскер поездха къаршыда тохтайды. Солдатла вагонланы эшикле-рин ачадыла. Таулу къарт кишиле, сарнагъан тиширыула, къычырыкъ этип жилягъан сабийле аладан тюшерге кюрешедиле. Алай къалауурла алагьа жол бермейдиле. Тёгерек гузабадан, дауурдан толады.
Аскерчи жаш жууугъуракъ барып, адамла не айтханларына тынгы-лайды. Вагондагъыла аны ана тилинде сёлешгенлерин эшитгенде уа, жюреги чанчып, санлары къалтырайдыла. Не этерге билмей, эс жыйып, ол таулу халкъына не болгьанын билгинчи, ким эсе да аны атын айтып къычырады:
-    Алийсолтан!..    Алийсолтан!..    Атанг    мындады... Алийсолтан!..
Лётчик, ауаз чыкъгъан жанына къарап, эллилерин таныйды да, ары
чабады. Алай аны вагоннга кирирге къоймадыла. Эшикни сакълагъан сержант былай айтады:
-    Жолдаш лейтенант, сизни вагоннга жибераллыкъ тюйюлме. Мын-
дагъыланы хар бири ючюн да менме жууаплы...
Ол такъыйкъада Алийсолтанны атасын эшик аллына келтиреди-ле. Эллилерине, халкъына жетген бу артыкълыкъгъа аскерчи жашны жюреги кюеди. Ол, атасына къарап, былай сорады:
-Сизге не болгъанды?! Къайры элтедиле?!
-    Не болгьанын, къайры элтгенлерин да билмейбиз, жашым. Жукъ
билдирмейдиле... - Къысха тюбешиу алай бошалады.

Алийсолтан да кетип баргъан поездине кючден тагъылады. Лётчик жашны атасы Таусолтан кесини халал къол къыйыны бла жашагъанды. Граждан урушну кезиуюнде къолуна сауут алып, жангы жашау ючюн кюрешгенди. Акъ -Сууда колхоз къураргъа кесини къыйынын кьошхан-ды. Туугъан журтундан узакъда тургъанда да, адамлыкъ даражасьша кир къондурмагъанды.
Айхай да, атасыны аллай аламат ышанлары Алийсолтаннга да кёч-гендиле. Андан жазгъан болур эдиле 185-чи авиация полкну командири майор Горев бла аскер бёлюмню комиссары Калинский махтаулу жашы-бызны юсюнден былай: «Къолунда къуллукъ этгенледен низамлылыкъ излейди. Учаргъа сюеди. Бек уста лётчикди. Хауада болумну иги ангы-лайды, тёгерекде хар затха кёзю иги илинеди. Кьоркъмай, абызырамай, тири сермешеди. Самолётну мотору къалай ишлегенин, аны хар несин да тап сезеди. Машинаны байтамал жюрютеди. Звенону командири бо-лургъа  тийишлиди»...
«КЪУЛЛУКЪГЪА САЛМАЗГЪА, ЧЫНЫН КЁТЮРМЕЗГЕ»
Къыркъ бешинчи жылны январь айыны кюнлерини биринде Алий-солтанны 156-чы авиация истребитель полкну штабына чакъырадыла. Анда бёлюмню командири Совет Союзну Жигити К. Долгушин кеси жангыз олтура эди. Хар заманда да анга жарыкъ тюбеучю подполковник бюгюн нек эсе да сагъышлы къарайды. Ол кавказлы лётчикни бек къыйын борчну толтурургьа керек кезиуде чакъырыучу эди. Бюгюн а аны озгьан кюнлеринден башлайды сёзюн:
- Сен асланча сермешгенинги билебиз. Сеничаладыла полкубузну атын айтдыргьанла, аны тутуругъу, - дейди подполковник, бирде Алий-солтанны ёшюнюнде жылтырагьан Ата журт урушну биринчи даражалы орденине, майдалларына, бирде аллында къагьытха къарай. - Кёкге 208 кере кётюрюлгенсе, хауада 51 кере уруш этгенсе. Сен нёгерлеринг бла бирге алты «Мессершмидт - 109» самолётну агьызгъанса. Дагьыда тёрт фашист истребительни Юг фронтда, Сталинград бла Север Кавказ фронтлада уа бирер душман машинаны кюйдюргенсе. Командование санга бек ыразыды. Алай мен, башындан келген буйрукъгьа бойсун-май, сени аскерде къояллыкъ тюйюлме. Самолётну тенглеринге берип, тылгъа кетерге керексе, жолдаш лейтенант...
