Кязим Мечиев - Этгенле - Бегиев Абдуллах эм башхала.

Абдуллах - Мухаммат файгъамбарны (Аллахны саламы анга болсун) атасы. Мухаммат туугъунчу ёлгенди. Арабчасы - Абд Аллах (абд - къул) - Аллахны къулу.

Абу-Бекир (Аубекир) (572-634) - Мухаммат файгъамбарны жолун тутхан биринчи халиф (632 - 634 жыллада). Мадинадан Меккагъа хаж къылыргъа чинг алгъа баргъанлагъа (631 жылда) башчылыкъ этгенди. Мадинаны межгитинде иймамчылыкъ этерге Мухаммат кесини орунуна Абу-Бекирни къойгъанды.

Абуталип (Абдул-Талип) - Мухаммат файгъамбарны ата къарындашы. Бу кеси, айтыудан, тейри къачлагъа табынып болгъанды. Мухамматны ол ёсдюргенди.

Адам - Къуранда, Библияда да айтылгъанына кёре, жер юсюнде жаратылгъан биринчи адам. Аты Адам болгъанды. Аллах мёлеклени барын да Адамгъа табындыргъанды. Ибилис Адамгъа табыныргъа унамагъанды. Ол заманда Аллах муну жаннетден къыстагъанды. Ибилис да, аны дерт этип, Адамгъа бла аны къатыны Хауагъа Аллахны жоругъун буздуртханды. Ол гюнахлары ючюн ала да, жаннетден къысталып, бир бирден узакъгъа атылгъандыла. Ала бир бирлерин Арабда - Арафа тюзюнде тапхандыла. Аладан жашла туугъандыла - Абил бла Къабил... Адам улу алай бла жайыла башлагъанды, дейдиле буруннгулу дин таурухла.

Азырайыл - жан алыучу мёлек (Израил). Хар адамны къадарын биледи, къачан ёллюгюн а билмейди, Аллахутала билдиргинчи.

Акъырап - чаян (скорпион).

Алий (?-661) - Мухаммат файгъамбарны жолун тутхан тёртюнчю халиф (656-661). Мухаммат файгъамбарны экиге айланнган къарындашы эм да киеую, Фатиматны эри. Шийитлени дин башчылары, бачамалары. Уллу кишилиги дуниягъа белгили аскер башчы.

Алина - ахлуна, асхабына-алина - ахлуларына.

Алиясах (Алиясагъ) - файгъамбар.

Алхам - къайсы муслийман да азбар билирге тийишли. Къуранны ал сурасы.

Амбия - «файгъамбар» деген сёз.

Аминат - Мухаммат файгъамбарны анасы.

Арасат - къыямат кюн соруу этиллик майдан.

Арз - дуния.

Ассалату - тилек. Аллахха табыныу.

Ассы - бойсунмагъан, динсиз.

Асхап - нёгер; файгъамбарны жолун тутханла.

Аттахият - Къуранда бир сура.

Ауал - башланыуу, энг аллы, башы.

Ауалия - шыйых.

Аубекир - Абу-Бекирге къара.

Аурат - уятлыкъ.

Ахия - файгъамбар (Иоан Креститель). Патчахны къарындашындан туугъан къызны алыргъа унамагъаны ючюн асмакъгъа асылгъанды.

Аюб (Айюб) - дини ючюн кёп азап сынагъан, ийнаныуун тас этмеген файгъамбарладан бири (Иов). Къыямат кюн Аюп тёзюмлюклери, чыдамлыкълары уллу болгъанланы башчылары болуп сюелликди - ауруу, къыйынлыкъ сылтау болмагъаныны шагъатыча.

Аят - Къуранда сураланы бёлюмлери. Аллахуталаны келямы.

Багъдад - Иракны ара шахары. 762 жылда салыннганды. Шаркъда билимни, усталыкъланы да бек жюрюген жери болгъанды. Сыйы къыраллагъа тенг шахар. Кязим ары бир-эки кере да барып, кёп затха кёз ачханды, билимин, усталы-гъын ёсдюргенди.

Бадил - ётюрюк, жалгъан.

Бади шахим мархаба - салам алейкум.

Бап - бёлюм, кесек.

Баракалла - Аллах болушсун!

Батил - терс.

