АТА ЖУРТНУ ИЙНАКЪЛАП ... (Тыш къыраллада къарачай-малкъарлыланы назмулары)
С ЛЮБОВЬЮ К РОДИНЕ ОТЦОВ... (Сборник стихотворений авторов карачаево-балкарской диаспоры)
Биттирова Тамара Шамсудиновна
Бюлент Тезжан
Бусагъатда тёлюде назмучулукъда атын айтдырып тургъанладан бири Бюлент Тезжанды. Кесини юсюнден ол быллай хапар айтханды: «Мында Паппулары, Кавказда Байрамукълары деген тукъумданма. Жылым эллиге жетгенди. Тюркде, Эскишехирде жашайма, Форд арабаланы заводунда жыйырма тёрт жылдан бери ишлейме... Индустри лицейни бошагъанма. Белпинар элденме. Къартларыбыз Теберди элинден келгенлерин айтыучан эдиле. Атам, анам, эки эгечим бла къарындашым - бары да къобуз сокъгъандыла. Ичлеринде харсчы мен эдим да, назму жазаргъа аллым айланганды...». Бюлент назмуланы бирча уста эки тилде - къарачай-малкъар эм тюрк тилледе жазады. Тюрк тилинде жазгъанлары асламында философиялыдыла. Ана тилибиздеги назмуларыны тематикасы кенгди, - халкъыбызны адет-тёреси, сюймеклик, шуёхлукъ, адамлыкъ, кертичилик, чамла, ала бла бирча гитче хапарчыкъла, таурухла... Бир-бир назмуларын халкъ чыгъармалагъа ушатып жазады (сёз ючюн, «Нарт сёз къошакълы назмусу». Бу сагъынылгъан назмуда биз Бюлент Тезжанны ёз хатыны ышанларында тюрк тилине тартханын да эслерге боллукъбуз. Бир-бир халкъ айтыула уа мында сакъланмай, Тюркде жашагъанланы арасында белгили жюрюгенлерин да айтырчады. Бюлентни назмуларында халкъыбызны жашау турмушун кёргюзтген тизгинлери кёпдюле. «Сыгын», «Татлычыкъ», «Къара къыйынлыкъ», «Сюйюмчюлюк», «Тилек», «Келчи бери, ариуум», «Къалакъ», «Кебин байракъгъа», «Къарачайда накъырда», «Ананы алгъышы», «Сагъыш» деген назмулары аллайдыла. Аны бла бирча бюгюннгю жашауну суратларын да салады назмучу (Акъыртын маржа).
Бюлентни назмуларында баш тема - Тюркдеги жерлешлерибиз иги жашауну жер жюзюнде излей, чачыла-жайыла баргъаны бла байламлыды. Къайсы бирибизча, ол да халкъ тилин, динин, бирлигин сакъласын дегенни кёп назмусунда айтады.
Къалакъ
Къарачайлы къалмазгъамыд антыбыз,
Жыйылгъынчы бир жерге артыбыз,
Кёчюп кетеди хаман жартыбыз,
Тохтатын да демейд къартыбыз.
Орналмагъан амалтын кёпдю арыгъыбыз,
Жылтырап да чыкъмайды бек жарыгъыбыз,
Жол жюрюй жыртылмайды эки чарыгъыбыз,
«Жюрю къулум», - дегенди жаратханыбыз.
Тояр, ишлесек, къайда да къарныбыз,
Жокъду ачдан ёлгенед дерча къабырыбыз,
Чырмалып кёп жерге кёмюледи тамырыбыз,
Махшар кюн къыйынды тукъумдан табарыбыз.
Бу барыудан узаймай - бёрю азыгъыбыз,
Жел элтмезча да чанчылмагъанд къазыгъыбыз,
Терекден тюшген кюз чапрагъычабыз,
Онгсунмайд бизни басхан топурагъыбыз.
Сылтауу - хаман барып женгил жарырыкъбыз,
Ол игиликден кенгде къуруму къаллыкъбыз,
Туудукълагъа ызына къайтырча не айтырыкъбыз,
Журтубузду деп къалай ары къайтырыкъбыз.
Ёретинлей жазылгъанды миллет жазыуубуз,
Тарыгъып турад тохтамай ауузубуз,
Артда къалып, арт буту сыннган жазыгъыбыз,
Адет-намысы кёчгенледен даха базыгъыбыз.
Битеу дунияда къалайыды чынгарт барлыгъыбыз?
