НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

IV. ДЕБЕТ — АЛАУГАН — КЪАРАШАУАЙ

Эртте заманда Дебет дeп бир пелиуан болгъанды. Ол кеси нарт болгъанды. Ол кеси кюн чыкъгъан жанында Темир-Къапугъа, кюн батхан жанында Буз тенгизге баргъанды. Аны аты тауланы юслери бла атлагъанды. Таула аны къарын тюбюнде, тёбечиклеча, къалгъандыла. Суулагъа, тенгизлеге жетгенде, атыны бир бурун тешигинден ургъан жел, бузлатып, кеси ётерча кёпюр этгенди. Экинчи б УРУН тешиги бла туманла чыгъарып, бузланы эритип, жауун жаудуруп, жай этдиргенди.

Нарт Дебетни онтогъуз жашы болгъанды. Ол жашларына кичилетип къатын алыргъа, онтогъуз къызы болгъан юйдегини излей, жашлары бла узакъ жолгъа чыкъгъанды.

Бара, айлана, жюрюй кетип, Къуф тауланы ичинде бир эмегенле элине киргенди. Ол элге кире баргъанлай, Байрым къызы атлы къуртха къатыннга тюбеп, элден хапар сурагъанды. Къуртха:

Эмеген тукъумдан элни башында онсегиз къызы бла бир юйюр жашайды. Аланы аналары къызларын эрге берирге онсегиз жашы болгъан адам улун излейди, ол сени къонакъгъа алыр. Алай ол юйюр къызларын таматалатып эрге берликди, — деди.

Нарт Дебет:

Аллахдан аман тап, мен а кичилетип къатын алыргъа муратым бар эди, — деп, кеси кесине сагъыш эте, ол юйюрге барды.

Ол онтогъуз жашны атасы Дебет:

— Хей, ким барды? — деп ат юсюнден ол дорбуннга къычырды.

Мангылайында, дорбун кибик къаралгъан бир кезю бла, бууунунда темир юзмелт миделлери, къолунда, чигинжи кибик, темир урчугъу бла, башы да урчугъуну тирмен ташыча болуп, бир эмеген къатын чыкъды.

— Хей, адам улулары, не айланасыз, не жюрюйсюз? Келигиз, — деп селёшди.

— Ма бу жашларыма къатын, къыз излей чыкъгъанма, — деди.

— Да, алай эсе, келигиз, жаратсагъыз, менде онсегиз къыз барды. Аланы хар бирисини бирер оюнлары барды, демлешгенде жашларынг хорласала— къызла аланы болурла, хорлатсала— бизге бирер татлы къабын болурла. Бираз сабыр этигиз, дорбуннга кирип чыгъайым, — деп къара дорбуннга кирди.

Дорбундан, къаяланы тепдире, аналарыча, жангыз кёзле болуп, эринлери эмчек башларына тюшюп, онсегиз эмеген къыз чыгъып, тамата къыз-кичилерин, бирсилери да ол ыз бла, таматалары, Алауганнга жетгинчин, атларындан тюшюрюп, дорбуннга кийирдиле.

Нарт Дебетни тамата жашы Алауганны атдан тюшюрюрге эмегенлени саны жетмеди. Болса да, эмеген къызланы анасы къарап туруп, нарт Дебетни экибармагъы бла алып: «Кесимисе», — деп хуржунуна атды. Сора Алауган кеси жап-жангызлай эшик аллында, ат юсюнде къалды.

Алауган, барырын да билмей, бир бийик таула таба бара тургъанлай, ол алгъын жолукъгъан къуртха къатынны келе тургъанын кёрюп:

— Мени атам Дебетни эки бармагъы бла алып, эмеген къатын аты бла хуржунуна сукъгъанды. Онсегиз къарындашымы онсегиз къызы атлары бла дорбуннга алып киргендиле. Энди атама, къарындашларыма не этейим?— деп сорду.

