Поэма

1.
«Ачыу сенден кетгинчиннге, къаламны
Къолгъа алсанг, джазарыкъса сыйсыз сёз,
Къыйналсанг да, ойма намыс къалангы,
Ачыу кетер, ма кёрюрсе, кесек тёз...» —

Деб, бир ауаз мени сабыр этерге
Кюрешгенли, джетинчи джыл башланды,
Ачыу чыртда унамайды кетерге,..
Бюгюн эски джюрек джарам ашланды.

Меннге ушаш къадарлары болгъанла
Ангыларла мени джюрек джарамы,
Джюреклери бушууладан толгъанла
Айырырла кърал бла мени арамы...

Табмай айтыр сёзлериме джорукъ, кеб,
Хар сёзюмю ауузлугъун бошлайым,
Джюрегимден тамгъан къанны мерекеб
Этейим да, энтда джазыб башлайым.

Андан башха не зат келсин къолумдан?
Кёлюмдегин мен кимиме айтайым:
Эки джырны айта джашау джолумдан,
Сагъышымда ол кюнлеге къайтайым...

2.
Биринчи джыр
ДЖОКЪ ЭСЕЛЕ...

Школ кюнлеримде сени сюйген эдим мен,
Джаш джюрегимде атынгы джазгъан эдинг сен,
Мен да атынгы джазгъан эдим къаяда,
Бек насыблы, эм насыблы мен эдим бу дунияда!

Заманым джетиб, аскерге кетген эдим,
Сакълаб турлукъма! — деб, сен ант этген эдинг,
Антынга толу болуб, сакълагъан эдинг,
Сакъат болуб, бутсуз болуб, аскерден къайтхан эдим.

Сау бол, сен толу болдунг этген антынга!
Тенг болуб сеннге, баралмадым къатынга,
Болумну кёрюб, атламадынг аллынга...
Насыблы бол! Насыб ушайд мени уа къанлыма...

...Хапаргъа кёре, насыблы болгъанса сен,
Мен да джашайма сабыр атлай, сау-эсен.
Сен джюрегимде джазгъан ариу атынгы,
Менден башха киши кёрмейд сени джашлыкъ хатынгы!

Къаяда атынг турады, чыгъалмайма,
Тюбюнден къараб аны кетералмайма...
Нек джазгъан эдим атынгы къаяда,
Джокъ эселе насыб деген, тюзлюк деген дунияда?!

3.
Экинчи джыр
ЁКЮНЮУ

Мен буйрукъ бла барыб афган къаугъагъа,
Санаб халкъын сюйгенлени джаулагъа,
Уруш этдим, урушда уа кечим джокъ,
Тобугъуму чачакъ этди исси окъ,
Аягъымы бериб къралгъа саугъагъа,
Сакъат болуб къайтдым Кавказ таулагъа.

Энди, къралдан мен болушлукъ излесем,
«Сизни ары ким ийген эсе да, сен
Бар да андан даула, — дейле, — болушлукъ!»
Дегенлени этер эдим мен бушдукъ,
Афгандача сау болсала санларым!
Мен нек тёкдюм тюз джанланы къанларын?!

Кечалмайма, кечалмайма кесиме,
Ол къыйынлы миллет тюшсе эсиме,
Анга этген артыкълыгъым ючюн, ма
Айланама азаб табыб джаныма!
Джыйырма джыл толмагъанлай, мен — сакъат!
Джюрегим а къарт болгъанды эки къат!

Ма бу къралны ит къылыгъын ангылаб,
Джаш тёлюден мен тилейме Аллах бла:
«Зорчу къралны буйругъуна тынгылаб,
Сиз бармагъыз башха джуртха палах бла!»
Ол буйрукъгъа тынгыламай, тутмакъда
Олтургъанны аты къалыр джомакъда!

4.
Гитчеликден бу джырлагъа тынгылаб,
Оюм этген къарнашчыгъым — Азамат,
Бюгюнлюкню ол кесича ангылаб,
Кесин этди бир Аллахха аманат...

