НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ
ТЕКСТЫ
IV. ДЕБЕТ — АЛАУГАН — КЪАРАШАУАЙ
Эртте заманда, нартланы кезиуюнде, Дебет деп бир нарт жашагъанды. Дебетни онтогъуз жашы болгъанды. Жашла, ёсюп жетгенден сора, бир бирине: «Онтогъуз къызы болгъан бир киши тапхынчы, къатын алмазгъа»,— деп ант этедиле. Алай бла жашла башха-башха къатын алмай турадыла. Жашланы эм таматаларыны аты Алауган болады.
Жашла уллу болуп, заманлары жетгенде, бары да бирге онтогъуз къызы болгъан киши тапсакъ деп, излей чыгъадыла. Кёп жерлеге айланып, кёп жерледе сурагъандан сора, бир элде бир кишини онсегиз къызы бла бир жашы болгъанын эшитип, алагъа барып тюшедиле.
Къызла жашланы бирине жетмейдиле, жашланы уа антлары барды: бары да туугъан эгечлени алыргъа. Алай бла не этерге билмей турадыла. Кёп сагъыш этгенлериден сора, жашланы кичиси: «Мен барыгъыздан да кичиме, мен тёзерме, алыгъыз!» — дейди. Алауган, жашланы таматалары: «„Угъай, къатын бла суусап алгъа кичиге“,— деген сёз барды. Биз быланы къойсакъ, башха жерде табалмазбыз да, антыбызны бузарбыз, мени ючюн ант бузулмаз. Андан эсе сиз барыгъыз да алыгъыз, мен сизни бир къууанчыгъызны кёрсем, манга ол жетерикди?» — деп, къарындашларына кёл этдиреди.
Андан сора жашла къызланы аталарына барып, муратларын айтадыла. Къыз- ланы аталары ыразылыгъын билдиреди. Алай бла Дебетни онсегиз жашы къатын аладыла, Алауган а къатынсыз къалады.
Онсегиз жашы да юйлю, юйюрлю болуп, тамата жашлары былай къатынсызлай къалгъанына атасыны бла анасыны жюреклери бек къыйналып турады. Алауганнга: «Къатын ал!»— деп кёп кюрешедиле, алай ол алыргъа унамайды. Алай бла кёп заман ётеди. Алауган да къартха тартады. Къарындашларыны сабийлерин кёргенде, жюреги да къыйналады, алай къатын а алмайды.
Бир кюн Алауганны анасы ойнап айланнган сабийчиклени чакъырып, алагъа саугъачыкъла да береди да: «Барыгъыз да, ныгъышда Алауганны къатында ашыкъ ойнай келип, бир биригиз бла даулашыгъыз. „Ётюрюк айта эсем, Алауганлай къатынсыз къалайым“, — дегиз»,— дейди.
Жашчыкъла келип, ныгъышда Алауганны къатында ашыкъ ойнай башлайдыла. Ашыкъ ойнай келип, жашчыкъланы бири къытады. Экинчиси уа: «Къытмагъанса, харамлыкъ этесе»,— дейди. Алай эте келип, жашчыкъланы бири, Алауганнга эшитдирип: «Мен къытмагъан эсем, Алауганлай къатынсыз къалайым!»— дейди. Алауган аны эшитгенлей, алайдан туруп юйюне кетеди да: «Энди мени гитче сабийчикле окъуна хыликке эте башлагъандыла. Халкъгъа былай хыликкелик болмайым да, башыма бир мадар этейим»,— деп терен сагъышха кетеди. Алай бла Алауган къатын излей чыгъады.
Кёп жерлеге айланып, жюреги жаратхан тиширыу тапмайды. Бир кюн келе тургъанлай, темир ылытхын ийнеси, чынды аркъан халысы болуп, жерни жарылгъанларын жамай тургъан бир эмеген къатыннга жолугъады. Эмеген къатын эслегинчи чабып барып: «Анам, анам»,— деп, эмеген къа- тынны жуккасындан къабады. Эмеген къатын: «Ай, адам улу, менден ал- гъаракъ болуп, жашым болдунг ансы, эки къолуму жарылгъанларына жау мылы бола эдинг,— дейди да,— не айланаса, нек жюрюйсе бу аман жолла бла?»— деп сорады. Алауган: «Былай-былай, къатын излей айланама»,— деп муратын айтады. Эмеген къатын: «Мени бир къызым барды, аны ал!»— дейди. Алауган, этер амалы болмагъанлай: «Ахшы, алайым»,— деп ыразылыгъын билдиреди.
Эмеген къатын Алауганны юйюне алып келеди. Юйюне кире келип: «Ары букъ, эки кёзюнгден къан тамарыкъ, киеулюк келеди!» — дейди къызына. Къызы кюлню да ыз этдирип, жалан аякълай, къачып бугъады. Киеулюкню олтуртуп: «Къызны алыр ючюн мени бир къазаным барды да, аны эки кере этден толтур!» — дейди. Алауган бир жылны уугъа жюрюп, тапхан этин келтирип, къазаннга атып, кючден бир кере толтурады. «Экинчисин къызны юйюме элтип, келин этсем, толтурурма»,— деп, къызын алып кетеди.
Къызны да ат бойнуна алып келе тургъанлай, элни сабийлери: «Алауган къатын алып келеди»,— деп, аллына чабадыла. Ол заманда эмеген къыз, сабийлени алып, бир-бир къаба башлайды. Алауган: «Хей, хей сабыр эт! Бийче алай этмейди!» — деп кючден тыяды. Эмеген къызны юйюне келтирип, Алауган алай бла къатын къоллу болуп жашай турады.
Къатыны хар тапхан сабийин жутуп барады. Алауган не амал этерге билмей турады. Бир кере къозларыгъы жетгенлей, Алауган Ёрюзмекни къатыны обур Сатанайны алып келип: «Бир амал этип, сабийни саулай къалдыр»,— дейди. Сатанай келип, эмеген къатыннга: «Бизде бийчеле юйде къозламаучудула, ожакъ- дан энишге къозлаучудула»,— дейди.
Эмеген къатын барып, ожакъны башындан энишге къозлагъанлай, обур Сатанай этегин тутуп, этегине тюшюреди да, кюлге бир кючюкню атып, сабийни этегине чёргеп, чыгъып кетеди. Эмеген къатын, чабып энип келип, от орунда тургъан кючюкню жутуп къояды.
Алауган сабийни Минги тауну бир чыраныны тюбюне салып, ауузуна да буз къыйырчыкъны салып, эме турурча этип кетеди. Бир жылдан сора: «Не болгъан болур?» — деп, къарай барса, жаш ёсюп, уллу жаш болуп тура эди. Алауган жашчыкъны юйюне алып келеди. Юйде ёсюп, уллу болады. Атына Къарашауай атайдыла.
|