— Да, адам улу, энди сен аланы тапмайса, Дорбунну ала аллына къаяланы салып бегитгендиле. Ала аны он жылдан бир ачадыла. Ала дорбунну ачып, жылны сууукъ кезиуюнде жортууулгъа чыгъадыла. Ол заманны марап туруп, Минги тауну башында сегиз аякълы, эки башлы, къарыш къулакълы, алты къулачлы, темир туякълы бир ат барды. Ол ат кюнлюк жанына узалып, суусабына Къара тенгизни ичеди. Чегет жанына айланып, жалпакъланы отлап къара топуракъ этеди. Къуйругъу бла туманланы, булутланы чачады. Сийген заманда дунияны ырхы элтип, тарлада кёпюр къалдырмайды. Ма сен ол атны табып, нартланы аталарындан къалгъан болат къылычны тагъып келип урушалсанг, атангы, къарындашларынгы къутхараллыкъса, алай этмесенг, къайда болсанг да жек бла ала сени табып ашарла, — деди.

— Да, Байрым къызы къуртха, мен атны эм ол болат къылычны къалай табайым?

— Аланы уа, мен айтханны сен этсенг, табар мадарын юйретирме, — дейди.

— Этерме, — деп, Алауган ол айтханны этерге ант этеди. Сора Байрым къызы айтханды:

— Алауган, манга киеу болсанг, мени къызымы алып, бизни бла жашасанг, ол заманда атангы, къарындашларынгы къутхарырча, атны табып минерча, къылычны табарча этерме, — деп айтды. Алай бла Алауган Байрым къургханы къызын алады.

Алауган къатыны бла бир бёлек заманланы жашайды. Бир кече жатып жукълайдыла. Кечсни ортасында къатыны къобуп, от жагъагъа барды. Акъырын тыпыр ташны къобарып, тюбюнден бир къошунну чыгъаргъанын эследи. Сора къатын къошунну ичинден бир къара затны чыгъарып, кёзюне-башына сюртдю. Акъырын гумугъа кирип, андан бир къуш къапны алып юсюне кийди. Бираз тынгылап туруп, ожакъ бла кёкге чыгъып кетди.

Алауган:

— Бу не сейир ишди?— деп кече эшикге чыгъып къарагъанында, къатынын кёкде уча барып, булутла ичине ташайгъанын кёргенди. Алай бла тамаша, сейир болуп, къайтып жерине жатханды. Кечени бир заманында къатыны келип, эрини аягъына акъыртын кирип жатханды.

Танг атханда, къатыны отха аш-суу этерге къазан асханды. Къазаннга эт салып, аны биширип, эрини бла анасыны аллына салгъанды. Анасы этни, жутланып, ашагъанды. Алауган а:

— Бу мен билген, мен ашагъан этлеге ушамайды, — деп жюреги арсар болуп, ашамай, къатынына:

— Бизни этибиз жокъ эди, этни ким бергенди?— деп сорады.

Къатын:

— Бюгече сен жукълагъандан сора къоншуларыбыз ийгендиле, — дейди.— Не сора тураса, аша, иги шаугютдю, — деп, эри Алауганны къоркъутду.

Алауган амалсыз болуп къабады. Къапса — аллай этни къапсын дунияда болмагъанча, аллай татлы эт болгъанды. Алай этден адам улуну сют ийиси бурнуна урду. Ол заманда Алауганны кёз жилямукълары бетин жибите, ёрге туруп, сермеп, къатынын бойнундап буууп ёлтюреди. Экинчи — къайын анасы Байрым къызны сермеп къолгъа алады. Къуртха:

— Алауган, мени ёлтюрме, сен не зат айта эсенг да, этерме, — деп тиледи.

Алауган:

— Алай болса, мен сени ёлтюрмей къояйым, сен мени атамы, къарындашларымы эмененлени къолундан къалай къутхарлыгъымы юйрет, — деди.

— Да не этейим, аллахдан аман тап. Къара гумуда Таурус къушну къабы болур. Аны алырса. Экинчиси, Къуф тауну агъачындан сабы болгъан, жети жюз жыл жашагъан жети башлы эмегенни сырт терисинден этилген, къамичи бауу болгъан бир къамичи— чырахтанны башында болур, аны да къолунга алырса. Ючюнчюсю, от жагъаны тыпыр ташыны тюбюнде бир къара къошун болур. Аны ичинде къара жау болур. Ол жаудан кёзюнге-башынга сюртюп, къуш къапны кийсенг, сюйген жеринге, кёзню жумуп ачхан чакълы бирге, жетдирир. Тёртюнчюсю уа, нартланы Налмас тауну темиринден ишленнген къылычлары къара кюбюрде болур. Ол кюбюр санга кеси ачылыр. Ол къылыч, жайсанг-жайылыр, урущда созулур, къаяланы, тауланы, къуйрукъча, кесер. Аны кесинги табан тюбюгюнгде жюрютюрсе.

