Кязим Мечиев - Этгенле - Бегиев Абдуллах эм башхала.

Жерини, тилини да жюреги болуп, узакъ жылланы кёп тёлюлеге жол нёгер болгъан поэтлери хар халкъны да бардыла. Бизни миллетге аллай сёз устасы Кязим болгъанды. Аны поэзиясы малкъар культураны къууанчыды. Хазна къалмай, хар бир таулу, сабийлигинден башлап, Мечиев Кязимни поэзиясыны от жагъасында жылына келгенди. Мен гитче жашчыкълай окъуна кёп таулу юйледе Кязимни атын, назмуларын да аз эшитмегенме. Бир жол бау башында ойнай тургъанымлай, эки къыз челеклери бла суугъа бара, аны назмусун жырлай озгъанлары андан бери эсимден кетмегенди. Къара да танымагъан халкъны арасында Кязимни белгилиги алай уллу, милллетни анга сюймеклиги аллай бир кючлю эди, ол затха сейир этмей къалыргъа амал жокъду. Уруннган таулуланы бизни биринчи назмучубузгъа хурметлерин украинлы эллилени Тарас Шевченкогъа сюймекликлери бла бир да арсарсыз тенглешдирирге боллукъду. Аллай намыс сёз устасына – художникге дайым да берилмейди. Аллай намыс сёз устасына – художникге дайым да берилмейди, аллай хурметни жалан да бир-бир поэтле сынайдыла. Аны бла бирге Мечиев Кязим тау тарларында жазыусуз, басмасыз да жашагъан миллетни жазыучусу болгъанын эсге алыргъа керекди!

Кязим ахсакълай туугъанды. Ол бир бирде назмусун: «Муну айтхан акъсакъ Кязим» деген сёзле бла бошаучу эди. Аны да магъанасы барды. Таулу поэтни жашауунда, назмуларында да керексиз омакъланыуу, махтаныуу болмагъанды. Назмулада ахсакълыгъыны юсюнден айтханы да, ол затха шагъатлыкъ эте, уруннган адамлагъа да поэтни бютюн да жууукъ эте эди.

Мечиев Кязим Дыхтауну къатында, юйлери кёк кырдыклы тауну къабыргъасына жабышдырылгъан Шыкъы элинде туууп, анда жашагъанды. Ол элни бир къауум юйлери буруннгулу уруш къалалагъа ушай эдиле. Биз алада таулу хуначыланы къол къыйынларын, усталыкъларын да кёргенбиз. Алайладан къарагъан адамгъа аллай сейир жерле кёрюне эдиле, аланы юсюнден кереклесича айтыргъа мени сёзюм жетер десем, ётюрюк айтырыкъма. Жаратылгъанлы киши башына чыгъалмагъан Дыхтауну тёгерегин алгъан тауланы башларына булутла бла туманла кезиу чырмалып, бирде ала барысы да ёмюрлюк къарла бла къатыш бола, ала кетгенден сора уа, кюн тийген тёппеле тёгерекни насыпча жарыта тургъандыла. Шакъыны огъары жанындагъы кёк тауладан келген буз кибик сууукъ суу, дауур этип, элни жаны тёшню энишге, Бызынгы черегине, ашагъып баргъанына Кязим, кёп кечеледе тынгылай, назмуларын этгенди. Бюгюн да ол суу, уллу талгъыр ташлагъа тийип, чиммакъ бола, поэтни кёз аллында барыучусуча, барады.

