АТА ЖУРТНУ ИЙНАКЪЛАП ... (Тыш къыраллада къарачай-малкъарлыланы назмулары)
С ЛЮБОВЬЮ К РОДИНЕ ОТЦОВ... (Сборник стихотворений авторов карачаево-балкарской диаспоры)
Биттирова Тамара Шамсудиновна
Айла Эчкибаш
Америкада бир аламат инсан жашайды - аны Интернетде аты Айла Халады. Хала деген сёз тюрк тиллени асламында ана эгеч деген магъананы тутады, башха магъанасы уа - халал жюрекли адамды. Кертиси бла да, миллетибизни юсюнден сагъыш этген, аны маданиятын айнытыугъа къыйын салгъан, къайгъыргъан къарачай-малкъар инсан болуп, Айланы танымагъан, аны халал къарамы, эгеч сёзю жетмеген жокъду. Ол кёп тюрлю ишни жалчытады - назмула, жомакъла жазады, къалам къарындашларына жазгъан затларын интернетде басмалап турурча блогла къурайды, миллет ашарыкъланы устасыды, халкъны энчи миллет турмушуну юсюнден оюмларын къарачай-малкъар сайтлада басмалайды. Айла бир ненча псевдоним бла басмалайды жазгъанларын - Хорасан Къоркъмаз, Айла Хала, Айла Эчкибаш.
Айла болмагъанча келбетли, берекетли адамды. Аны юсюнден назмулары да айтадыла. Айла Америкагъа Тюркден кёчгенди, болсада битеу жашауу, чыгъармачылыгъы, сагъышлары да туугъан къыралы, Белпинар деген ариу эли бладыла. Ол тарихни, культураны да иги биледи, таматаладан эшитген кёп сейирлик хапарны эсинде тутады, аланы башхалагъа билдирирге да итинеди. Ол ёз жууукъларын иги билгенине, жууукълукъ сезим аны бийлеп тургъанына да биз аны кесини юсюнден хапарында шагъатланы кёребиз: «2 къасымда (декабрь айы) 1962 жылда Эскишахарны Чифтелер бёлгесини Белпинар элинде туугъанма. Атам Къоркъмазладан Эчкибаш улу Мухаммадны жашы Пеузуду, анасы Текеланы Къанитатды. Анам а Байрамкъулладан Харунну жашы Хызырдан туугъан Йилмазды, анасы да Биджиланы Семенни къызы Айшатды (Истамбулдан). Эки эгеч, эки къарындашым барды, Аллах ачыуларын кёргюзтмесин, кесими да эки жаш бла бир къызым барды. 1989 жылдан бери Америкада жашайма, былайда кеси халиме кёре окъургъа да кюрешип, ишлерге да кюрешип, юйдегими ёсдюреме. Тариххе бла адабиятха илгим барды. Эрттеден бери халкъымы адабиятына юйренирге эмда кесибизден сора келген жаш тёлюге унутдурмаз ючюн билгенлерими юйретирге, жаяргъа кюрешеме. Къайдан келгенибизни, къайры барлыгъыбызны билир ючюн, къарачай-малкъар адабиятны окъуп, юйренип, бизден сора да къалсын деп дыгалас этеме...».
Айланы кеси юсюнден айтханына къошарыгъым, ол Къубадийлагъа 3 сабийни халал къыйыны бла ёсдюреди, кёп жууугъу, тенги да андан дайым таукеллик этдирген сёзюн, къайгъырыуун сакълагъанлай эм кёргенлей турадыла. Ол тёгерегинде болгъан ариулукъну неда къыйынлыкъны жюреги бла ётдюреди. Жашауну къыйын жолларында ол кеси кесине базынып, алгъа итиннген бир инсан болгъаны аны назмуларында да шарт кёрюнедиле.
Терекчик
Гоккаладан толгъанса,
Жылтырайса, жанаса,
Кюнден, суудан тоймайса, -
Келин болуп тураса...
Не жомакъла айтыренг,
Бизге хапар бералсанг?
Жукъудан да уянып,
Къычырып эштдиралсанг?!
Кьурт-къумурсха уянса,
Санга чабып кeлeллe.
Тамырынгдан ёрлeйлe,
Тюз тёппeнгe минeллe.
Ауурсунмай барын да,
Дуниягъа къучакъ ачып,
Тойдураса хар бирин,
Турмасын деп ол апчып.
Чомартлыгъынг бир да бeк,
Сау дуниягъа жeтeсe.
Арыгъан жолоучугъа
Кёлeккeлик этeсe.
Жаз келгенди дуниягъа
Жерге, кёкге, таулагъа кюн тыякъла тиелле,
Топракъ, терек жалланып, хансла ёсюп келелле.
Къурт-къумурсха уянып, жер-жерлеге жетелле,
Кём-кёк болуп кёкледе сакъ булутла жюзелле.
Къушла гуртха жатдыла, гаккыларын сакълайла,
Къычырыкъ-хахай этип, къууанч этип жырлайла.
Бил чибинле жызылдап, гоккалагъа къоналла,
Гюл терекле жасанып, бир да омакъ болалла.