Бейт - экишер тизгинли назму. Араб, фарс, тюрк поэзияда бек жюрюйдю. Ушаш сёзле бла байланнган эки назму тизгин бир бейтди.

Билял - дунияда бек алгъа, бек биринчи азан къычыргъан муслийман. Тукъуму Эфиопиядан (Хабешден) болгъанды.

Боракъ - файгъамбарны кёкге чыгъаргъан къанатлы ат.

Гъакъуба - жазасын бериу, азап сынатыу.

Гъарасат - арасатха къара.

Гъарш (Арш) - Аллахуталаны тахтасы.

Гъафиллик - хунерсизлик, болумсузлукъ, жахиллик.

Гъашыкъ (Ашыкъ) - сюйгенине термилиу.

Гъибадат - Аллахха къуллукъ этиу.

Гъийкъап - азап (кечген эт, тийишлибизни берип къойма).

Гъина - токъ.

Гъузюр - эс берирча, кечерге боллукъ сылтау.

Гъулама (гъуламах) - эфенди, дин алими, сыйлы.

Дабийгъат - хал.

Далил - бегим.

Даулет - хурмет, намыс-сый, даража.

Дауут (Давид) - чюйютлюлени буруннгу патчахлары. Бизни ёмюрге дери X ёмюрде жашагъаннга тергеледи. Муслийманла файгъамбаргъа санайдыла. Дауут Сулейманны (Соломонну) атасыды. Бек акъылман адам болгъаны дин таурухлада айтылады. Забурну («Псалтырь») кёбюсюн Дауут файгъамбар жазгъанды.

Дулуллах (алхам дулиллах) - махтау Аллахха болсун.

Жаббар - Аллахны атларындан бири.

Жабырайыл - Аллахны бла Мухаммат файгъамбарны арасында хапарчы, жумушчу (Гавриил).

Жалил - Аллахны атларындан бири.

Жамал - бет къаны, нюрю, сыфаты. Ингилиги.

Жанабад - юсюнден жуууп кетерирге борч болгъан зат. Сёз ючюн, жууунмакълыкъ борч.

Жан ауул - жан алгъан, ёлген.

Жюнюс - мажюсюлени бир Аллахха табыныргъа чакъыргъаны ючюн кёп азап да сынагъан, Аллах азапладан да къутхаргъан файгъамбар (Иона).

Забанийле - гюнахлыланы жаханимге сюрюучю, азап чекдириучю мёлекле.

Забур - Аллахха махтау салгъан сыйлы китап.

Загъиф - къарыусуз.

Закир - зикирчи.

Закъкъум - уу.

Залил - сыйсыз.

Зекерия - Ахияны атасы (Захария). Тилегин табып, къартлыгъында жашлы болгъанды. Жашын ёлтюргенлеринден сора, терек къууушуна бугъуп болгъанды. Ибилис, тил этип, терек бла бирге тууратханды.

Зекят - садакъа, борч, салым.

Земзем - Мекканы къатында къую. Сууу дарманнга саналады. Хаж къылыргъа келгенле гитче орунчукъла бла земзем сууундан алып кетиучюдюле. Ёлюрюню аллында андан бир тамычысын татхан адамны жаханимде 500-жыллыкъ азабы кечиледи. Кязим Шыкъыгъа земзем суу келтирген эди.

Зикир - эсгермеклик. Назмугъа, макъамгъа салып, Аллахны эсгермеклик; адамны кёлюне, жюрегине ырахатлыкъ, хошлукъ береди.

Зиярат - жокълау, кёре барыу, эсгериу. Сыйлыланы къабырларын кёре барыу, зикир, дууа окъуу, садакъа юлешиу.

Залкъуф - Аллахны болушлугъу бла, кёп жерлени азатлагъан, къарыусузлагъа онг берген. Къуранда Искандерни (Александр Македонский) эсгертеди. Файгъамбаргъа саналады.

Зул-Къуфли (Зу-л-Кифл) - Къуранда Исмайыл бла, Идирис бла тенг айтылгъан файгъамбар. Аллахны атындан сёз бериучю, ышандырыучу. Библияда Исаягъа, Иезекиильге ке-лишдиредиле. Бир-бир таурухлада Аюбну жашыча да айтылады.

Ибадет - дин адетлени, жорукъланы бузмай сакълау.