Ма, сен учуп жолгъа чыкъгъанлай, аллынга, къушлагъа минип, юч минг кёк аскерлери тюберле. Сени ала тутуп, ашаргъа чабарла. Ол заманда не къылыч, не кючюнг алагъа жукъ да эталмаз. Бар, аман сагъатлы бол, мени жатхан жеримде, жастыгъымы тюбюнде, хуржунда, эмеген сюекледен кюйдюрюлюп этилген кюл барды. Ол ууду. Аны жанынга ала бар. Къушлагъа минип келген аскерле санга тюбеселе, аланы алларына себерсе. Ол тютюн, туман болур. Ол заманда ала, къайры барырларын билмей, кеслерин къаялагъа уруп къырырла, — деп юйретди.

Алауган, Байрым къызы къарт къуртха айтханча, барып, къара гумудан Таурус къушну къабын алды. Экинчи, Къуф тауланы агъачындан сабы болгъан къамичи ни чырахтандан алды. Налмас тауну темиринден ишленнген нарт аталадан къалгъан къылычны къара кюбюрден чыгъарып, жети бюклеп, табан тюбюне салды. От жагъаны, тыпыр ташыны тюбюнден, къара жауу бла къошунну чыгъарып, кёзюне-башына сюртдю. Сора, ол хуржунну да алып, къуш къапха кирип, хауагъа къалкъды.

Хауагъа къалкъгъан заманда, къанатлары асыры къаты къакъгъандан, жерни юсюн букъу этдирди. Ол заманда эмегенле дорбунда тургъанлай, бир уллу жел тереклени, ташланы учуруп жетди. Эмеген къызланы анасы, билгич мюйюзюн алып, кёкню желин ийисгейди. Дорбундан бир быргъы бла дуниягъа къарадыда, ачыуланып, онсегиз къызына:

— Кёкден ас-мус ийис келеди, дорбунлада аскерлеригизге айтыгъыз, ала къуш къапларына кирсинле, сауут-саба табханларын алсынла, биз да аскерчилерибизни башчылары болуп, жолгъа чыгъайыкъ. Мен кесим а аллыгъызда барырма, — деп къычырды. Дебетни жашлары бла дорбунда бегитип, эмегенле, къуш аскерлени алып, кёкге учдула.

Келе келип, Алауганны узакъдан учуп келгенин кёрдюле. Эмеген къатын къуш аскерине:

— Чабыгъыз, Дебет улу Алауган Таурус къуш къабына кирип келеди, — деп къычырды.

Къуш аскерле, къанат къагъып, дунияны жел этдирип, Алауган таба чапдыла. Уруш башланды. Алауган, къанатлары бла аланы къыра келип, арыды. Сора къылычын чыгъарып, сермей, къыра келгенлей, къуш аскерни таматасы — эмеген къатын, жетип, билегинден къабып, жаралы этди. Сора Алауган иги къарыусуз болуп, «Ай, энди хорлайдыла», — дегенде, къуртха берген эмеген сюеклени кюлю эсине тюшюп, аны хауагъа сепди. Ол тютюн, туман болду. Кёзлери сокъур болуп, къайры учарларын билмей, эмегенле бла аланы аскерлери кеслерин къаялагъа уруп къырылдыла.

Алауган аладан къутулуп, атасы Дебет, къарындашлары тургъан дорбуннга келди. Келсе, дорбунну аллында бир уллу къара къая салынып тургъанын кёрдю.Къуш къабындан чыгъып, къылычы бла къаяны сермеди. Дагъыда-дагъыда бир ненча кере сермеп, дуккул этди. Къаяны, къуйрукъча туурап, кесек-кесек этип ташлады.

Къаяны къылычы бла сермеген заманда, от чагъып, ол от жилтинледен агъачха от тюшюп жаннганды. Дорбунну ачып, ичине киргенди. Алай бла Алауган атасын, къарындашларын нартла элине алып келгенди.