Киеулеча къубулуп, узун субай терекле.
Къызны нёгерлерича
Истемейде жюзелле,
Акъ жаулукълу келиннге алма терек ушагъанд,
Чорбат чыпчыкъ юсюнде жангы жырын башлагъанд.
Санга шукур, я раббим, бу кюнлени бергенсе,
Къардан, буздан къутхарып, жангы жазны ийгенсе,
Ангыласакъ, берегет жайылыпды кючюнгден,
Аны ючюн жазама, элпек жайны юсюнден.
Анама
Анам, анам, жан анам,
Дертлеге дарман анам.
Дуния бакъы болсакъ да,
Сенсиз неда бош, анам.
Ана кёлю балада,
Бала кёлю талада.
Дей элле, йинаннганма
Кесим ана болгъанда
Сынамагъан билмейди
Анасыны къыйматын.
Анча юлгю билебиз,
Жашау бечел атлатып.
Бир башхагъа ышанып,
Ананга кёл къалдырма.
Жарты жолда къалсанг да,
Гурушхалыкъ алдырма.
Ашамайын ашатыр,
Жашамайын жашатыр,
Биз къууансакъ, къууаныр,
Аурууубузну алыр.
Олжанда аналаны
Жаннет болсун жерлери.
Жашагъан аналаны
Хайыр болсун кюнлери.
Къартлыкъ
Къайдан келдинг къатыма?
Къайтчы, къайтчы ызынга.
Келген жеринге къайт да,
Тюбеме бир да манга.
Кёзлерим сес-бес кёре,
Белим алгъа бюгюле.
Тобукъларым бармайла
Чыртда мен айтхан жерге.
Аямайын къулландыкъ,
Ишлей-ишлей арыдыкъ.
Энди не этер мадар, -
Гулош таякъгъа къалдыкъ.
Алдау дуния
Дуния былай келгенди,
Кёпле келип кетгенди.
Иги, аман - бары да
Къара жерге киргенди.
Сора биз да жолчубуз,
Бюгюн бар, тамбла жокъбуз,
Бир кесек азыкъ этип,
Артмакъла толтурукъбуз.
Бу дунияны сонуч жокъ,
Аманлыкъны арты жокъ,
Азыгъынгы эркин эт,
Ызына къайтыр мадар жокъ.
Биз да барып кирликбиз,
Ол къара топракълагъа
Къайсыбыз хоншу болур,
Жыланнга, акъраплагъа.
Жаратханым, жанымса,
Тюбетме аманлагъа.
Сюйген тенглерими,
Алдатма дуниягъа.
Минги тау
Тансыкълаймыса бизни, биз сени тансыкълагъанча,
Нек чакъырмайса бизни, ёпкелепми тураса?
Минги тауум, тау журтум, сууукъсурап тураса,
Буз тутуп къаяларынг, сарын салып жылайса.
Биз да сени тансыкълап, жомакъладан сюебиз,
Тансыкълыкъла кёп болуп, ичибизден кюебиз.
Барып кёрсем къыйналмам, ёлсем, ёлдюм демезем,
Тау гоккала хансларын, ийисгерем, юзмезем.
Эр киши, тиширыуу - халкъым сени тансыкълай,
Журтубузда топракъны уппа этип, къучакълай.
Кёрюрге уа термиле, жашап, кетип барабыз,
Кюн келип, насып болса, тёппеледен къарарбыз.
АКъА-ны юсюнден
Къауум-къауум жыйылгъанбыз бу журтха,
Ата журтха къайталмабыз биз артха.
Болгъанбыз бир талай халкъ былайлада,
Чачылмайыкъ, тас болмайыкъ къайда да.
Къарачайбыз, насыплыбыз, онглубуз,
Жырыбызны тас этмейин турлукъбуз.
Адетлени, тепсеулени сакълайыкъ, -
Ол хазнады, къалаууру болайыкъ.
Сора мында юйретип жаш тёлюню,
Уллу-гитче сагъына, унутмайыкъ ёлюмню.
Жетдиргенбиз тёлюлеге хазнаны,
Ала да тас этмесинле аны.
Алгъа тилин, сора динин юйретсек,
Ахратларын, дунияларын билдирсек.
Унутмазла асылларын да биз ёлсек,
Алайсызлай а эрип кетерле, биз кетсек.
Эртте жыллада - сексен-токъсанлада,
Жыйылдыла бир жерге жаш-къыз оноугъа.
Чакъырдыла иннет юйге - АКъА-гъа,
Къыйынлары тийишли сууаплагъа.
Жаш-къыз, уллу-гитче балаланы
Юйретдиле той-оюн адетлеге.
Жыйырма беш жыл озгъанды дернекге,
Кёп сабийни жыйгъанды бу кёлекге.
Аманлыкъдан, орамладан къоруулап,
Сабийлерибизге юлгю болуп, ариулап,
Ана-ата къайгъы этмейд балагъа,
Къоюп кетсе, не болду деп, АКъА-гъа.
Эринмегиз, ауурсунмагъыз, анала,
Бу уллу чоюнда тас болмай бир бала да,
Бир-бирлерин танып, билип турсунла
Келтиригиз ойнасынла АКъА-да.