Ибилис - Аллахны жауу. Адамны терс жолгъа терилтиучю. Адамгъа табыныргъа унамагъаны ючюн жаннетден къысталгъанды. Жин, шайтан.

Ибрахим - файгъамбар (Авраам). Аллахны шуёху. Хакъны бирлигине бек алгъа ийнаннган адамланы Аллахха табыныргъа чакъыргъаны ючюн, Бабил патчахы Намруд (Немруд) Ибрахимни отха атдыртханды. Аллах, ол отну гюл бахча этап къоюп, Ибрахимни андан къутхаргъанды. Жашы Исмайыл бла Меккада Каабаны сюегенди. Шаркъ адабиятда тюзлюк ючюн кюрешчилени сыфатыды.

Ибрахим халилуллах - Аллахны шуёху Ибрахим.

Идирис - Аллах ёлюмсюзлюк берген, къыйынлыкълагъа чыдамлы файгъамбарладанды (Хызыр, Элияс, Идирис). Хызыр бла Элияс - жер юсюнде, Идирис а кёкде жашайдыла. Идирис, Жабырайылны алдап, къыямат кюннге дери жаннетге къутулгъанды. Анга Аллах анда къалыргъа эркинлик бергенди. Бу таурухха тыянып, Идирисни Библияда Енохха келишдиредиле. Идирис бек билимли файгъамбаргъа саналады. Биринчи болуп, къолуна къалам алгъанладанды.

Изми (изму) - эркинлик.

Иймам - муслийманланы дин башчылары.

Ийман - ислам динни кертилигине ийнанмакъ, бойсунуу, табыныу.

Илкъап - сыйлы ат, дин даража.

Илля-биллих - Аллахны аты бла къаргъаныу.

Ильяс - Элиясха къара.

Инжил - Иса файгъамбарны китабы (Евангелие).

Инша-Аллах (иншаАллах) - Аллах этерге сюйсе. Бизни тилибизде «Аллах айтса» дегени кёбюрек жюрюйдю.

Ирият - бедиш, налат бериу.

Иса - Мухамматны аллында келген бек сыйлы файгъамбарланы санына киреди (Адам, Ибрахим (Авраам), Нух (Ной), Муса (Моисей), Иса (Иисус), Мухаммат). Солугъан тылпыуу ёлгенни сау этген файгъамбаргъа саналады. Хрис-тианлыла Аллаххача (Иисус Христос) табынадыла.

Ислам - Аллахны бирлигине табыныу, бойсунуу. Муслийман дин.

Исмайыл - файгъамбар. Ибрахимни Хажардан (Агарь) жашы. Сабийлигинде анасы бла къум тюзде атылып къалгъанда, жиляп, аягъы бла жерни къакъгъанды. Ол кезиуде алайдан земзем суу ургъанды. Къурман байрам Исмайылны (адамны) ёлюмден къутулгъанын эсгертген да байрамды. Атасы бла бирге Кааба межгитни сюегенди.

Исрафил - Аллахны оноуун башха мёлеклеге билдириучю Къуранда айтылгъаннга кёре, къыямат кюн келгенин да, сургъа юфгюрюп, Исрафил (Серафим) билдирликди. Ол сурну тауушундан, жер жарылып, таула, къаяла ичине оюлуп, кюл боллукъдула. Ёлгенле къабырдан кётюрюллюкдюле.

Исхакъ - Ибрахимни жашы, файгъамбар. (Исаак).

Ихтийкъат - ийнаныу.

Ихтиймат - къайгъырыу, эс буруу, себеплик бериу.

Кааба - Меккада тёртгюл формада къара ташдан ишленнген бек сыйлы межгит. Муслийман юмметини бек сыйлы жери.

Кааба таш - Меккада кёкден тюшген сыйлы къара таш.

Кабахат - терелик.

Келам (келям) - сёз. Аллахуталаны айтханы.

Китап - Къуранны бир аты.

Кяусар - жаннет суу. Къуранда айтылгъанына кёре, сютден акъды, кёкден акъгъан къардан жангыды, шербетден татлыды. Тюбю жаухар таш бла сырылыпды.

Кяфыр (куфур) - къаллай да бир дини болмагъан неда динден тайгъан, иймансыз адам.

