Къазийланы Сарамырза Ташкёпюр элинде айтылыб тургъан кишиледен эди.

Терен билимли афенди, Къарачайгъа акъ аскерле кирген заманда, аскер комиссияны члени, баш тутхан, джитилиги, ётгюрлюгю бла да белгили адам болгъанды. Джашау тюрленмей турса, аны кесини, балаларыны джазыулары да андан эсе насыблы боллукъ болур эди. Ай медет, ол заманла уллу кърал оюла-чачыла тургъан, «ит иесин» танымагъан заманла эдиле. Большевикле дунияны къатышдыргъан, урлаб алгъан властларын бегитир ючюн тынч миллетни арасына от салыб, адамланы бир-бирине этген огъурсуз заманла. Айхай да, бюгюннгю кёз бла къарасанг, хар не да ачыкъ кёрюннгенликге, ол кёзюуледе джукъ ангылагъан къыйын эди: бир акъла, бир къызылла, бир джангы экономика политика деб эркинлик берилиб, ызы бла барысы сыйырылыб, ахыры коллективизация, индустриализация, репрессияла д.а.к.

Алай бла «акъ гвардиячы» Сарамырза кеси да, тёрт джашы бла эки къызы да джунчур ючюн къалмайдыла. Хусей эсе, 1932-чи джыл «атасыны акъ гвардиячы болгъанын джашыргъанды» деб, тил этилиб, партиядан, ишинден да къысталыргъа аздан къалады. Ол да алай бола тургъанлай, Хусей, къоркъмай, Ставрополь шахардан къачыб келген бир юйдегини - репрессиягъа тюшген Ксенофонтов деген дин къуллукъчуну юй бийчесин, юч джашы бла бир къызын - юйюне джыйыб, ышыкълыкъ этеди. Кеслери ашагъанны алагъа да ашатыб, талай заманны алагъа къонакъбайлыкъ этиб тургъанды. Артда аналарын Микоян-Шахарда ишге джарашдыргъанында, юйдеги джашаргъа ары кёчеди. Алай а айырылыб къалмайдыла. Хусей дагъыда алагъа кёз-къулакъ болгъанлай, керек заманда болушханлай турады. Аны джашы Заур бла Ксенофонтовланы уллу джашлары Борис ант къарнашла болуб, кёб джылланы шохлукъ джюрютгендиле. Борисни къызы бусагъатда КъЧР-ни Правительствосуну Председателини заместители болуб ишлейди. Бу юйдегилени джаш тёлюсю тамада къауумдан келген шохлукъну бюгюн да юзмегенди.

Къазийланы Хусей

Орта Азияда кёчгюнчюлюкню къыйынлыгъы юслерин басыб, адамла джан къалдырыр къайгъыда болгъан сагъатда да, башхалагъа къайгъырыргъа, болушургъа кюрешгенин къоймагъанды Хусей. Бостанладан эки ёксюз сабийни - къарнаш бла эгешчикни - орамда табыб, юйюне келтириб, кесини балаларындан айырмай, джууукълары табылгъынчы, сау джылны къараб тургъаны да аны адамлыкъ, инсанлыкъ шартларын ачыкълайды.

Ары дери уа, къазауатда ауур джаралы болуб, Ташкентде госпиталгъа тюшюб, иги да кюч джыйгъынчы, Хусейни Баяутха баргъаны да аллай адамлыкъ ишлеринденди. Анда «кулак» къайынлары ссылкада тура эдиле. Совет аскерни абычары, тамада лейтенант, юсюнде да джангы формасы дуу джана, Баяутха келгенинде, къарачайлыла къалай къууаннганларын, ёхтемленнгенлерин къой да къой! Айхай да, аны, аллай къарамлы, ётгюрлюгю бетинде джазылыб тургъан джашны, келиб кетгени огъуна, ссылкачы ахлуларына джангы кюч, учунмакълыкъ берген эди, башларын ёрге тутдургъан эди. Ай медет, ол кёзюуде Хусей кеси да талай айдан миллети бла мал вагонланы биринде сюргюннге ашырыллыгъын билмей эди. Джанын-къанын аямай Джурту ючюн джаула бла сермешген адам къайдан ийнанныкъ эди аны туугъан халкъына кърал аллай зорлукъ этеригине. Хусейчаланы атларын уллу саугъала бла табыб, сый-махтау бериб турур орнуна, къралны этген игилиги ма ол эди...