Сириядан кёчюб келген къарачай
Джаш, шахарда араб тилге окъутад —
Деб эшитиб, джюрюб анга эки-юч ай,
Тилге кесек юреннгенед Азамат.

Андан сора, Дагъыстаннга барыб ол,
Бир ай чакълы окъугъанлай, бир бёлек
Динчи джаш бла Бухарагъа тутуб джол,
Анда да ол окъугъанед бир кесек.

Хайт деб билди дин окъууну Азамат,
Аскерге да джете эди заманы...
Чечен Джуртда чыкъгъанында къазауат,
Меннге тенгим берген акъбаш къаманы,

Къолгъа алыб, булджуй эди кёзюуде,
Хар кюн сайын тюрлене эд халиси,
Джомакъ къайгъы кёрюне эд кёзюнде,
Хазна тутмай башлагъанед игиси...

5.
Бир ингирде: «Кетгинчиме аскерге,
Тенглерим бла барайым да Сибирге,
Сатыу этиб, келтирейим капек — шай,
Кёбге къалсам, мен турлукъма джангыз ай,

Къайгъы этме, анам, барбыз бёлек джаш,
Ышанырча джашладыла тенглерим,
Кеслерине этгендиле мени баш,
Бек туталла намысларын, динлерин! —

Деб айтды да ийнандырды анняны,
Меннге таша билдиргенед хапарын,
Къыйналсам да, тыялмадым мен аны,
Унутмайма ахыр, джити къарамын...

6.
Ойнай-кюле тургъан аскер тенглерим,
Буйрукъ болуб, тебреселе сермешге,
Аллай къарам джесирлей эд кёзлерин,
Хазырлана ёлюм бла тюбешге.

Ма ол джити, къутсуз къарам инсанны,
Адам шартын кетереди бетинден,
Бир затха да санатмайды адамны,
Тишлери бла джыртдырлыкъды этинден.

Ол аурууду! Бошалса да къазауат,
Бирден кетед, бир бла къалад ёмюрге!
Ол ауруудан болалмаса джан азат,
Керек болад рахат кюнде ёлюрге...

7.
Азаматны кетгенине толу б ай,
Анам хариб къайгъы эте башлады.
Бир ингирде, телевизоргъа къарай
Тургъанлайкъгъа, анам эсин ташлады.

Чечен джашла къатыш джашы Азамат
Сюеле эд, сол къолунда — джарасы,
Къан уюгъан онг къолунда — автомат,
Белинде — мен берген акъбаш къамасы.

Мен да джунчуб, дарман бере аннягъа
Тургъанлайыма, кирди сёзчю Байдымат,
Терен солуй, джаягъындан тер агъа:
«О, мен джарлы, Чечендеди Азамат!

Кёрдюгюзмю?! Билдирмегиз бир джаннга!
Ол худжула боллукъдула къыйнаргъа!..» —
Деди, Ання кетгенликге аманнга,
Эеин джыйыб, башлады да джыларгъа.

Сора, тамам да бек кесин къатдырыб,
Байдыматха: «Кёрдюк! Сау бол! Кет!..» — деди.
Тангыбызны аман бла атдырыб,
Къайгъы бизни къызыу джокълай тебреди.

8.
Танг атханлай, бизге келди эл башчы:
«Элни бетин джойду сизни джашыгъыз!
Къралыбызгъа чыкъгъанды да ол къаршчы,
Энди къалгъанды палахха башыгъыз!

Азаматчала амалтын кёчгенбиз,
Азиягъа, къыркъ ючюнчю джылда биз!
Соргъанлары болса, джууукъ джетебиз,
Зат деб, мени чырт къошмагъыз сёзге сиз!» —

Деб, чамланыб кетди. Бола кюн орта,
Алларында участковый джаш джорта
Юйюбюзге бир уубетле джетдиле,
Тинтиуюлню бек айыбсыз этдиле.

«Кендир, шкок, окъ сатыб тургъанд Азамат!
Башын алыб ол къачханды Чеченнге!
Аны бизден къутхаралмаз къазауат,
Иши кетиб турад тамам тереннге!