Къабил - Адам бла Хауаны жашы (Каин).

Къадар - дунияда хар боллукъ ишни Аллах алгъадан белгилеп къойгъанды. Хар адамны да къадары - къалай боллугъу «мангылайына» жазылыпды. Адамны жашау жолунда сынарыкъ затлары, жолу.

Къадим - ёмюрлюк. Аллахны аты.

Къадир - кючю жетиучю, Аллахны аты.

Къарим - уллу Аллахны аты.

Къарип - сыйлы. Аллахны аты.

Къарун - хан сарайы алтындан ишленнген кюйсюз, адепсиз хан.

Къатыран - къайнагъан чайыр.

Къач - шарты, белгиси, жор.

Къуран - муслийманланы сыйлы китаплары. Аллахны келямы. Мухаммат файгъамбарны сёзю жазылгъан китап. 114 бёлюмден - сурадан - къуралады, хар сура - аятладан.

Къыбыла - жер жюзюню Меккагъа айланнган жаны. Намазларын муслийманла ары айланып этедиле. Мал сойгъанда да ары айланып соядыла. Ёлген адамны къабыргъа сала туруп да, бетин ары айландырып саладыла.

Къыямат кюн (къыяма) - дунияны ахыр кюню, ёлгенле сау боллукъ кюн, саула ёллюк кюн. Жулдузла жерге тюшюп, таула, къаяла оюллукъдула. Хар адам Аллахны аллында сюелликди. Хар кимге соруу этилликди. Бары да сыйрат кёпюр бла сюрюллюкдюле. Мухаммат файгъамбар гюнахлары азлагъа жакъ басарыкъды. Гюнахсызла жаннетге ётерикдиле. Гюнахлыла кёпюрден энишге - жаханимге кетерикдиле.

Лам - араб тилде «Л» харфны аты.

Ланат - къаргъыш.

Латиф - жукъа, назик, жумушакъ.

Лаух - таш къанга.

Лаухл мафхуз - жерге бек жууукъ кёк. Дунияны къадары жазылгъан жер.

Локъман - хансланы дарманлыкъларын ачхан, дуниягъа айтылгъан акъылман. Аллах анга жети къушну ёмюрюн бергенди. Кеси Мисирден болгъанды. Аллахны бирлигине та-быннганы Къуранда («Локъман» деген сурада) эсгериледи. Акъыл сёзлери халкъ чыгъармалагъа тюшгендиле. Муслийманла файгъамбаргъа санайдыла. Румлула Лукиян дейдиле атына. Алимле аны Валаамгъа (Балам, Баураны жашы). Ахикаргъа, Эзопха да ушатадыла. Муслийманла бюгюн да акъыллы адамгъа «Локъман кибик» дейдиле.

Лут - файгъамбар (Лот). Ибрахим айтханнга - Аллахны бирлигине шексиз ийнанып, Ибрахим бла жолоучулукъда айланнганды.

Мадина - арабча «шахар» деген сёздю. Мухамматны шахары. 622 жылда Мухаммат Меккадан Мадинагъа кёчгенди, ёлгюнчю анда жашагъанды. Биринчи межгитни ишлетгенди. Асыралгъан да анда этгенди.

Мажюс оту - Иранда мажюсюле табыннган от.

Маза (мазар) - сыйлы жерле.

Мазаифле - сыйлаучу, хурметли.

Маразы - ауруудан сакъланмакъ.

Мариам - Иса файгъамбарны (Иисус Христосну) анасы (Мария).

Мархаба - саламлашыу, алгъышлау, хошкелди.

Мархумлукъ - ёлюм.

Маулют - туугъаны. Раббигъул ауал айны 12-де Мухаммат файгъамбарны туугъан кюнюне аталгъан байрам. Мухамматны туугъан кюню шексиз белгили болмагъаны себепли, аны орунуна ёлген кюнюн белгилейдиле. Жашау жолун эсгередиле. Анга аталгъан зикирле окъуйдула. Махтау саладыла.

Махлукъат - Аллах жаратхан затла.

Махшар - жыйылыу. Къыямат кюн Аллахны аллына халкъ жыйыллыкъ жер.