Кязим назмуларын аллай жерледе тагъа башлагъанды. Ол назмулагъа малкъар литерутураны мурдору болургъа буюрулгъан эди. Поэт Шыкъыда, сууну чегет жаны къабыргъада кесине гюрбежи ишлеп, темирчилик этип тургъанды. Аны гюрбежи ишлеп, темирчилик этип тургъанды. Аны гюрбежиси эллилерини сюйген жерлери болуп, ала ары бичакъ не нал ишлетгенден сора да, темирчини аламат назмуларына тынгыларгъа барып тургъандыла, Мечиев Кязим къаллай иги сёз нёгер, сейирлик хапарчыладан бири болуучусун аны таныгъанла энтда да эслеринден кетермегендиле. Кенг фахмулу адам, Кязим, кёп зат эте билсе да, бек сюйген ишлери уа назмучулукъ бла темирчилик эдиле. Ол бир бирге ушамагъанча кёрюннген эки ишни поэт, эки сууну къошханча, бирге къошханды. Аны назмулары, къамагъа къарасауут салгъанча, тап, тынгылы андан кёрюне болурла. Арабча иги окъуулу Кязим шаркъ тиллерини кёбюсюн билгенди. Алай болса да, не кийими, не жашау халы бла уруннган таулуладан бир башхалыгъы болмай, малчы, хуначы жашагъанча юйде жашагъанды. Закий поэт эрттенликде кесини, энди барыбызны да сейир этдирген, назмуларын жазып, сора гюрбежисине ётюп, темирчи болуп къала эди. Кеисни халкъында белгили поэт болгъанлай, миллетини уллу хурметин сынагъанда да, ол халкъны жашауун бла кесини жашауун бирге санап, бир заманда да уллу кёллюлюк этмей тургъанды. аныча акъыллы адам билимини бла фахмусуну кыйматын билмегенди дерге уа къыйынды. Угъай, ол аны билгенди. Алай игилигини, сюйдюмлюлюгюню да бир жаны – ол кесин кётюрмей жашагъанында, менсинмегенинде болгъанды.

Мен аны бла жолкъгъан кезиулеримде, Кязимни фахмусундан, акъылындан къайсы уллу болгъанын ангыларгъа къаст этип кюрешиучю эдим. Алай, тюзюн айтайым, ол зат мени къолумдан келмегенди – фахму да, акъыл да анга бирча чомарт берилген эдиле. Ол ёлюп кетгинчиннге жашауну чексиз сюйюуюнден айырылмады. Аны себепли, тёрт жыйырма жыл болгъанда да, таулу поэт жюрегинде кюнню жарыгъын бла жашауну кючюне ийнаннганын тас этмегенди.

Кязимни бойнуна бек къыйын борч тюшген эди – анга къара таныгъан адамы бек аз болгъан халкъны литературасыны мурдорун салыргъа тёреленди. Ол кесини чыгъармаларында да халкъыны басмасы болмагъаны, таулула жахил болгъанларыны тарыгъыуун бош этмегенди. Анга къарамаздан, Кязим халкъыбызны поэзиясыны отун тиргизген эди. Анга ол онгну берген аны айтхылыкъ фахмусу болду. Нарт Сосрукъ эмегенледен отну урлап, халкъына от тамызып, гыржын этер, эт биширир амал бергенча, Мечиев Кязим да, къудуретден поэзияны отун алып, миллет литературабызны нарты болду. Биз барыбыз да мынча жылны ичинде аны поэзиясыны иеси от жагъасында жылынабыз. Ол от жагъа жашауну бек къыйын кюнлеринде да суумай турду. Пушкин бла Лермонтовдан юйреннгенибизча, биз, таулу поэтле, бизни устазыбыз Кязимден дайым юйренебиз. Ол бизни миллет суратлау оюмубузну бийик даражагъа кётюргенди. Ол аны тарыхлы къыйыны, хакъы, сыйыды. Шыкъычы поэт халкъына, ана тилине да болмагъанча уллу игиликге этгенди. Аны кереклисича танымагъан, билмеген адамла Кязимни юсюнден жырчыды деп жазып тургъандыла. Ала жангылгъан этгендиле. Ол жырчы тюйюл, назмучу – поэт, жазыучу эди.