Алайда кёбелликмиди сыйыбыз бла байлыгъыбыз,
Не уа боллукъмуду Кавказдача жайлыгъыбыз,
Жаннет да жетмез кёлюбюзге, бек къайгъылыбыз.
Сыгын
От жагъада жукъланмаз сыгын,
Боран жетип болса къонагъым,
Ожакъгъа тыгъып къабындырмайын,
Къаракъыш чыкъмаз къалтыратмайын.
Бошунамы ашайды малларым,
Кирлетмейдиле ала бауларын,
Сени ючюн къыйнайдыла санларын.
Отлау кёп эсе, бошду сагъышларынг.
Кюремей багуш хышырын
Къыш узунун къалай ашыргъын.
Жаздан жыйып жашырдынг
Къойларынга этмей алгъышын
Жалан кёрме, жакъсала сыгын,
Жийиргенирге бармыды хакъынг?
Сабаннга тёксе тыялмагъанын
Чарла хантлагъа, олду къабарынг.
Къыйналма, шуёхум, сыгын кесерге,
Чакъыр, келейим жардым этерге,
Бирге ушатырбыз тёртер кёшеге
Акъыртын маржа
Минсегиз арабагъызгъа
Алдау кирир къаныгъызгъа
Шайтанны алып къатыгъызгъа
Ашыкъмагъыз ахыратыгъызгъа.
Чапханын санап азгъа
Къозгъама басып газгъа,
Тартмаз сора кеси назгъа,
Эрлай жетер жюзотузгъа.
Саналсанг жолда онгсузгъа,
Озуп булгъасала тозгъа.
Сабырлы бол чарламазгъа,
Кеч да къой ол сойсузгъа.
Тил
Тилинде сёлешсе жамагъат,
Бармыды андан аламат?
Билген нартха саналад,
Билмегенле - балалад.
Къарачай тилибиз абынад,
Жюрек чарлап, къабынад.
Сёлеширге тил да табылад,
Айхай, накъырдабыз жабылад.
Тилге тот тюшюрмей жылтырат,
Къабышхан ана тилни жылатад.
Къууут жуммакъмы жутулгъанд,
Келинча нек тилибиз тутулгъанд?
Башха тилден урласакъ, не къошулад?
Таулума деп къычырсакъ бошунад,
Тил, унутса, тамакъда терен жашынад,
Сакъ болмагъан къуру кеси башынад...
Жеринде турмай къайры барады,
Хар нени да аслына бурады
Умутум игиге жорайды,
Къарачай тилим таплай турады.
Ташаймасын деп Къарачай ат,
Ана тилингде чайырча чайнат,
Бизден иги миллет бар эсе, къайдад
Туудукъ!.. Сен да кесек хошданлат...
Сыйлы кюн
Ыйыкъ сайын бир жума.
Ыйлыкъ да, зыккыл жама.
Женгил къурал, хай маржа,
Кюнню бошха харжама.
Киргинчинге кюнорта,
Апенди салах тарта,
Фарзгъа сени чакъырта,
Турмачы артха тарта.
Эт иги сагъыш, жора.
Энди бир жукъгъа жара.
Чачынгы ариу тара,
Турма бош затла сора.
Хакъ не дейди къулуна?
Тюш межгитни жолуна,
Орнал имамны солуна,
Сууап жаусун жанынга.
Анала ючюн
Къабыл болсун, анала, байрамыгъыз,
Тешилмесин жашаудан байламыгъыз,
Къалмасын балагъыз да байрамсыз,
Къалмасын имансыз, гыржынсыз, айрансыз.
Къарачайлы этмез анасын сансыз,
Таулу ана тапмаз аллай иймансыз.
Сабийин бешикде къоймаз сыппасыз,
Антсызма, дунияда аныча тапсагъыз.
Алан! Эслеймисе, къалай байбыз,
Насыплыбыз, барысын ёзча санайбыз:
Тапхан, Сют, Къайын, Болуш анабыз,
Жомакъ айтхан да эки къарт аммабыз.
Бу кюн, эркелетип, сёз бла сыйлайбыз,
Кёл алмай, кёбюне сизни къыйнайбыз.
Сабийлеригиз алгъышлайды, къайнайсыз,
Саугъа этмеселе да кюлесиз, ойнайсыз.
Разы болуп айтырыкъ махтауугъуз,
Сууап жаздырыр бизге санаусуз.
Дууагъыз этмез къарыусуз,
Иги жашарбыз саулукълу, ауруусуз.