Мекка - Сауд Арабда Мухаммат файгъамбар туугъан шахар. Ислам динни арасы. Онгу болгъан хар муслийманнга, Меккагъа барып, бир кере хаж къылгъан сыйлы борчду. Дунияны къалайында да, намазгъа сюелген муслийман, бе-тин Меккагъа айландырып намаз этеди. Ёлгенни да ары айландырып асырайдыла. Къурманлыкъ тилеги да ары айланып этиледи. Кязим Меккада бир ненча кере болгъанды.

Мерес - ёлгенден къалгъан байлыкъ.

Мес тартыу - абдез алгъанда, суу бла юсюн-башын сылау.

Мигираш - файгъамбарны кёкге чыкъгъаны.

Мизан - гюнах-сууап ёнчелеучю базман.

Микайыл - Аллахха бек жууукъ тургъан тёрт мёлекден бири (Михаил). Адамгъа бек алгъа табыннганладанды. Таурухда, файгъамбарны жюрегин ачып тазалагъанладан бири.

Миллер - адам.

Миллет (Ибрахимни миллети) - дини, анга ийнаннган къаууму, кеси башына эркин болгъан, Аллахны бирлигине табыннган жамауат. Артдан-артха «халкъ» деген магъанагъа айланып кетгенди.

Мим - араб тилде «М» харфны аты.

Мина тау - Синай тау. Аллах Мусагъа аны башында кёрюннгенди.

Мисир - Египет.

Мискин - насыпсыз, жазыкъ.

Михрап - къуууш. Межгитни ичинде, къыбылагъа айланнган къабыргъасында къууушу. Намазны ары айланып этедиле.

Мубарик - сыйлы.

Муддакъи - къоркъуучу. Аллахдан къоркъуучу.

Мугътариф - билген, сезген.

Муджип - Аллахны аты. Жууаплы.

Мукъмин - керти ийнаннган къул. Чынтты адам.

Мункир, Накир - ёлгеннге бек алгъа соруу этиучю мёлекле. Дин таурухлада болмаса, Къуранда сагъынылмайдыла.

Муса - файгъамбар (Моисей). Къуранда айтылады: Синай тауну башында Аллах Мусагъа кёрюннген этгенди.

Муслим - муслийман. Ислам динни алгъан адам муслим болады. Ийнаныуу тамам тохташхан а - мукъмин.

Мухажир - кёчген, кёчгюнчю. Мухамматны Меккадан Мадинагъа кёчген нёгерлери.

Мухаммат - Аллахны келечиси. Муслийманланы бек сыйлы файгъамбарлары. 570 жылда Меккада туугъанды. Туугъунчу атасы ёлюп, ата къарындашы Абу-Талип ёсдюргенди (6-жыллыгъында анасы ёлгенди). Жашлыгъында малчы болгъанды, кериуанлагъа жол башчылыкъ этип, саудюгерчиленн ашырып тургъанды. Бек таза адам болгъаны ючюн, Аллахны келямы жюрегине тюшгенди. Ислам динни кийиргенди, Ал-лахха табыныу жорукъланы белгилегенди. 632 жылда ёлгенди. Мадинада асыралгъанды.

Мухдис - тюрлендириучю. Алим адам, кёпню билген.

Мухтар - сайланнган, уллу.

Наадан - адамла жыйылгъан жер.

Наби - файгъамбар деген сёз.

Навои (1441-1501) - айтхылы ёзбекли назмучу.

Наджип - тазалаучу.

Нажасат - адам, хайыуан кири.

Назир - эниклеу, жазыу ишде эришиу.

Намуруд - тюзю - Немрод. Таурухлада айтылгъан буруннгулу кяфыр патчах. Аллах бирди, жаланда анга табыныргъа керекди дегени ючюн, Ибрахимни отха атдыртханды. Экинчи таурухда Намуруд, кесин Аллахдан бийик кёрюп, тауну башында бийик къала ишлетгенди, андан атып Аллахны ёлтюрлюкме деген мурат бла. Аллах чамланнганды да, кяфыр патчахны элия ургъанды, ол, къаласы бла бирге оюлуп, жер тюбюне кетгенди. Алайы кёл болуп къалгъанды.

Нар - от.

Низами (1141-1203) - айтхылы азербайджанлы назмучу.

Нигъмат - ахшылыкъ. Аллахны хатери.

Нияз - садакъа, жандауурлукъ.