Кязим Октябрь революциягъа дери окъуна жалан фахмусу, назмулары бла белгили болуп къалмай, батырлыгъы – кишилиги бла да бизни таулада белгили болгъанды. Ол артыкълыкъгъа чыдай билмегенди, зулмучулагъа баш урмагъанды. Мен былайда да семиртип айтмайма. Поэтни аллай адам болгъанын тауда къартла энтда да унутмагъандыла.

Кязим тюзлюкню излеу бла бирге, къоркъмаулукъну да билген киши эди. Ол затны уа къаллай къыйын болгъаны белгилиди! Адамла класслагъа бёлюннген дунияда фахму бла къоркъмаулукъ – бир къаманы эки аузучадыла. Ол затха Кязимни жашауу, чыгъармалары, адам халы да шагъат боладыла. Дунияда батырны къоркъмаулугъу да болады. Анга аллай адам болургъа тюзлюкню аламат жютю сезгени, халкъгъа къуллукъ этмеклиги буюрадыла. Чынтты поэт, художник – халкъыны жюреги, намысыды, миллетни халларыны, къылыкъларыны бек иги шартлары анда боладыла, абадан поэт не заманда да историялы магъаналы адам болуп, уллу къыйматлы инсанына саналады. Аллай белгили шартласыз уллу художник болмайды. Биз Мечиев Кязимни жашауун бла чыгъармаларын сюзгенде да, акъылыбызгъа быллай оюмла келедиле.

Мен огъарлакъда Кязим жашаууну бек сюйгенини юсюнден бош айтып ётмегенме. Аны ол сюймеклиги халкъына жетген къыйынлыкъланы ангъа терен сездирип, тынчлыкъ бермей, жюрегин ачыудан, жарсыудан толтуруп, халкъыны уллу поэти этгенди. Жашауну алай сюйген поэт дунияда жашауну бузгъан, аны жаханимча къыйын этген халлагъа эс бурмай къояллыкъ тюйюл эди, адамланы инжилгенлерине, азапларына къол булгъап, не сюйсегиз да болугъуз, мен кесим жашайым анса деп къоялмазлыгъы белгилиди. Алайсыз ол чынтты поэт болалмазына да сёз жокъду. Адам жашауну не къадар бек сюйсе, аны тюрленирин, игиден иги болурун да аллай бир излейди. Жашауну сюйген инсан адамланы да сюймей амалы жокъду. Ол аланы къадарларына сууукъ кёзден къарап да къояллыкъ тюйюлдю. Жашауну, адамланы да сюйген гуманист Кязим адамла иги жашарларына къаст эте эди. Алай ол заманда иги жашауну кёрюрге болмады. Аны себепли таза жюрекли поэт заманына къажау болду, зулмуну, артыкълыкъны бардыргъанлагъа, аланы къоруулагъанлагъа да налат берди. Литературабызны биринчи белгили чыгъармасы «Тарыгъыу» да алай бла жазылгъан эди.

Ол назмуну къалай туугъаныны хапары да бек сейирди, кеси поэма кибикди. Аны, къысха болса да, айтыргъа тийишлиди. Кязимни жашыракъ заманында, аны киши элинден бир къартыракъ къатын келип, кесини къыйын жашаууну, кёрген азапларыны хапарын айтханды. Жуукълары ол къатыннны эки кере къартлагъа эрге сатхандыла. «Сен мени сынагъан къыйынлыкъларымы назму этсенг, - дегенди ол Кязимге, - мени кёлюме андан уллу асыу бир зат да боллукъ тюйюлдю.» «Ол тиширыу бизни юйде бир бёлек кюнню жашады, - деучю эди Кязим кеси. – Бизникиле барыда анга бек иги болургъа кюрешип турдула. Мен аны мудах кёзлерине, гырхы къолларына жюрегим къыйналып къарагъаным бюгюнда эсимдеди. Аны юсюнден назму этдим да, ол кеси аны кёлюнден билди. Ол мени жырымы бизни юйде жырлагъынында ахлуларым жилядыла да, мен да чыдаялмадым, алагъа къошулдум. Андан сора мен ол жарлы тиширыугъа оракъ ишлеп бердим да, аны да, жырымы да алып элине кетди. «Тарыгъыу» деген назму, жыр болуп, халкъгъа алай бла жайылды.»

