Кязим Мечиев - Этгенле - Бегиев Абдуллах эм башхала.

Багъалы окъуучу! Сен Кязим хажини китабын къолунга аласа. Ким билди, бу жолгъа дери Кязим хажини китабы сени къолунга тийген окъуна болмаз – ол болургъа боллукъду. Ким биледи, Кязим хажини менден эсе сен иги таный эсенг да – ол да болургъа боллукъду. Алай Малкъар халкъда, къарт-жаш болуп да, Кязим хажини атын бюгюннге дери эштмеген адам барды деселе – ийнанмам! Алыкъа, Кязим хажини атын сагъынып, къайда, не жерде, ким бла сёлешген эсем да, жюз жыл мындан бурун Тюркге кёчюп кетип, анда эл-журт болуп жашагъанланы арасында окъуна: «Ол а кимди?» – деп соргъан адамгъа тюбемегенме, – бары да биледиле!

Кязим хажини барлыгъына шекли болгъан угъай да, арабызда сау-эсен жашап тургъан адам окъуна сунадыла.

Бир жол, бир жол десем да, 1989 жылда, Жазыучуланы союзунда литконсультант болуучу заманымда, дейим, ишиме бир таулу къызчыкъ келеди. Иймене-иймене, «русско-балкарскийни» экинчи курсунда окъуйма дегенни айтады. Мен, хапар-назму жазаргъа кюрешген жаш адамла бла ишлегеним себепли: «Назмуламы жазаса?» – деп сорама. «Угъай, – дейди. – Кязим Мечиевни къалай кёрюрге боллукъду?» – демеймиди?! Мен, ким келгенин ангылап, бу жаш адамны абызыратмайым деп: «Шёндю мында жокъду. Не жумушунг бар эди Кязим Мечиевха?» – дейме. Манга айтыргъа сюймегенин сеземе. «Бош, бир сорлукъ затларым бар элле. Къайдады?» – «Тышына кетипди.» – «Къайры?» Тюз ма алай соргъан эди, «къайры?» деп, кесича ариу жумушакъ ауазы бла. «Арабха» дейим, дедим да, нек эсе да ол сёз эсиме келген эди, тюз ма алай айтайым дегенлей, кюлюп къояма да, бир палахха къалама деп къоркъдум. Баям, мени бетимде бир тюрлю затла бола тура болур эдиле, ол «русско-балкарский» къызчыкъ, неден эсе да элгеннгенча, кёзлерин уллу ачып, артха бурулмай, босагъа юсюнде жокъ болуп къалды. Чыкъмадым. Ашыра чыкъсам боллукъ эди Кязим хажини сау сунуп айланнган ол жумушакъ ауазлы «русско-балкарский» къызчыкъны ызындан.

Алыкъа Орта Азияда къабыры да белгисиз Кязимни къайда болгъанын а мен къайдан билип айталлыкъ эдим!

Ма аллай бир жарыкъ.

Кязим хажи кеси да бек жарыкъ адам болуучу эди, дейдиле.

Ойлачыгъыз бир, къаллай жюрек талпыныу, къаллай бир сюймеклик от керек эди устазгъа – сохталарына Кязимни сау сундурурча аллай сезимни,аллай ийнаныуну алдыртыр ючюн!

Ол тукъум зат халкъда барды.

Кязим хажини юсюнден бир-бир жазылгъан затланы алып окъусанг а, Кязим хажи кеси айтханлай, «аугъа тюшген балкъча» болуп къаласа. Не – жазгъан адам не айтыргъа сюйгенин, не – Кязим хажи къаллай назмучу, нелляй адам болгъанын билалмай. Ийманы-дини болгъан адаммыды, огъесе иймансыз-динсиз атеистмиди, революционермиди – къан кюсеген ынгкъылапчы, огъесе демократмыды, Аллаххамы табынады не Анга къажауму сюеледи, олмуду-шумуду – былайды деп тюшюналмай къаласа. Бу айтханым бир кишини да жанына тиймесин: кесим ангылаялмагъанымы айтханлыгъымды. Сен да, багъалы окъуучу, ийнан манга, жукъ да ангылаяллыкъ тюйюлсе, Кязим хажини назмуларын кесинг окъуп кёргюнчю. Кязим хажини юсюнден алай жазылгъан къыллы къалса эди, бир Къайсынсыз, дунияда аллай назмучу барды деп адам билмез эди. Ёнге, Кязим хажи ол жазмалада айтылгъанча адам болгъан болса, аны халкъ битеу таныгъан угъай да, шо бир жангызы окъуна билирге истемез эди. Алайды да, насийхат жазыучула – кеси алларына, Кязим хажи да – кеси аллына. Ма алай къалса тюздю.