Нух - Аллахны келечиси, файгъамбар (Ной). Жерни башын суу басханда, адам урлугъун къутхаргъанды.

Омар (591 (581?)-664) - Абу-Бекирден сора экинчи халиф (634-644 жыллада). Ислам динни чеклерин кенгертгенди.

Омтазу - айырылгъан.

Опуракъ - жангы хапчук-харакет.

Осман (?-656) - Мухаммат файгъамбарны жолун тутхан ючюнчю халиф (644-656 жыллада). Айтыугъа кёре, Къуранны жангыдан тийишдирип жаздыргъанды.

Осуй - иелик. Ёлгенни мюлкюн, сабийлерин аманатха алгъан адам. Аталыкъ-аналыкъ этген.

Осуаса - кёлюне, жюрегине келген зат, гурушхалыкъ.

Отан - Ата журт, туугъан жер.

Раббана (раппана) - Аллахны аты, юйретиучю.

Раббана заламына - иебиз, кесибизге артыкълыкъ этдик демеклик.

Раббигъул ауал ай - муслийман айланы ючюнчю айы. Файгъамбар ол айда туугъаннга саналады.

Разакку - багъыучу. Аллахны аты.

Ракъип - Аллахны аты.

Рамазан - муслийман рузламада 9-чу ай. Ораза ай.

Расул - келечи. Аллахны келечиси. Мухамматны башха аты.

Раф-раф - къанатлы.

Рахия - къол тирмен.

Рахмат - жазыкъсынмакълыкъ.

Рекят - намазны алты фарызындан бири.

Руза - ораза.

Рукъу - намазда ийилген.

Рукъугъ сежда - намазгъа къапланнган.

Салат-салам - тилек этиу, табыныу, алгъышлау.

Салауат - махтау салыу, гимн.

Салих - файгъамбар. Салихни файгъамбарлыгъына шекли болгъан самуд халкъгъа Аллах уллу къыйынлыкъла бергенди.

Самум жел - араб тюзлеринде уллу жел, исси жел.

Сауал (сууал) - соруу, оноу.

Сафар - узакъ жолоучулукъ, уллу иш. (Юлгюге - хаж къылыу).

Сежде - ийилиу. Намазлыкъгъа ийилиу.

Ситират - жабыу, юс кийим.

Сулейман - Дауутну жашы (Соломон). Къуртну-къумурсханы да, къанатлыланы, жаныуарланы да тиллерин билгенди. Шайтан-жин да анга табыннгандыла. Уллу желле анга бой-суннгандыла. Аты айтылгъан аскер башчы, патчах, акъылман. Къумурсхаланы къайгъыларын ангылап, аланы уяларын чачдыртмаз ючюн, бара тургъан уллу аскерин тохтатып, башха жолгъа бургъанды. Бу затланы иги билген Кязим, баям, «Алам тилин Сулейманча билейик» деп андан айтханды. Сулейман, тыягъына тыянып тургъанлай, ёлюп къалгъанында, ёлгенин киши да сезмей туруп, ушакъларын бардыра бергендиле, тыягъыны тюбюн къурт ашап аугъунчу. Муслийман таурухлада Сулейманны алты мюйюшлю жюзюгю сыйлы дууагъа саналгъанды. Эфиоплу патчахла Сулейман бла Балкъызны къанындан жаратылгъандыла, деген таурух барды.

Сулх - жарашыу, мамырлыкъ.

Сурияний тил - баям, суралада айтылгъан келям.

Сур - уллу таууш этген быргъы. Къыямат кюн Исрафил анга юфгюрлюкдю.

Сыйрат - жаханимни башы бла баргъан кёпюр. Чач тюкден иничке, къылычдан жютю.

Сюннет - файгъамбарны жолу, хадиследе айтылгъан жоругъу.

Сюфю - тарийкъатха байланнган адамла.

Такбир - «Аллаху экбер» («Аллах бирди») деген сёзню айтыу.

Тарийкъат - жол. Аллахны жолу. Килисаны да аты.

Тасбих - махтау, Аллахны сагъыныу, эсгериу.

Таурат - Мусаны (Моисейни) китабы (Пятикнижье). Христиан дин китабы.

Таямум - суу амалтын топуракъ-юзмез бла абдез алыу.