Къазийланы Ханафий

Сарамырзаны балалары - Биба, Алий, Хусей, Халит, Ханафий, Абат - ол заманнга барысы юйдегили болуб, урунуб, халал къыйынлары бла джашай эдиле. Хусей 1910-чу джыл туугъан эди. Ташкёпюрде школну тауусуб, Микоян-Шахарда педагогика техникумгъа окъургъа киреди. 1930-чу джыл, диплом алыб чыкъгъанлай, кеси окъугъан джарым орта школда ал башланнган классланы устазы болады. Аны билимин, къураучулукъ болумун кёрюб, Къарачай автоном областны башчылыгъы 1937-чи джыл Устазланы союзуну область комитетине тамада этиб салады. Бир кесекден а областны окъуу бёлюмюне тамада болады Хусей.

Ол кёзюуде аны эм гитче къарнашы Ханафий Къызыл Аскерде къуллугъун бардыра эди. Фин урушда джигитлиги бла атын айтдыргъан джаш юйюне къайтыргъа хазырлана тургъанлай, Уллу Ата джурт къазауат башланады. Ханафий биринчи урушлагъа къошулгъанын билдириб, Белоруссияда Белостокобластны Щучино деген элинден письмо джазады. Андан сора атсыз-чуусуз тас болуб къалады. Хусей, ол хапар келгенлей, 1941-чи джыл эки гитче сабийчигин - Патия бла Заурну - юй бийчеси Алиматха (Апайладан) къоюб, кеси разылыгъы бла фронтха кетерге ашыгъады. Къоркъуу билмей, джаула бла сермешеди. Къысха заманны ичинде Хусей Воронеж фронтда 309-чу дивизияны 959-чу атыучу полкунда 8-чи ротаны командирини политика джанындан заместителине дери ёседи. Аскерчилеге сермешиуледе сёзю бла, энчи юлгюсю бла да кёл бере, хаман да ал сафлада джюрюйдю. Аны алайлыгъына полкну тамадасы подполковник Мощенкону, Хусейни уллу кърал саугъагъа теджей, джазгъаны толу шагъатлыкъ этеди.

«14 января 1943 года в момент прорыва обороны противника показал себя стойким, смело увлекал за собой личный состав роты, штыком и гранатой громил отступающего противника. Будучи раненным, не покинул своего поста, а продолжал оставаться в строю подразделения. 16 января 1943 года в боях за село Попасное и 17 января за село Средне-Воскресенское первым ворвался в траншеи противника, в рукопашном бою уничтожил 26 солдат и офицеров противника. Как искренний патриот, бесстрашный командир, стойкий большевик, товарищ Казиев Х.С. достоин награды - ордена «Красная Звезда», - деб джазады.

Бизни аскерлеге тамам къыйын кёзюу болмай, къазауатны арт джылларында болса, Хусейге ол джигитлиги ючюн андан эсе мийик саугъа бериллигине не сёз. Не келсин, ол саугъасын да - Къызыл Джулдузну орденин - алыргъа буюрулмагъан эди Къазий улугъа. Джаралы болуб, госпиталгъа тюшеди, артда юйюне къайтыб, саулугъун андан ары да бакъдырады. Учкуланда партияны райкомунда ишлей тургъанлай, халкъы бла Орта Азиягъа кёчюрюледи. Анда, Къыргъызстанны Панфилов районунда Чалдовар элде 1944-чю джылдан 1949-чу джылгъа дери джау-бышлакъ заводну директору болуб турады. Артда 1949-чу - 1957-чи джыллада уллу къой фермагъа тамадалыкъ этеди. Ата джуртуна къайтханында, пенсиягъа чыкъгъынчысына дери, аллында «Къумуш» совхозну бёлюмюню управляющийи, артда «Къобан Башы» совхозну нефтебазасыны тамадасы болуб ишлейди.

Къайда болса да, къаллай къуллукъда ишлесе да Къазийланы Хусей адамлагъа, миллетине джарагъанлай тургъанды. Атасы юретгенча, тюз, таза джашагъанды, бир кишиден хатерин къызгъанмагъанды. Ётлю, ёхтем киши, бир адамгъа уллу кёллюлюк этмегенди, бир адамны кесинден тёбен кёрмегенди, сыйлай, хурмет эте уа билгенди.