Бизни ючюн кече-кюн да къыйналгъансыз,
Эмчек салып, сют бла сыйлагъансыз.
Сыйыгъыз артыкъ болсун - халалгъа санагъыз,
Сабий ачысын биригиз да сынамагъыз.
Рахматлы болгъан эсе анагъыз,
Къанамасын бу кюн жюрек жарагъыз.
Къууандырсын окъугъан дууаларыгъыз,
Аллахдан къууансынла аналарыгъыз.
Кёп жаша!
Къарадым сейирине, шаша,
Сыйы тюлдю сай, алаша,
Къарачайлы къайры да жараша,
Кёзюм аны ючюн къамаша.
Дуниягъа жерлеше, къарыша,
Тёзюм къыйын эсе, алыша,
Къарачайлы, кесинге кёл аша,
Адет-намысынг бла кёп жаша.
Жерде жокъду санга таша,
Жерингде боласа бий, паша,
Жегилген ишинге къаты жабыша,
Къарачайгъа жалын жакъмай, жаша.
Къара къыйынлыкъ
Кеслерин тыймай артха,
Эр кишиле кетип къазауатха.
Жанларын аямай бара отха,
Сталин тартханды чортха.
Сакъламай танг атаргъа,
Юйюнде къоймай жатаргъа,
Эркинлик да бермей жанларгъа,
Жазыкъланы тыйгъандыла таргъа.
Тюбемезча мархаматха,
Ачымай къатын, сабий, къартха.
Кёчгюнчюлюкню салып шартха,
Ашыралла къыйын табийгъатха.
От тыгъып мюлклерин жагъаргъа,
Толтуруп маллача къатаргъа
Элтелле узакъгъа, кенгнге атаргъа,
Ажал да тебрейд къыйырдан тутаргъа.
Къысталып Орта Азия, Сибириягъа,
Тансыкълап тарала Къафкъасиягъа.
Болушурукъ да жокъ бу затха,
Онтёрт жыл тёзгенле азиятха.
Эллижетинчи жылда ызына къайтарыргъа,
Элине билалмай къалып не айтыргъа,
Артыкълыкъны Аллахха айтыргъа,
Къурутханла дининде къайтыргъа.
Унамайыкъ жылкёзюуюн жабаргъа,
Унутмайыкъ дууа бла чабаргъа,
Сталинни жаханим отха атаргъа,
Жыйыллыкъбыз иншалах эжиуюн тартаргъа.
Тилеу
Сюеме аны биртда кемсиз,
Къыш кюнюнде киерча женгсиз,
Айланама кеси башыма тенгсиз,
Къыйын кёреме жашау нёгерсиз.
Ёмюр жашанмайд тийресиз,
Очукъну манга тюйрермисиз?
Тилейме болсун олда чюйресиз,
Келирге унамаса уа сюйрерсиз.
Жангырып жылым, болурма онсегиз,
Киеуге санап, аны уа бир этсегиз.
Жюрегими тауушуна сейирсинирсиз,
Сынап, тынгылап, тийип бир кёрсегиз.
Гына-гына
Къавказда тюрк боюбуз,
Къарачайды союбуз.
Къобуз согъуп тоюбуз,
Тойгъунчу жоюлурбуз...
Эжиу, Тепсеу, Харс, Къобуз,
Бирге кёчген шуёхубуз,
Ингичгед деп рухубуз,
Саугъа бергенди Элбруз...
Къачан къычырса Къобуз,
Къууанч хапар, Къодубуз.
Къанат къагъып къолубуз,
Чакъырады, къобугъуз!
Къыл, Аууз, Тюз, кёп Къобуз,
Борбай къыя аяусуз,
Эжиу этсе бал аууз,
Тамырлада эрийди буз.
Жерде салам жугъубуз,
Жип итилсе, букъубуз,
Тепсеу абынып олсуз
Танг атармы жукъусуз...
Къабынса той отубуз,
Кёрюк алып жортугъуз,
Сыйырылса да тонугъуз,
Тойгъа бара токъмусуз.
11.09.2012
Глош таякъ
Чачларынга тюшсе акъ,
Башынг да болса гъабакъ,
Бурушса бетде жаякъ,
Кереклингди глош таякъ.
Тюшген эсе кёзюнге акъ,
Такъма тиш жюзе табакъ,
Жабылмай эсе хеп жаякъ,
Нёгерингди глош таякъ.
Басып тебресенг баймакъ,
Дертлеге жетмей саймакъ,
Ийнат болгъан эсе эки аякъ,
Къыс жанынга глош таякъ.