Тахир - бузугъу, гюняхы болмагъан, таза.

Тоба - Аллахха къайтмакълыкъ.

Тур тауу - Муса ол тауну башына чыгъып, тилек этип болгъанды.

Тюрк - тюзюнлей миллет, халкъ аты магъанасындан сора да - ариу деген сёздю.

Уалий - шыйых.

Уажип - сууаплыгъы тийген иш. Амалсызлыкъда амал табыу.

Юзейир (Юзейир) - чюйютлюлени Аллахлары. Муслийманла файгъамбаргъа санайдыла.

Уохий (охий) - Аллах Жабырайыл мёлекден ийип, адамлагъа ачылгъан зат.

Фазлук - ыразы болуу.

Фалак - кёк, кёкде затла.

Фарис сууу, фарис оту - мажюсюлюк бла байламлы табыныула.

Фарс - бурун заманлада - Парс. Иранны жеринде орналып болгъанды. Персия деп румлула атагъандыла. Дуниягъа айтылгъан закий назмучуланы - Саади (1203 (1210?)-1292) бла Хафизни (1325-1389/1390) туугъан жерлери.

Фархад бла Ширин - Низамини, Амир Хосровну, Навоини поэмаларында сюймеклик учундургъан къыз бла жаш.

Фарыз - борч. Ислам диннге къуллукъ этмеклик борч.

Фасыкъ - борчун этмеген, гюнахлы, бузукъ адам.

Фатимат (605-633) - Мухаммат файгъамбарны къызы. Алийни къатыны. Сабийлери - Хасан бла Хусейин. Сууаплыкъ жазыула Фатиматны чачында букъдурулупдула, къыямат кюн окъуллукъдула.

Физули (1494-1556) - айтхылы азербайджанлы назмучу.

Фитна - адамланы бир бирине этер ючюн айтылгъан жалгъан сёзле, хыйла ишле.

Фыргъауун (фараон) - Мусаны заманында жашагъан патчах. Кесин Аллахха тенг этерге кюрешгенди. Адамла анга Аллаххача табынырларын излегенди. Аллахны чамландыргъанды.

Хабиб - сюйюлюннген. Мухамматны туудукъларындан жаратылгъан сыйлыла.

Хабил - Адам бла Хауаны жашы (Авель).

Хадасат - абдезсизлик.

Хаддад - сыйыннгысыз байлыгъы болгъан, таурухлада айтылгъан залим патчах (Хаджадж).

Хадижат - Мухаммат файгъамбарны къатыны.

Хадис - тюрлениучю. Файгъамбарны сёзю, ууазы. Аны жашаууну юсюнден таурухла, айтыула.

Хажар - Исмайылны анасы (Агарь).

Хажирет (хазирет) - Аллах, файгъамбар, патчах болса да - уллулугъу болгъан, сыйлы, даражалы деген сёз.

Хакъ - 1. Аллах, кертилени кертиси. 2. Керти зат, тюз жол.

Хакъыйкъат - керти, хакъ (истина).

Халил - Ибрахим файгъамбарны дагъыда бир аты. Арабча «шуёх» деген сёздю. Халилуллах - Аллахны шуёху.

Халимат - Мухамматны эмчек анасы.

Халикъу - жаратхан. Аллахны аты.

Халиф - муслийманланы дин башчылары, аны бла бирге муслийман къыралны да оноучусу, олийи. Халифат VII ёмюрде кьуралгъанды. Мухаммат файгъамбар ёлгенден сора, Биринчи муслийман халифле - Абу-Бекир, Омар, Осман, Алий. ХI ёмюрню башындан сора, халифле, оноучу кеминден чыгъып, кючлерин тас этип, дин сыйлары бла къалгъандыла.

Харап - халек болмакъ.

Харжын - бергени, артыгъы.

Харисинден - хар жеринден.

Харун - Мусаны кичи къарындашы. Онг билеги (Аарон). Ариу тилли. Муса Синай тауда болгъанда, израилчылагъа башчылыкъ этип тургъанды. Къабыры Иорданиядады, тау башында. Муслийманла ары хаж къылыргъа жюрюгенча жюрюйдюле.

Хасан (625-669) - Алийни бла Фатиматны тамата жашы.

Хаттап улу Омар - Омаргъа къара.