Не билесиз? Айтыгъыз!» — деб, анама,
Меннге хыны этиб соруу этдиле.
Туз себдиле мени джюрек джарама,
Джукъ да табмай, джукъ да билмей кетдиле.

9.
...Сюйген къызын кёрген эдим бир кюн мен,
Намыс этиб, джунчугъанед менден ол,
Анга насыб тилегенем ичимден...
Къайры элтир тамбла аны джазыу джол?

Къарнашыма болса бир зат болгъаны,
Къыз да кёрюр буюрулгъан къадарын...
Алай, менлей, болса сакъат болгъаны,
Къыз, турсунмай, этерми баш мадарын!?

Я Аллахым, бек тилейме, насыб бер,
Бизге бермей къойгъанынгы алагъа!..
Сакъат болса, бир бек сынад джигит эр...
Ачы сынау берме эки балагъа!

Аралары сууумазча бир мадар
Къалай этсин, къайдан табсын сер башым?!
Билемилле бир-биринден тюз хапар?
Иелемид къагъыт анга къарнашым?

10.
Бир келгенден, таша, письмо ийгенди,
...Ол да бизге къайгъы этед... Эсенди!
Азатлыкъны неден да бек сюйгенди...
Джазгъан джырын бир окъуюм мен энди:

АНАМ, ЧЕЧЕННГЕ КЕТЕЙИМ Мен тёзалмайма бу артыкълыкъгъа,
Анам, Чеченнге кетейим,
Къара кюнюнде къыйынлы халкъгъа
Мен да болушлукъ этейим.

Чакъыра эсе шейит джол, анам,
Бу джол мен сеннге сыйынмам,
Берген сютюнге разы бол, анам,
Бу джолдан сора къыйнамам.

Не джалынсакъ да, къоярыкъ тюлле,
Мурдарла чурум табарла,
Джангыз Чеченден тоярыкъ тюлле,
Тамбла бизни да къабарла!

Тамблабыз ючюн, анам, мен бюгюн
Азатлыкъ ючюн кетейим.
Сюргюнде ёлген къарнашынг ючюн,
Джаулагъа ёлюм элтейим!

Келгенме, анам, къыйынлы Джуртха,
Джер джаханимни кёрдюм мен,
Аллах акбар! — деб, къарамай артха,
Дин къазауатха кирдим мен.

Аздан аз ёлюр, кёб ёлюр кёбден,
Джаулада къалмаз къаныбыз!
Мен къайтмай къалгъан болсам Чеченден,
Джандетде тюбер джаныбыз!

11.
Джанынг эсен боллукъ болса, меники
Сени ючюн чыкъсын, бала, бол эсен!
Хур джандетди, къарнашчыгъым, сеники!
Эм азы бла джаша энтда сен сексен!

Джыйырмада болгъан эдим мен сакъат,
Ма ол къоранч экибизге да джетер!
Кёбге бармай бошаллыкъды къазауат,
Сен Аллахха аманат бол, джигит эр!

Сени тенгли джашла бюгюн элледе
Айланалла чагъыр ичиб, эсириб,
Тауукъ урлай... Бюгюн бу джаш тёлюде,
Миллетим... — деб айтхан азды эсгериб.

Билимсизле, урулукъда залимле,
Баш болдула, джорукъ джокъду алагъа!
Онгсуз джанла, намыслыла, алимле
Ушадыла ёксюз, джакъсыз балагъа.

Бу затлагъа сагъыш эте, кесиме
Тёзюм таба, кёб туралмай тёзюуде,
Озгъан джашау джолум тюше эсиме,
Устазым бла даулашама кёзюуде...

12.
«Алдамагъыз! Урламагъыз! Уллугъа
Сый беригиз! Эринмегаз окъургъа,
Кюрешигиз сиз алимле болургъа,
Билимсиз джан ушаучанды сокъургъа!

Коммунизм — ол тюзлюкню анасы!
СССР — рахатлыкъны къаласы!
Совет къралгъа халал къуллукъ этсегиз,
Насыб кюннге чыгъарыкъсыз тамбла сиз!