Кязим революционер-марксчы тюйюл эди, ол революцияны жолун тюз ангылагъанды десек да терс айтырыкъбыз. Алай поэт-демократ, фахмусуну, акъылыны хайырындан, ол замандагъы эски Малкъарны жашауу терс болгъанын, алай жашаргъа жарамазлыгъын ангылагъанды. Къара халкъдан чыкъгъан адам, Кязим, уруннганланы къыйналгъанларын, жарсыуларын да бек иги биле эди. Аны чыгъармалары ол затха шагъатдыла. Артыгъыракъ да «Жаралы жугъутур» бла «Бузжигит» деген аламат поэмалары – зулмугъа, артыкълыкъгъа чамланыудула. Тюзюн айтсакъ, аны алай болмагъан чыгъармасы жокъду. «Жаралы жугъутур» поэт кесини къыйынлыкъда жашагъан халкъыны къадарын артыкълыкъ этген мараучу Хашимни хапарында кёргюзтеди. Кязим кесин да, халкъын да, жаралы жугъутургъа тенг этип, алай жазады. Поэмада ол затланы юсюнден айтылгъаны болмагъанча кючлюдю:

Бу магъанасыны теренлиги, поэзия жанындан кючлюлюгю бла сейир этдирген поэмасында Кязим усталыкъны бек бийик даражасына жетгенди. Биз анда сыфатланы, тенглешдириулени, ушашдырыуланы аламат игиликлерин кёребиз. Аны «Бузжигит» деген поэмасы къайгъыдан, жарсыудан толу болса да, анда да поэт жашауну бла адамны кючюне ийнаныуун тас этмегени толу сезилип турады. Бу чыгъармада бир бирни сюйген къыз бла жаш кёп азаплыкъ сынап, ахырында ажымлы жоюладыла. Ала артыкълыкъгъа бой салгъандан эсе, ёлюмню сайлайдыла. Ол алана хорланнганлары угъай, хорланмагъанларыды. Бек абадан затларыны биринде да Кязим кесини терен гуманизмлигин – адам улуна сюймеклигин толу кёргюзтгенди. Бузжигитни атасы къарт уста былай айтады:

Къарт уста дунияда кёп къатылыкъгъа, терсликге шагъат бола келгенди. Ол сабийлеге, къартлагъа, къарыусузлагъа жилямукъ тёкдюргенлени къауумундан болмагъанына, жерни юсюнде бир тамычы адам къан тёкмегенине къууанады, экинчи насыпха уа кесини ишин, усталыгъын санайды. «Юйлерим шахарымы айбатлыгъы болдула», - деп андан айтады. Адамны къол усталыгъы, жюрек халаллыгъы, огъурлулугъу анга бек сыйлы, уллу затладан бирлеридиле, ол аланы биринчи насыпха санап, кюннге бла сюймекликге тенг этеди.

Кязим историяны кёп къыйын сагъатларына шагъат болгъанды. Анга халкъ поэтини акъылы бла фахмусу къыйын заманланы, уллу ишлени магъаналарын тюз ангыларгъа онг бере эдиле. 1914 жылда башланнган битеудуния урушну, Октябрь революцияны, коллективизацияны, Ата журт урушну кезиулеринде да алай болгъанын биз арсарсыз айтыргъа эркинбиз. Аны поэзиясы, хазна таймай, жашаугъа, историягъа да кертилей къалгъанына сёз жокъду. Тюзлюкню алай сюйген поэтге эски дунияны от жагъасында жылыннган къыйын эди. Ол от жагъаны жылыуу асыры аз болгъанын Кзяим бек тамам ангылагъанды, билгенли. Алай андан жылысын, мажалын да къайда табаргъа боллугъун поэт билмегени, ангыламагъаны да ишексизди. Бир жол Кязим кесини антча сёзлерин айтып, таймай алагъа кертилей къалгъанды. Ма ала:

Кязимни поэзиясы – бизни тау халкъыбызны историясыды, аны жюрегини кючюдю. Аллай поэт, Совет властны келгенине къууанмай, алгъыш этмей амалы жокъ эди. Аны себепли ол кесини тамата жашын Совет власть ючюн кюреширге граждан урушуна жиберип, Мухаммат партизан полкну командири болуп туруп, Дагъыстанда жигитча жоюлгъанды. Аны юсюнден поэт кесини бек иги затларындан бирин – «Жашыма» деген назмусун этгенди. Ол чыгъарма малкъар литератураны биринчи совет чыгъармасы болуп, бизни совет поэзиябызны мурдорун салгъанды.

Кавказны ахшы революционерлерини, батырларыны бири болгъан Къалабекланы Солтанхамитни юсюнден Кязим этген жырны хапары да бек сейирди. Солтанхамит революциягъа дери, абрек болуп, Шыкъыгъа келип, поэтни юйюнде къалып тургъанды, ала татлы шуёхла болгъандыла. С.М. Кировха Бызынгы тауларында аллай назмучу жашагъанын да Солтанхамит айтханды. Думала элинден чыкъгъан жигит революционер душманны къолундан жоюлгъанында, Киров Терк башында Шыкъыгъа, Кязим Солтанхамитныи юсюнден жыр этсин тау эллеге жайылып, халкъ жыры болуп къалгъанды.

Кязимни усталыгъы аламат кючлю эди. Ол бюгюн да бизни сейир этдирип турады. Аны «Дуния деген алай къыйын, тик жолду» деген 1910 жылда жазылгъан назмусунда быллай тизгинле бардыла:

Кязим быллай назмуларында уллу поэтлеге тенг болады. Таулу поэтни дагъыда бир сейир жери – ол не бек къайгъылы, ачыулу затланы юсюнден жаза эсе да, аны сёзлери не ачы болсала да, ол бир заманда да жашауну керексиз затха санамайды, андан къол жуууп къойгъан адети жокъду. Кязим адамлыкъгъа, тюзлюкге, кишиликге, аланы жоюлмазлыкъларына да ийнаннганын бир заманда да тас этмегенди. Биз огъарлакъда айтып ётген ачы, къайгъылы назмусунда да поэт жашаугъа ийнаннганыны юсюнден къоймагъанды:

Кязим, ана тилибизни бек кючлю чигинжиси, алыкъа бизде киши аллына ёталмагъан сёз устасыды. Ол барыбызны да устазыбызды, аны поэзиясы барыбызгъа да бек болушханды. Мен кесими уа анга артыкъ да уллу борчлугъа санайма. Мени затларымы окъгъан адам Кязимни манга болушлугъу жетегенин тынч сезерге боллукъду. Мен ол затдан уялгъанны къой да, анга къууаннган этеме, аны кесиме намысха санайма, не ючюн десенг, Кязимни уллу поэтледен – устазладан – бири болгъанына мени ишегим жокъду. Ол Лермонтов бла, Гарсия Лорка бла бирге мени унутулмаз устазлырымдан бириди. Аны себепли, 80 жыл болгъанында да, Кязим кёзлеринде къаллай кюн жарыгъы кёрюннгенин бир заманда да унутмам. Мен аны кёзлерине сюйюп къарай, жылы къолун кёп тутханма, огъурлу ауазын эшитгенме. Ол ауаз бюгюн да къулагъымда турады. Аны башы – акъыманны башы, жюреги поэтни жюреги эди. Манга Кязимни юсюнден жалан да бир-эки сёз бла айтып къояргъа керек болса – фахму акъыл дер эдим.