Ол-бу назмучуну юсюнден жазылгъан зат – аны не зат жазгъанын, къалай жазгъанын, нек жазгъанын, къаллай адам, къаллай назмучу болгъанын шартыракъ ангылатыргъа, толуракъ ачаргъа деп этиле эсе, мында уа, бу къужур жазмалада, сейир-аламат! – Кязим хажи ким болгъанын, не айтыргъа сюйгенин, жашаугъа, дуниялыкъ ишлеге кёз къарамын къайда да адам ангылап иш къоймасын деп, иш этип, къатышдырылгъаннга ушайды.

Ол алай на ючюндю: алгъа этер ишибизни – артда, артда этер ишибизни алгъа эте барабыз да, «хоп» дегинчи «доп» дей, – анданды, дейме. Дин назмулары адетдеча басмаланнгынчы, сюзюлюп тохташхынчы – алагъа «багъа бичилип» бошалгъанды да, – ма аны ючюндю, дейме. Чыгъарма кеси жокъ – аны юсюнден оюм а бар! Ол чюйрелик алай туура, шарт болуп тургъанлай – ёз оюмундан, сёзюнден таяргъа, жангылычын сезерге унагъан а жокъ. «Мен айтхан – тюз, сен айтхан – терс!» Даулаш –даулашлай. Ёч – ёчлей! Мындан ары да болуп турлугъу алайды – бу ишге заман ууландырмагъанла киришгинчи. Насыпха, Кязим – Кязимлейди да, ол кеси айтханча (дейим), «ырхы басмай, суу элтмей, чириген юй жангырмаз!» Ары дери уа женгдирген женгерик эди. Хорлатхан – хорларыкъды.

Кязим кеси къалай ангылашыныулу жаза эсе да, аны кесини юсюнден да алай жазаргъа керек болур, баям, – бурмай, чулгъамай – шарт, шатык, туура. Туманнга киргенча этмей, чууакъгъа, аязгъа чыкъгъанча. Кязим кеси да ким да тынч ангылагъан, кимни да ангылагъан, ачыкъ ниетли, ачыкъ сёзлю, жарыкъ кёллю, таза адам болгъанды, назмуларына ушаш, хар заманда ол сезилгенлей турады.

Ол назмуланы таула, тарла ичлеринде жашагъан адам жазгъанлыкъгъа, алада - тюзле, талала кенглиги, аулакъла азатлыгъы, аяз, жел...

Ма ол себепден айтама, Кязим хажини сёзюн сюзерик да азат жюрекли адам болургъа керекди деп. Аны «ийманын-динин» ангылатыргъа базыннган адамны да ийманы-дини, туура, Кязим хажидеча болмаса да, анга ушайыракъ, аны эсгертерек болса керек – жашауну ангылауу, жюрек тазалыгъы, кертилиги да. Закийлиги бла жеталмаса да.

Хоу, тауну уллулугъун узакъдан къарап да кёрюрге боллукъду.

Алай ол бийикликден къарап ол тау кеси не «кёргенин» а? Ёрге, аны тенгшисине кётюрюлмей, къалай ангылаталлыкъса тау не сезгенин, аны «кёзю» къалайлагъа жетгенин, кезинде къаллай булутла къайнагъанын? Къалай билаллыкъса, къазмай, тинтмей, ол тауну ичинде къаллай алтын-кюмюш хазнала асыралгъанын, къаллай шыякыла басдырылып тургъанларын?

Кязим хажиге: «Сен – тауса» – деп Къайсын аллай бир затдан оюм этип айтхан эсе уа? Динин-ийманын сагъыныргъа уа базынмагъанды. Баям, «заман алай эди» дегенден угъай. Не себепден?.. Биз а, кесибиз коммунистле болуп тургъанлай, дини-ийманы болгъан Кязим хажини жюрек сырына, сагъышына, ниетине багъа бичерге базынабыз.