Нёгеринг жокъ эсе таянчакъ,
Къоюп кетген эсе ол алчакъ,
Къой, болма алай уялчакъ,
Такъ къолунга глош таякъ.
Къуралгъанса барыргъа арлакъ,
Дарийле кийинип бек омакъ,
Къартлыкъны санама сен жомакъ,
Ийлыкъмай ал къолунга глош таякъ.
Кёз айырмай болчу сакъ,
Торунунг ажашдырмасын туякъ,
Къычырайым, эшитмей эсе къулакъ,
Излерсе сора, тапмай глош таякъ.
Ушамагъан жукъмаз, кёзюнгю ий чыракъ,
Саулугъунг да турмай эсе тынчыракъ,
Сыртынг глошча болгъан эсе къынгырыракъ,
Эм иги шуёхунгдан бири глош таякъ.
Бир терегинг баресе, кесерсе бутакъ,
Эсгер, маржа, болма сен отунуракъ,
Тамласында къартлыкъ этсе къарыусузуракъ,
Багъанады санга бутакъдан глош таякъ...
Жангы жыл
Игилик кюсеп, къатышдыра, къармай,
Жулкъуп салдыкъ такъуимни саулай,
Жартылыкъны къоюп, жолда жаяулай,
Ашыгъып кетди. Жолунда саллай.
Тазасы келди жым-жым жылтырай,
Женгил жетед, Жангы чырай.
Ол да битед турсанг чырмай,
Онгсунмайын кёзюнг жылай.
Жыл сайын умутла байлай,
Саулукъ бла Байлыкъ даулай,
Чабып чанчылсакъ да, айхай,
Чынгыл болад чайкъай-чайкъай.
Барад келген жашаудан урлай,
Къазауат, даулаш тынч да турмай,
Ач бёрюле онгсуз бусгъакълай,
Хар кюню бирча: къан къурумай.
Энди уа учхун келинлик сайлай,
Бийлеге, Бийчелени байлай,
Сюйгенле жамалсын да къалмай,
Тойгъа чапсын халкъыбыз саулай.
Саулукъ, жамаулукъ болмай,
Жарты жолда ууахты толмай,
Аман ауруу бучхакъдан тутмай,
Озсун жылыбыз топракъ жутмай.
Берекет келтирирге унутмай,
Жангыдан этерик эсе бек бай,
Аягъына гулуй кесерем къарамай,
Бернеси мажал болсун. Барыбызгъа саулай.
Байлыкъ
Бай болур амалтын
Кече да ишлейд къаралтын.
Таба эсенг да чий алтын,
Кёргюзтмейин ташатын.
Кёзлеринг къарай гылтын,
Байлы болгъанды муратынг,
Ишге жегилип адам атынг,
Тюрленгенд бет сыфатынг.
Жашауунг эсе аламатынг,
Айт, эки къуйрукъму узаталдынг?
Бармыды десем кераматынг,
Эслеп басаса бек акъыртын.
Бай болса уа сени атынг,
Бачхыч бла жеталмазед халкъынг,
Жашауунг болуп жашыртын,
Аягъынг атларед огъартын.
Биламукъ ашай турмадынг,
Акъ Айраннга да турсунмадынг,
Тюрк тилден сени ючюн бир сёз урладым,
Пиринчге жутланып, булгуругъа сукъландынг.
Жаныма
ЖАРАТЫЛГЪАН.....Жаным.....Жетип.....Жаныма
Жаным.....ЖАРЛЫ.....Жазыкъгъа.....Жалына
Жетип.....Жазыкъгъа.....ЖАНЫМЛА.....Жансала
Жаныма.....Жалына.....Жансала.....ЖАШАЙМА.
(Бюлент Тезжан: сёзле Ж бла башланадыла. Хар тизгинни башдан энишге бирлиги барды. Кёнделен окъулса, ЖАРАТЫЛГЪАН ЖАРЛЫ ЖАНЫМЛА ЖАШАЙМА болады. Ыргъакъны жерин алышдырып окъулса, бири жансаулугъу, аргъы да сюйгеннге айтылгъанча эки тюрлю магъанасы болады).
Юйленмегенлеге
Тукъум тинтип тийреден,
Санап сени кюеуден,
Келин сайлап биреулен,
Хайда, дерле, бир юйлен. 1
Сагъыш этер хоншу, тенг,
Ажашхынчы жылынг кенг.