Шаудан сууну тазалыгъын бла сууукълугъун сезер ючюн, бир уртлап къойсанг да тамады деп тауда алай айтадыла. Энтда да жангыдан Кязимни усталыгъан къайта, аны жашлыкъны юсюнден этген жангыз бир къысха назмусун юлгюге келтирип къояйым:

Ол темагъа битеу дунияны поэтлери кёп жазгъандыла, аны юсюнден алмат иги чыгъарма кёпдю. Алай Кязим аны юсюнден да кесини жангы сёзюп айтханды. Алай этерге жалан да бек ахшы поэтлени къолларындан келеди.

Кязимни кесини халкъында белгилилигине шагъатлыкъ этген дагъыда бир зат айтайым. Урушну аллында Москвадан келген орус жазыучула, художникле бла бирге мен Шыкъыгъа, Кязимге къонакъгъа баргъан эдим. Литература ингирин этебиз деп, халкъ клубха жыйылгъанда, къара да танымагъан къарт къатынла бла къарт кишиле чыгъып, Кязимни назмуларын кёлден окъугъан эдиле. Орус къонакъла, биз бу жолгъа дери быллай зат кёрмегенбиз деп, сейир этгенлери мени эсимдеди. Ол Малкъарны уллу поэтини сёзю халкъына къалай жууукъ, багъалы болгъаныны белгисиди. Кязим туугъан жери, халкъы бла да бир эди. Ол сау заманында бизге тауланы къаялырындан бирича кёрюнюучюсюн биз унутмагъанбыз. Кязим – аны кёзлеринде жюз жыл чакълы заманны жылтырап турлукъ тауларына ушай эди. Бизни туугъан жерибиз – аны тюрсюню, халы Кязимни назмуларында турлукъдула. Гуманист-демократ Кязим къартлыгъында совет поэти болуп, совет жазыучулагъа къошулгъан эди. Ол Кавказны бек иги поэтлерини арасында Лениннге биринчи назму этгенледен болгъанды. Аны ол назмусун энди сабийле да биледиле. Къарт таулу поэтни ол чыгъармасы жангы дунияны алгъышлай, халкъланы уллу бачамасына ыспас берген эди. Ол назмуну «ауар ташха тыянмагъыз» деген тизгини халкъыбызда нарт сёз болуп къалгъанды. Совет власть келгенден сора Кязим дагъыда бир къауум ахшы назму жазгъанды. Алада колхозчулагъа, пионерлеге, жазыучулагъа, Совет Аскерни адамларына ол кесини акъыл сёзлерин айтханды. Уллу устазыбызны ол назмулары да малкъар литератураны айырма бетлерине киргендиле.

Кязимни аты халкъ жигитлени атлары бла бир даражада турады. Аны заман эски эталмагъан чыгъармалары уа анга халкълагъа белгили болургаъ эркинлик бередиле. Ол алай болур ючюн бизге кёп иш этерге керекди. Кязим – бизни миллет намысыбыз, къууанчыбызды, ол битеу Кавказны бек ахшы поэтлеринден бириди, аны халкъла билирге керекдиле.

Фахму, заманны кючлю желлерине кесин элтдирмей, кесине узакъ ёмюрлюкню алады. Кязимни уллу фахмусу да алай этгенди. Аны поэзиясына тау тёппелени башларында кёк жашнау да, таза сууну бойнунда тал терекни чакъгъаны да киргендиле. Кязим бизни кёп къыйынлыкъ кёрген, ёмюрледе кесини тилин тас этмей жашагъан жигит халкъыбызны бир заманда да андан айырылмазлыкъ жол нёгериди. Аны эски болмазлыкъ поэзиясыны отуна адамла энтда да кёп жылланы жылынырла.

Мен бу статьяны Кязимге этилген къысха назмум бла бошаргъа сюеме:

Къулийланы Къайсын