Ёхтемлиги таулагьа тенг Хайыр улу жашаууну бу бушуулу такъый-къасында, башын энишге этип, авиацияда къалдырыгьыз, - деп тилеялмады. Аны кёзюне да къарамай: «Сау къалыгъыз», - деп, чыгъып кетди.
Подполковник ишни болушун толу ангылатмагьанлыкъгъа, Алийсолтан анга самолётну ол кёчюрюлген халкъны жашы болгъаны ючюн ышанмагъанларын, аскерден да аны ючюн кетергенлерин биле эди. Артдаракъда баям болгъанча, партияны да, къыралны да, сауутланнган

кючлени да оноуларын кеси этген бачама аскер бёлюмлеге ийген буй-ругьунда былай жазгьан эди: «Жерлеринден кёчюрюлген халкъланы адамларын аскерден тылгъа жиберирге. Аллайланы оноучу къуллукъ-лагъа салмазгъа, чынларын кётюрмезге»...
Болсада кёп аскер башчыла, туугъан журт жер ючюн жанларын аямай. уруш этген малкъарлы жашланы бир къауумларын, кёзлери къыйып, аскерден къыстаялмагьандыла. Аллайланы хайырындан Мал-къарны кёп батыр уланы, уруш эте, Берлиннге дери жетгенди.
Ахлулары, туугъан халкъы киши жерине къысталгьанлары анга азлыкъ этгенча, аскерден кетергенлерини ачыуу да къыйнай эди Алий-солтанны. Сюйген къыралы ючюн кёп кере жаннган отха кирген лячинни патриотланы тизгинлеринден айыргъандыла! Аны ючюн къазауат этерге эркинлигин сыйыргъандыла! Адамла эндиге дери сынамагьан, айтыпда эшитмеген зорлукъ, ыспассызлыкъ, учузлукъ! Болсада барына да чы-дагьанды кёк кенглигинде гитлерчи асла бла сермешледе чыныкъгъан, не къыйын болумдан да хорлам бла чыгъыучу таулу жаш.
ЧАБДАРЛАНЫ ИБРАХИМ БЛА БИРГЕ
Алийсолтан Узбекистаннга барады. Андижан шахарда аны ишге аладыла. Эки жыл чакълы заманны ол военкоматда тамата инструктор болуп турады. Кюнлени биринде анга киеую Чабдарланы Ибрахим келеди. Ол аны нек жокълагъанын билгенде, Алийсолтанны кёзлери жарып, бетине нюр жайылады, сора секирип ёрге туруп, былай айтады:
-    Ибрагим, сени хапарынга кёре, биз энди Новосибирскеге барып да,
анда истребительлени учуруп да кёрлюкбюз! Къаллай къууанч хапар
келтирдингсен!
Чабдар улу, къайыны Алийсолтанны да, аны эгечи Фаризатны да биргесине алып, Новосибирскеге тебирейди. Жол узуну ол алагьа сей-ирлик хапарла айтады. Заводха аны къалай алгъанларына сейир этип тынгылайды жаш.