Деб школ уетаз айтеа, тебе джюрегим,
Тураелле ёрге тёппе тюклерим,
Ура эди кёзлериме джыламукъ...
Ол барысы бюгюн болду алдауукъ!

13.
Ол да алай болсун, школда окъутхан,
Барыбызгъа бирча берген эди дере,
Джашауумда мени керти асхатхан,
Уллу тенгим — юлпом болду тамам терс.

Эртделеде, эртден сайын тургъузуб,
Биргесине чабдыраед, ийлей эд,
Ёсе келиб, аны чабыб мен озуб
Тебрегенем, аперим! — деб кюле эд.

Бир кере уа, бачхалада тутушуб
Тюз сыртындан салгъан эдим мен аны,
Бек къууаныб, эркелетиб, «урушуб»,
Саугъа этген эди акъбаш къаманы.

Тютюн ичме, чагъыр ичме чыртда сен,
Чырт алдама, бек гюнахды алдагъан!
Миллетинги чырт кетерме эсингдеи!
Хар заманда онгсузлагъа бол дагъан! —

Деб, атача (атам джогъед) юретди,
Мен «хо» болуб турдум да ол айтханнга,
Кёлю — таза, саны — кючлю эр этди,
Мен десантчы болуб кетдим Афганнга.

Болмаз эди андан таза иннетли,
Сыртын киши салмаучанед джыгъышда,
Бюпон тюлдю ол намыслы, адетли,..
Шышалыкъ... — деб, олтурады ныгъышда.

Бу заманда кеси-кесин табалмай,
Алдаялмай, урлаялмай, саталмай,..
Тюз айтама! — деб ауузун джабалмай,
Ахырында сынды, сыйы болду сай.

14.
Бир школ тенгим — эл башчыны баласы,
Билимсиз эд, «ушай эди сокъургъа»,
Школдан сора, элтиб аны атасы
Институтха салгъан эди окъургъа.

Эки «тёртюм», къалгъаным — «беш», мен алай
Бошаб школну, институтха кирирге —
Деб баргъанем, кёлтюргюч — джокъ, къолум — сай,
«Эки» алыб, кетген эдим аскерге.

Энди, бюгюн, ол школ тенгим тюбесе,
Джашау джолун меннге юлгю этеди...
Кеси айтыр сёзюн бошай тебресе,
«Джукъ тилеймид?» — дейд да, дженгил кетеди.

Мен кишиден джукъ тилеген тилими,
Тишлерим бла къабыб, юзюб атарем!
Джут къарнымдан тёбен этсем тиними,
Джаным саудан къара джерге джатарем!

15.
Башха тенгим — кёлтюргючю болмагъан,
Тамам менлей, кетген эди Афганнга,
Ол насыбы тутуб, къайтды сау андан,
Хар атламы келишеди заманнга.

Ол кесине джол ачалды да кеси,
Юйлю-мюлюио болуб джашайд сау-эсен,
Къалгъанлагъа кёре игид халиси,
«Не бла болушайым?» — дейди тюбесе.

Бек залимди ол намысха, адетге,
Чомартлыгъы барды, джокъду сёз анга,
Алай, этген игилигин миллетге
Баям этмей, хатер этмез инсаннга.

ФРГ-дан протез аякъ келтириб,
Сеннге саугъа этерикме! — деб тенгнге
Санаб айтды. Ол келгинчи халкъ билиб
Бошагъанед. Да керекмид ол меннге?!

Керек тюлдю джазыкъсыныу къарамы!
Джаным сауду! Къозгъамасын джарамы!..
Протезни къой, аллыкъ тюлме мен андан,
Аягъымы келтиртсе да Афгандан!..

16.
Бир аягъым, эки къолтукъ таягъым,
Юсюм къолай тюл эсе да, тазады,
Тёкмеселе да нюр эки джаягъым,
Саным джюрек къарыуума базады!

Кюндюз, юйде къарыуумдан келгенча,
Тюрт-мюрт эте, джетиученме ингирге.
Анам хариб, джюрегими билгенча:
«Джашым, джанынг ушайд, — дейди, — темирге!»