Олтургъанла онгдан солгъа: Къазийланы Сарамырза, Байрамкъулланы (Къазийланы) Устахан Къазийланы Казбек бла, Къазийланы (Ёртенланы) Биба; сюелгенле онгдан солгъа: Хаджичикланы (Къазийланы) Салимат, Къазийланы Халит, Къазийланы Хусей Къагъыйланы Руслан бла, Къазийланы (Къагъыйланы) Апат, Ёзденланы (Борлакъланы) Юсуфну къызы Софья, Къазийланы (Апаланы) Алимат.

Иги адамланы бетлеринде къартлыкъларына дери нюрлери сакъланады. Ол зат, бир ишексиз, аланы халал джюреклиликлери, джарыкъ кёллюлюклери, таза иннетлиликлери бла байламлы болур. Хусей да аллай иги, огъурлу адам эди. Ол ауушханлы 24 джыл арадан ётсе да, хоншуланы абадан къаууму аны унутмайды. «Ёмюрде ачыуланыб кёрмегенбиз», - дейдиле.

Алай ашхы адам, юлгюге айтырча юйдеги ёсдюргенине сейирсинирге да керекмиди? Къызы Лайпанланы Патия университетде устазды, аны джашы Алибек Архызда турист сферада ишлейди, къызы Зухра тиш врачды. Хусейни джашы Заур, атасыны халисинден кёб иги шартны алгъан, джарыкъ, чамны-накъырданы сюйген, хатерлилиги бла танылгъан, хоншусун, джууугъун-тенгин багъалата билген адамды. Кёб джылланы Карачаевск шахарда федерал джол-къурулуш управлениеде ишлегенди - мастерден аны тамадасына дери ёсгенди. Урунууда джетишимлери ючюн кёб кере саугъаланнганды, «Россияны хурметли джолчусу» деген атны иесиди. Бюгюнлюкде пенсиядады. Атасы Хусей ёхтемленирча, аллай сабийлени атасыды. Юй бийчеси Люаза бла (Къочхарладанды) эки къыз бла бир джашны ёсдюргенди. Люаза шахарны окъуу бёлюмюнде логопед болуб ишлеб, пенсиягъа чыкъгъанды. Къызлары Дина КъЧКъУ-ну сурат- графика факультетинде устазды, дизайнерди. Аны баш иеси Тохчукъланы Мурат экономика илмуланы кандидатыды, университетде окъууну асыулулугъундан управлениени тамадасыды. Аланы эки уланчыкълары барды. Джашлары Умар биология илмуланы кандидатыды, Черкесскеде электросетледе коммерция джанындан директорду. Уллу къызлары Светлананы уа - «Карачаево-Черкесия» ГТРК-ны тамадасыны заместители, «Джангылыкъла» деген бериуню бардырыучу чырайлы къызны уа - телевизоргъа къараучула бек ариу таныйдыла. Светлана КъЧР-ни махтаулу журналистиди, республиканы Халкъ Джыйылыууну депутатыды. Студент заманында Ара телевидениеде «Угадай мелодию» деген шоугъа къошулуб, саугъа алгъан къызды.

Сейири неди десегиз, Заурну юч баласы да - Хусейни туудукълары - школну алтын медаллагъа бошагъандыла, институтну да - къызыл дипломлагъа.

Бюгюнлюкге дери джашаса, алача, дагъыда Хусей къууаныр затла кёб эдиле. Къарнашладан, эгечледен туугъанла, аладан туугъанла да джюзге джете кетгендиле. Хусейни джашы Карачаевск шахарда ол ишлеген юйню тыбыр джылыуун сакълайды. Туугъан, туудукъ да аны атын сагъына, айтхан сёзюн, этгенин эслерине тюшюре джашайдыла. Аны бла ёхтемленедиле. Къазий улу Хусейни кеси билген да этмеген уллу саугъасы - Къызыл Джулдузну ордени - арадан 67 джыл ётюб, шахарда уллу джыйылыу болуб, туудукълары Умар бла Светланагъа берилген эди. Къарт аталарыны Джулдузу! Ол аланы да, аланы ызларындан келликлени да джашауларын джарытханлай, джюреклерине ёхтемлик бергенлей, тюз атларгъа болушханлай турлугъуна не сёз. Бюгюн а ала къарт аталарыны Къызыл Джулдуз орденин, урушда эмда урунууда алгъан башха саугъаларын да аяулу сакълайдыла - багъалы, сыйлы харакетнича, байлыкъныча.

Тамада тёлюлеге ма алай сый берилген Джуртда уа кюч, берекет, насыб, хорлам ёмюрледе да къурумаз.

Какушланы Хусей
Газета "Къарачай", N33-35. С. 3.