-    Мени да, сенича, авиациядан кетергенлеринде,- дейди анга Чабдар
улу,- уллу законсузлукъну тузагъына тюшдюм. Алай, умут юзюп, къол
жуууп къоймадым. Москвагъа бардым. Таныгъан адамым болмай,
ахчам да тауусулуп, кече сайын вокзаллада теке къалкъыу эте, кюндюз
а, тюрлю-тюрлю организациялагьа жюрюп, кесиме этилген терсликни
ангылатыргъа, тюзлюкню тохташдырыргъа кюрешеме.
Кёп айдан сора, мени насыбыма, белгили совет асланы - къарындаш-ла Кокинакилени табама. Ала манга болушур адамгъа элтедиле. Ишим, усталыгъым бла шагъырей болуп, къолума да пашот урулгъан бир къагъытны тутдуруп, ол мени Новосибирск шахаргъа ашырады. Аны авиация заводну директоруна береме. Уллу жашырынлыкъда жазылгъан къагъытны ол манга эшитдирип окъуйду: «Инструктор болуп ишлерге, учаргъа уа эркинлиги жокъду»...
Алай авиация заводну директору ол затха башхача къарайды, Чаб-

дарланы Ибрагимни жангы реактив самолётланы сынагъанланы тизгинлерине къошады. Анда аякъ тирегенден сора келтирген эди ол къайынын, къайын къызын да ары. Болсада Алийсолтанны насыбы тут-мады! Не медет, бир къауум замандан сора аны заводда къоймайдыла. Ибрахим а, пенсиягъа кетгинчи, тауушдан терк баргъан истребительледе учуп, аланы сынап тургъанды. Ол «СССР-ни сыйлы лётчик-испытатели» деген махтаулу атха тийишли болгъанды.
ЖИГИТ АТЫ УНУТУЛМАЙДЫ
Бийик кёгю сыйырылгьан Алийсолтан а ахлуларын Къыргьызстанда табады. Ош областьны Къара -Суу районунда ол тюрлю-тюрлю жерледе ишлейди. Анда аны кёлюн жапсаргъан, сагьышларын селейтген, жашау-дан юлюшлю этген огьурлу иш болады. Кеси бла бир классда окъугъан, сюйген къызы Бачиланы Куля Фрунзе областьны Кант районуну Дмитриевка элинде жашагъанын эшитеди ол. Алай комендантны эсебинде тургъан лейтенант ары барыр амал тапмайды. Онг тапса да, къыз не дерин да билмей, аллай узакъ жолгъа келечиле ийген тынч тюйюл эди.
Сора мадар табады. Кулягьа Къара-Сууда жашагъан тамата эгечи Бу-люханы атындан телеграмма жибереди: «Мычымай бери жет, эгечинг Булюха». Куля ары келеди да, сабийликден бир бирлерин сюйгенле бир юйюрлю боладыла. Юч сабий ёсдюргендиле ала. Тамата къызла-ры Тамара Москвада Луначарский атлы театр училишени бошагьанды. Къалабекланы Мурат бла къадарын бир этгенди. Аланы Лейла атлы къызлары да барды. Алийсолтанны экинчи къызы Мадина да иш уста-лыкъ алгъанды. Алгъыннгы лётчикни юй бийчеси Куля, жашы Эдуард, жарсыугьа, замансыз дуниядан кетгендиле.
Акъ-Суу элни 1921 жылда 31 -чи декабрьде туугъан тауушлукъ уланы, Ата журтубузну кёгюн душманладан къоруулай, ол кесини сау-лугъун сакълаялмагъанды. Урушда тюшген жаралары аны жашауун къысхартхандыла. Ол 1965 жылда 7-чи сентябрьде дуниядан кетгенди. Анга жаланда къыркъ беш жыл бола эди. Аны атын, этген ишлерин, жи-гитлигин ёхтемлик бла эсгередиле сабийлери, туудукълары, эллилери да.
 

ЗАНКИШИЛАНЫ ХУСЕЙИН.
МИНГИ ТАУ / ЭЛЬБРУС /№ 1 (161).  С.172-177