Ингирде уа, элде кино кёргюзюб
Кюрешеме, джюрюген да хазна джокъ.
Хар кинону билгенимча мен сюзюб
Кюрешеме, кёлюм болад кесек токъ.

Кече ишден къайтыб келсем, таяныб,
Газет, китаб окъуй келиб, къалкъыйма,
Аякъ таууш эшитгенлей, уяныб,
Къарнашчыгъым, келесе — деб, сакълайма.

Бу ийнамсыз тёлю сеннге къор болсун!
Кёлю сени иннетингден терк толсун!
Сен а, керти улан болдунг халкъынга!
Ёлюмсюзлюк берилирча хакъынга!

17.
Пайгъамбарны кёкден джерге тюшерин
Сакълагъанча, мен сакълайма бир затны.
Шашдыралла кече сайын тюшлерим,
Белгисизлик меннге теджейд азабны.

Къаргъалача учуб келиб соруула
Къонадыла, мутхуз эте мыйымы,
Кюрешеме мен аладан къоруулаб
Акъ иннетни, адамлыкъны, сыйымы,..

Бир кёзюуде къутулалмай палахдан,
Шош къарамым ушаб къарау сокъургъа,
Себеб излеб мен билмеген Аллахдан,
Кюрешеме мен «Къулъхууну» окъургъа.

Окъуй келиб, болсам кесек сериуюн,
Ушаб суугъа кириб чыкъгъан балагъа,
Мыйым къоюб меннге соруу бериуюн,
Аны ичи ушайд гюллю талагъа.

Тёгерекде каска джырла джырланыб,
Эсим саулай ол джырлагъа батылыб
Тургъанлайна, бу болумгъа зарланыб,
Тебрейдиле окъла, тобла атылыб.

Юч джюз джъшны келген орус окъ джырыб
Ётдю бир джаш чеченлини сыртындан.
Ой, Аллах! — деб, ачы тукъум къычырыб,
Джыгъылады халкъын сюйген бир улан.

Ма, келеди зорчу аскер эсириб,
Чарх тюбледе къаладыла балала,
Бирле болуб бутсуз, бирле эзилиб,
Сарнайдыла шашхан чечен анала.

Болушургъа бир зат келмей къолумдан,
Болумсуз!.. — деб, чамланама кесиме,
Артха къайта къыйын сагъыш джолумдан,
Да мен неме? — деб сорама кесиме.

18.
Шашхан толкъун болуб келед ётюрюк,
Аллын тыяр беджен да джокъ аламда!
Мен — тенгизни джагъасында къум бюртюк,
Мен эталлыкъ не зат барды дуниямда?

Толкъун джетиб, сюрюб алгъа чабдырыр,
Артха къайта, элтиб салыр орнума,
Толкъунланы арасында мен — пакъыр,
Кёкню кёрсем, ол да себеб джаныма.

Кёкде не бар? Мен а несин билейим?
Билирге да къайдан болсун мадарым?
Суу башымдан басыб, мен не кёрейим?
Мылы джагъа — мени дайым къадарым!

Мен къой эсенг, мийик кёкню тахсасын
Билмейдиле «къаябыз!» — деб тургъанла.
Ол тахсаны айгъакъларгъа ким базсын?
Тёгерегим — бирча Аллах ургъанла!

Талпыгъан да джокъ эсе уа кёрюрге,
Бири къоркъуб, бирни джетмей акъылы,
Кюрешейим белгисизни билирге,
Мен болгъанча бюртюклени такъылы.

19.
...Кючюм джетмей, ириятлайма къадарны,
Тыйгъыч табмай ёлтюрюуге, чачыугъа...
Кёрюб болмай Москвадагъы мурдарны,
Джарсыуларым бурулалла ачыугъа.

Шашхынлыча, дунияны аманын
Мен къуяма Сталинден да аманнга,
Кюсетгенди ол сюргюнню заманын,
Чечен джерни боятханды да къаннга.