Унутмазла бюгюн нени кёрселе,
Айтып, къууанып турурла энтта ёсселе.
Бир чакъда, заман келип, биз кетсек,
Тас этмезле хазнабызны, кёп берсек.
Кёрчешмеге барабыз
Туругъуз, къызла, суу челеклеригизни алыгъыз,
Суу агъачны бойнугъузгъа тагъыгъыз,
Хайда, маржа, Кёрчешмеге барыгъыз,
Тереклени кёгетлерин алыгъыз.
Деп, къулагъыма келди къарт анамы тауушу,
Бир-эки да айтмай, болдум сабийлени чауушу.
Ойнай-кюле, секире, тизилдик биз жоллагъа,
Экинди ызы бла, кюн батмайын таулагъа.
Уллу орамны озабыз къубула, жубула,
Андан ары озгъанлай а бизни ким тыя.
Эгечлерим, къарнашларым, анам бла
Чабыша эдик, таш секирте жоллада.
Хойну ары озгъаллай а гитче къабырла,
Окъуй эдик юч къулху, бир алхам дууала.
Къайдам, жазыкъла ким жатаед алайда,
Ызларындан дууа этериклери къалмагъанла ( Белпинарда къарачайлылагъа дери жашагъанланы къабырларыны юсюнден айтады назмучу).
Чапдыкъ, жетдик бачхабызгъа сабаннга,
Къарнашым ёрледи терекге кёгет къагъаргъа.
Ол, таякъ уруп, кёгетлени къуйду жерге,
Биз да чабышдыкъ кёгетлени жыяргъа.
Челек, сепет, къол арбаны кёгет бла толтурдукъ,
Суу агъачланы бойнубузгъа олтуртдукъ.
Толу челекле уа бош челекча бармайла,
Солдан онгнга, онгдан солгъа чайкъайла.
Ай, маржала, тохтачыгъыз, солуюкъ,
Кёрчешмеден суучукъ алып уртлайыкъ.
Суу ичгенлей, барыбыз болдукъ жигитле,
Чабыша, жыгъыша, тик ёргеге тизиле.
Майна бир чобан сюрюуюн алып келеди,
Къонгуроу таууушла, ит чапханлай ёледи.
Ары жанда энтта бир чобан жырлайды,
Къамалын согъуп, сюрюуюн отлатады.
Кюн кетип барад, къарангыгъа айланады,
Ай маржала, къымылдагъыз, кёз байланады.
Хойгъа жетерге ингир азан да къычырады,
Хойну тууарлары, бузоулары чачылады.
Тохтагъыз, маржа, халама да тюбейик,
Кёгетлерибизден анга да юлюш берейик.
Халам, жазыкъ, барыбызны да къучакълайд,
Барыбизны да эркелетип, ийнакълайд.
Ол да бизге беред сютбашы бла, къой айран,
Арып келген адамгъа хычинден иги жокъду, ийнан!
Кёз хакъыды кёргенни кёгетледен алсынла,
Уллу орамда адамла, ыразы болуп къалсынла.
Арып, ёлюп къайтабыз биз арбазгъа.
Къарт анам да этгенд бизге супрала,
Этгенд бизге аламат чюгюндюр хычынла,
Бетин, къолун жуугъан атад башын супрагъа.
Ай, бек арыдыкъ, оруннга тансыкъ болгъанбыз,
Кёгетлени эшик артына салгъанбыз,
Танг атханлай жыйылып, олтуруп, барыбыз,
Кёгетлени жекирдеклерин аллыкъбыз.
Къалгъанларын саханлагъа салайыкъ,
Бек бишгенле бла мажалларын алайыкъ,
Речил этерге къазанлагъа къуяйыкъ,
Къыш келгенлей, гъыржынлагъа жагъайыкъ.
Ой, сабийлигим, тураса акъылымда,
Мубарек кече сагъындым барын дууамда,
Кёрчешме уа энтта турад жеринде,
Мен термилеме аны хаман кёрюрге.
Харамдуппурда
Жылтырайды жанады Харамдуппурну ташлары,
Хар бири суюм жоббуду Белпинарны къызлары.
Къонакъ келсе, чапдырып Харамдуппургъа элтейек,
Къаялагъа олтуртуп кюн батханнга къарайек.
Жылан, жанлы, къумурсха айланады тасмакъда,
Чыгъанакълары житиди, батса, бир бек ачыта.
Къаялагъа жазаек сюйгенлерибизни атларын,
Энтта тура болурла юлгюлери, тас болмайын.
Къаяладан жыябыз ариу гокка хансланы,
Быллай ариу ким кёргенд Белпинардача къызланы.
Узерликле ёсгелле, тёп-тёгерек дуппурда,
Жигит жашла этелле ариу къызлагъа накъырда.
Ой, бу дуппур сёлешсе, не хапарла айтыред...
Эрикмейин тынгыларсыз, айтылгъанла болгъуйед.
Категория: Общие 1 | Добавил: drxblack (02.11.2015)
| Автор: Биттирова Тамара Шамсудиновна
Просмотров: 1174
| 