Къазагъынга тюйрер женг,
Жамалырса женгилсенг.2
Юйлен деселе, юйюрден,
Ийнанма да, чюйрелен,
Турсанг игиди сюйген,
Эн салынмай сюрюуден.3
Къайда от тюшмей кюйген?
Жашлада, тобукъ тюйген,
Тутдургъанлай сен жюген,
Артда къалыр жюрюген.4
Ачыкъ къалып терезенг,
Той тауушха келсенг,
Мен а разы тепсесенг
Не тепсерсе, термилсенг?5
Къыз сюялмай тёзмесенг,
Жаннган кюлню кёзлесенг,
Жюрек аурур кёрмесенг,
Салам айтырса тюбесенг.6
Некяхдан да турмай кенг,
Акъылынга болдунг тенг,
Тауусулуп тебрер тюнкенг,
Онгсуннукъмуд кёлеккенг.7
Туз керек десе Бийченг,
Бармыды Битинг, Бюрченг?
Кюбюрде битсе кюлченг,
Элингден къыстар Кёчген.8
Тууса сюркелип жюрюген,
Сюрюп тебрерсе дюген
Солуу кюсесе ёпкенг,
Бошлап да къоймаз жюген.9
Билгеним сен тюйюлменг,
Биртда жигит жюрюген,
Астаа! болса бир кёрген,
Акъыз сауут жууаркен.10
Алгъын не бек эркейенг,
Жукъу болгъан жердейенг,
Кюндюз де тёнгерейенг,
Кюйген тюшле кёрмейенг. 11
Эс кесекни бергенем,
Не бар эди эсгерсенг,
Энди кёлге секирсенг,
Кёп да болмаз сермеген. 12
Жашау нёгеринг - бийченг,
Ана болса, себеп сен,
Ёлгюнчюннге бирча тенг,
Анга
Жаннет, санга кенг..?13
Жашлыкъдан къол жуугъуенг,
Не уа къызмы туугъуенг,
Ийнанмасанг соргъуенг,
Жаратмасанг къойгъуенг. 14
Хауасы, байлыкъ майышынг, а
Келмез тымсыз ашынга,
Хайыры болгъуед башынга,
Туруред ол да жашынга. 15
Жылынг жетип къышына,
Къырау тюшгенд башынга,
Турма дейем къашына,
Энди хар не мешина. 16
Гурушха
А, къыз, турма тентиреп,
Бир тур, кесинги тиреп,
Жыламукъ жаудураса жиляп,
Тынч тур дейме да тилеп.
Тебрегенсе иссилеп,
Сёлешдирмейсе чибинлеп,
Жууап бергенинг чимдип,
Шай да ичирмейсе демлеп.
Жыйгъанса жоппу бюклеп,
Кийдирмейсе, ютюлеп,
Жумушуму кесиме кюреп,
Нетеме, сени сыртыма жюклеп.
Аягъымы жуумайса тазгъа сюйреп,
Сёгюлгениме тюйргюч тюйреп,
Юч къыз табалмадынг бир тюреп,
Барама, мен харип нени да кюсеп.
Шибла сюймеклик
Кёрмегенем аллай чырайлы ариу къызны,
Эследим хаман жюрегимдеги жазны.
Тыялмадым урушуп, мен деген хайырсызны,
Кюсеп тура кёрейем быллай субай бир къызны.
Жаннетге да алмазла къуру кесин дамсызны,
Танытайым сизге да ол аламат Жанкъызны.
Эшитген да болмазсыз аны бла хапарыбызны,
Унармыса, - деп сордум, - ай къыз, накъырдабызны?
Сунаем чарламай унарын сабырсызны,
Кюйюп тебредим, алан, эртте келтирип жазны.
Энди биргелей согъабыз къобуз бла сазны,
Ышаргъанлай турады жаратып мендеги тарзны.
Жанында айландырад къумгъан бла ол тазны,
Оздурмайды къылмайын барысында намазны.
Билемисиз, узаймай сизни къыйнарыбызны,
Болсун аллай келини жашы болгъан арбазны.
Иейик да, тилесин, къурап, тамадабызны,
Омакъ этип, жегейик келиннге арбабызны.
Чакъырама жыйылып барыргъа барыгъызны,
Той этип, тепсерсиз зиябийни, жангызны.
Той тобукъдан бара, тепсей апсууагъызны,
Шагъатла да керекди къыяргъа некяхыбызны...
Категория: Общие 1 | Добавил: drxblack (18.01.2016)
| Автор: Биттирова Тамара Шамсудиновна
| 
bogatyrewa75 