Президент да кетер, келир джангысы,
Уллу халкъгъа кёлюм къалад бюгюн бек!
Бир къауумну джокъ эсе да ангысы,
Тюзлюк ючюн нек къобмайды бир бёлек?!

Уруш этмей, эски баба джерлерин
Джашнатсала японлуча айыбсыз,
Тиширыула джашлары бла эрлерин
Джылауларын этмезелле замансыз!

«Патчахына тыйыншлыды хар миллет»,
Деген сёзге ийнанмазгъа бек кюеей,
Сагъыш эте, мен сорама кете бет, —
Ичгичиге тыйыншлымыд Эресей?!

Къул кёллюмюд, къарангымыд джарлы халкъ?
Кеси оноу эталмаймыд кесине?
Бу барыудан барса, орус болур талкъ,
Бир Аллахдан изин келмесе эсине!

Эс джыймайды, ургъан кибик халкъны джин,
Арт бургъанды анга бюгюн джууукъ, тенг,..
Пушкин, Толстой, Достоевский, Карамзин,..
Тас болурла деб джарсыйма джюрекден.

Империя беш джюз джылдан оюлад,
Эресей да энди харсха келгенди,
Огъай! — деген тамыры бла джоюлад,
Аны билмей, кёб онглу халкъ ёлгенди.

Империя беш джюз джылдан оюлад,
Ол, джашауну джоругъуду, ол — хакъды!
Заманында сезалмагъан джоюлад
Тамыры бла! Аны билген, ол — халкъды!

«Эресейде кеси сюйюб къалмагъан,
Кетсин! Артда болмаз бизге ол азаб!» —
Деб, бош айтмайд Солженицин — акъылман,
Ол айтады, керти халны ангылаб.

Андан бек да ким сюеди миллетин?
Ол этгенни бюгюнлюкде ким этер?
Орус халкъгъа аны таза иннетин
Ангыларгъа, я Аллахым, акъыл бер!

Нек кетгенед башын алыб Алжирден
Заманында Де Голъ деген генерал?
Терк тюшмесе Елъцин импер аджирден,
Джыгъыллыкъды, тюб боллукъду ма бу кърал!

Ох-ох! дерле алай болса кёб миллет,
Эресейни кёрюб болгъан хазна джокъ...
Къарыууна кёре кёлю къалгъан дерт
Джетдирликди, алыб къолгъа шкок, окъ.

Зор бла кимни тыйыб турсун ёмюрге?!
Туумагъанды аллай адет аламгъа!
Окъла тийген айю, тебреб ёлюрге,
Бек ачыулу болуучанды адамгъа.

Эресей да окъла тийген айюге
Ушагъанды, ол талайды джан-джанын,
Президент да дарман табмай берирге,
Андан тёгед чечен халкъны ол къанын!

20.
Къысхач кибик ачыу къыса бекден-бек,
Тёзюмюмю не атъштыр, не юзер,
Заман озса, терен солуй кёкюрек,
Бу бушууну не ириятлар, не кюсер...

Ма бюгюн а, ириятлауум — джыртхыч кърал,
Кюсегеним — мен билмеген таза дин!
Ышанмакълыкъ, ким кетсе да, сен бир къал!
Чырт къоймасын бу кърал меннге этерин!

«Ёлген эшек къоркъмайд, — дейле, — бёрюден»,
Иннетими кърал салалмаз сюрмеге!
Джаным саудан ёлюб бошагъанма мен,
Салсын сакъат санларымы тюрмеге!

Не болса да, къарнашчыгъым сау къайтса,
Мен болурем туугъан кибик джангыдан,
«Чечен джауну хорлагъанды!» — деб айтса,
Кавказ Джуртха атар эди азат танг!

Я Аллахым, орус рахат джашасын!
Чеченсиз да, джери тюлдю тар аны,
Тыбырында халал хакъын ашасын,
Онгсузлагъа чыртда болмай зараны!

Я Аллахым, сен Чеченнге къарыу бер!
Ол хорланса, Кавказ къалыр палахха!
Асыры бек джарсыгъандан тёге тер,
Тилек тилей, табынама Аллахха.

1995 дж.