Хауа - Адамны къатыны (Ева).

Хожа - эфенди, файгъамбарны туудугъу.

Хийжарат - Меккадан Мадинагъа кёчюу, 622 жылда.

Хитап - белгиси, эсеби.

Худ - файгъамбар.

Хужура (худжра) - медреседе сохтала туруучу гитче отоучукъ. Тутмакь, зиндан деген магъанада да жюрюгенди. Кязим кесини жазыу ишин этген энчи отоучугъуна хужура деучю эди.

Хукмат - къырал оноучула, правительство.

Хукму - оноу, бегим.

Хур - жаннетде къартаймагъан, ариулукълары таркъаймагъан къызла.

Хура - Арабда тауну аты.

Хурият - эркинлик, азатлыкъ.

Хусейин (Хусей) (626-680) - Алийни бла Фатиматны жашы.

Хызыр - файгъамбар (Хидр). Адамланы Аллахха ийнаныуларына себепликлери тийип турур ючюн, ёлюмсюзлюк берилгенледен (Иса, Элияс, Идирис) бири. Суусуз жерледе къыйынлыкъгъа тюшгенлеге суу табады. Айтханы болуп къалады.

Хыйкъап - кечмеклик, тийишлисин берип къоймай.

Хыйсап - къыямат кюн гюняхын-сууабын сюзген.

Хаят - жашау.

Шагъадат - Аллахны бирлигине бла Мухаммат аны келечиси болгъанына шагъатлыкъ этиу. «Аллахдан сора Аллах жокъду, Мухаммат аны келечисиди»,- деп муслийманла керти дуниягъа бу сёзле бла атлайдыла.

Шаддат - Арабда жаннетге ушатып шахар ишлетеме деген зулмучу патчах. Аллахны чамландыргъанды.

Шам - Сирияны ара шахары Дамаск. Бурун заманлада къурч эритиую бла атын айтдыргъанды. Дуниягъа белгили шам къылычлары бюгюн да айтыладыла. Сириягъа Шам деп да къоядыла. 1910 жылда Кязим анда Кавказдан кёчген тау-лулагъа жолукъгъанды.

Шафауат (шафагъат) - ыразылыкъ, себеплик.

Шейит - дин къазауатчысы, ийманы ючюн ёлген.

Шекирт (шакирт) - ортакъ.

Шериат - муратха жетдирлик тюз жол. Къуранны юсю бла муслийманлагъа буюрулгъан жашау жоругъу. Закон.

Шис - файгъамбар.

Шохайып - файгъамбар. Дурус белгили тюйюлдю. Мусаны къайын атасы болур, эшта, деген оюмгъа келтиредиле. Хар затда чекни-марданы билирге, ырысхыгъа, байлыкъгъа ал-данмазгъа, Аллахха ийнаныргъа деп юйретип, айтып тургъаны ючюн, атын ётюркчюге чыгъарып, ташла бла тюйюп ёлтюрюрге дегенлернде иймансызла, эрттенликге бары да, Аллахны жазасы жетип, къырылып чыкъгъандыла. Жаланда Шохайып бла анга ийнаннган аз адам сау къалгъанды.

Шухадахла - шейитле.

Ынгкъылап - революция.

Элиф - араб тилде биринчи харф. Бир тыякъчыкъ тартылып къалгъанча жазылады. Тюрк поэзияда жангызлыкъны, субайлыкъны белгисиди.

Элияс - тенгизледе къыйынлыкъгъа тюшгенлени къутхарыучу файгъамбар (Илья). Жер юсюнде ол жумушну Хызыр толтурады. «Я Хызыр-Элияс!» - деп тилек этиучюдюле.

Эскандер (Искандер) - Александр Македонский. Бизни ёмюрге дери 356-326 жыллада жашагъанды.

Юммет - битеу муслийманла.

Юсюп (Юсюф) - Якубну бек сюйген жашы. Ариулукъ шарты (Иосиф Прекрасный). Шаркъ чыгъармаланы жигити.

Якуб - файгъамбар (Иаков). Юсюпню атасы. Жашына жиляй сокъур болгъанды, жашына къууанып, кёзлерине дуния жарыгъы къайтханды. Ата бла баланы бир бирге сюймек-ликлерини бир шарты.