Кязимни ол-бу быластха байлап биз табарыкъ жокъду. Кязим ёз жеринде закийди. Ол кесин аланы экилеринден да эртте айыргъанды.

деген чагъында окъуна: Танзиля айтханлай, Кязим хажини «Аллах аузуна салгъан сёзлерине тиймей» басмаласакъ, Кязим хажиге да, халкъгъа, кесибизге да андан уллу игилик эталмаз эдик. Баям, быллай бир затла эслеп айтханды. Ма, къарагъыз, къаллай иеси танымазлыкъ «юлгюле» басмаланадыла окъуу китаплада сабийлерибизге деп, Кязим хажини аты бла:

Ол тизгинлени Кязим хажи къалай жазгъанына уа къарагъыз «Ийман-исламында»:

къаллай низамлыкъ, къаллай субайлыкъ, ариулукъ, тазалыкъ барды ол сёзледе, дин жорукъгъа юйретгенин айтмай къойсакъ да. Ма былайда тюшеди эсинге Кольридж деп бир ингилизли адабият алимни, назмучуну Николай Гумилев юлгюге келтирген сёзлери: «Поэзия есть лучшие слова в лучшем порядке», – дегени. Окъуп бир кёрчюгюз Кязим хажини «Ийман-исламын» башындан аягъына дери – ол сёзлеге жууап этемиди, этмеймиди?

Сабийлеге аны толусунлай басмаласакъ, андан уллу игилик эталмаз эдик алагъа былайда.

Бу китапха Кязим хажини дин бла байламлы жазгъанлары киргендиле. Бу жолгъа дери закий назмучубузну быллай «ийманлы» китабы чыкъмагъанды. Кертиди, бир къауум назмулары, «жангылыкъ» шартлары бла, хар замандача, соруула туудурургъа боллукъдула – къайдан? ким? нек? къалай? дегенча. Китапха Кязим хажини ёз чыгъармаларындан башха ангылатыула зат къошулмагъаны ючюн, ол боллукъ соруулагъа кезиуюнде жауап бере барыр амал жокъду. Аллах айтса, муну ызындан чыгъарыкъ китапланы биринде ол тукъум жумуш тынгылы этилир деген умут барды.

Ахырында айтырым: Къайсынны «Таулу болгъаным ёхтемлигимди!» – деген сёзю барды. Халкъыны адмлыгъына, огъурлулугъуна, иш кёллюлюгюне, чыдамлыгъына, кишилигине, жюрек тазалыгъына, акъылына-эсине, закийлигине, ариу адеплигине, айтхылыкъ тёресине, тауушлукъ жырына, сейирлик жомагъына, ёлюмсюз таурухуна, терен нарт сёзюне – барына да къууанып, кёлю кётюрюлюп айтхан сёзю! Ата, ана, эгеч, къарындаш – бары да ары сыйынады. Къайсын ол сёзню къагъытха тюшюре туруп, бир шексиз, аны кёз туурасында Кязим хажи да бар эди, дейме. Сабий жашчыкъча ышара тургъан акъсакъал Кязим. Ол сёзде халкъыбызгъа, туугъан жерибизге уллу сюймеклик жатады. Халкъыбыз ёз сыфатын-сынын, суратын-сырын бу эки адамгъа – Кязим бла Къайсыннга кёчюрюп, таулуланы барыны да атындан: «Таулу болгъаным ёхтемлигимди!» – деп кеси айта тургъан кибикди.

деп, жюрегине туугъан журтун салып, Кязимге къарап айтхан сёзю да. Бирине сюемеклиги башхасына жугъуп барырча этгенди. Ушамагъан – жукъмайды. Туугъан жерге, халкъгъа уллу сюймеклик – уллу адамланы ёсдюреди. Жюрегингде ол сюймеклигинг не къадар уллу эсе – халкъынгда сыйынг ол къадар бийикди. Ол жорукь, Аллахха шукур, халкъда бузулмай сакъланады.

Абдуллах Бегий уллу