Дебетге тууду да онтогъуз улан да,
Дебетге тууду да онтогъуз улан.
Кичилешдирип а къатын алдыла да,
Алауган харип а, ой алгъа туууб а, ой, артха къалды,
5 Ол къатынсызлай а къартха къалды.
Аны анасы уа алай айтханды:
— Энди, бу харип, къарт болуп къалады,
Мынга къалай амал да этейим? — дейди.
Ныгъышха барып а, сабийлени бир къауумун чакъырып келгенди,
10 Жашланы алып келди да, бирер къап бла да ашыкъла берди.
Кеслерин да тойдуруп, былай айтды, дейди:
— Алауганны къатына барып, ойнагъан кибик этигиз.
Биригиз биригизден ашыкъны алып, ой, алай айтыгъыз:
«Ой, ол ашыкъны мен алдым эсе, ой, ол ашыкъны да кёрдюм эсе,
15 Алауганлай, къатынсызлай, къартха къалайым!» — деп айтыгъыз, дейди.
Жашла, чабып, ашыкъ ойнайла ол халда, дейди.
Ашыкъланы бири да биринден букъдуруп а, была даулаш да болдула, дейди:
— Ой, ол ашыкъланы да мен алдым эсе, не ол ашыкъланы да мен кёрдюм эсе,
Алауганча, мен да, къатынсызлай, къартха къалайым,— деп айтды бир жашчыкъ.
20 Алауган да аны уа эшитгенде, дейди,
Жашланы къуууп а тебиреди, дейди,
Атып, гулоч таягъы бла да бирин аякъларындан да ургъанды, дейди.
Жашла къутулуп да кетдиле, дейди.
Алауган алайдан кетгенди, дейле.
25 Атасы Дебет а темирчи эди, дейди.
Анга гюрбежиге уа баргъанды да, ол а:
— Ой, атам, манга бир сырпын ишле,
Урсам а, темир кесерча.
Аягъыма да темирден эки чурукъ ишле,
30 Дагъыда узун а таякъ ишле,— деп айтды, дейди.
Алауган юйюне баргъанды да, дейди, юйюнде ашап, тоюп чыкъгъанды.
Биягъы гюрбежиге баргъанды, дейди.
Къараса уа — сырпыны да битип, дейди,
Таягъы да алай ары салынып турады, дейди,
35 Эки чурукъ да битип туралла, дейди.
Гулочну да, тартып а, къолуна да алгъан эди, дейди.
— Сырпыным а темирни кесерик болурму? — деп, тёшню уа, сермеп а, кёргенди да, дейди,
Тёшню уруп, эки этдиргенди, дейди.
Алайдан, ант этип, атланды бу уа:
40 — Бу темир таякъ да бир тутумгъа дери тауусулгъунчу,— дейди,—
Эки темир чурукъ да, тауусулуп, аягъымдан тюшюп кетгинчи,— дейди,—
Къайтып юйюме уа кирмсм а,— дейди,—
Не къатын алып къайтырма! — дейди.
Бу бара-жорта кетгенди, дейди,
45 Бир уллу аулакъда жорта да кетгенди да, дейди.
Бир эмеген къатынны кёргенди, дейди.
Аны ийнеси да — чынар терек,
Аны халысы да — къыл аркъан.
Ары сугъуп, бери айландырып, жарны жёрмелеп, жамау эте эди, дейди,
50 Эмчеклерин аркъасына атып да, алай ишлей эди да, дейди.
Алауган къысыла бара, ол билмей тургъанлай, дейди.
Эмчегини къыйырындан къапханды, дейди.
— Иш-иш да, Аллах къаргъарыкъ!
Бу чибинмиди, ургъуймуду? — деп Алауганны алгъа тартханды.
55 Тартып, Алауганны белинден аллын а эмеген къатына, жутханды, дейди.
Алауган тобукъларын быдырына уруп, кесин артха чыгъартды, дейди.
— Аллах, Аллах, балам болдунг,— дейди,—
Ансы, бир татлы къабын болуп а къаллыгъенг,— деп айтды уа дейди,
— Ой, Аллах, Аллах, не татлы анам болдунг! — дейди,—
60 Ансы бу уллу сырпын бла бир иги сермерем! — деп айтды Алауган, дейди.
— Не айланаса, балам, не жюрюйсе? — деп а эмеген соргъанды, дейди.
— Бир къатын кибик а сурап айланама,— деп айтды, дейди.
— Ой, алай болса уа, балам,— деп айтды, дейди,—
Барды менде бир къыз кибик, жаратсанг,— дейди.
65 — Ой, алай болса, не этейик? — деди Алауган,
— Ингирде юйге да барайыкъ да, дейди,— къызны жаратсанг а кёрюрсе, дейди,
— Жаратмасанг да, жууабынгы берирсе,— деп айтды, дейди.
Ала ингирликге да юйге жыйылдыла.
Бир заманда къызы да келгенди муну.
70 Ол бир кийикни да, бир турукъну да кётюрЮп келгенди да, дейди,
Ол турукъну отха уа салгъандыла, дейди.
Кийикни биширип а алдыла отдан.
Эмеген къатын бла Алауган ол этни ашап башлалла,
— Къызынга уа нек эт бермединг? — деп, сорду Алауган.
75 — къой-къой, къызгъа не эт керекди?
Сюек бла жубанса да болур,— деп айтханды.
Элтип сюеклени уа къызына къуйду да.
Чыкъар-чукъур этип, ууата эди ол аланы, дейди.
Аны бла танг да атханды, дейди.
80 Бу мынга уа соргъанды, дейди:
— Не айтаса? къызымы уа жаратдынгмы? — дейди.
— Да къызынга дауум а жокъду.
Къалындан а не айтырыкъса? — деба сорду, дейди.
— Бир къазаным барды да,
85 Ол къазан бла эки уа эт толтурурса,— деп айтды, дейди.
Бу башлап этни уа жыйып тебиреди,
Бир къазанны да толтурду, дейди,
Экинчи къазанны уа белине жетдирди да, дейди.
— Ой, анам, мындан ары уа кючюм жетмейди,
90 Не айта эсенг, да, айтханынгы этейим,— деп айтды, дейди.
— Ой, къалынны артына ким этеди? — дейди.—
Юйюнгде адамынгы жыяргъа кюреш,— деп, айтды, дейди.
Бу андан юйюне къайтып кетгенди, дейди,
Киеу нёгер жыйып а, къайтып жетгенди, дейди.
95 Къызны алып а тебирслле, дейди,
Хар ат бойнуна алгъанны, дейди,
Атны бели бурулуп, жерге тюшеди, ууалып,— дейди.
— Аллах, Аллах, быланы сиз былай къырмагъыз,
Атларыгъызгъа минигиз, ол а жаяулай барсын! — деп айтды Алауган.
100 Муну ат аллына этип а, сюрюп баралла, дейди,
Эллерине жете уа башлагъанда уа, дейди.
Ёрюзмекни Къоланыны да бейнуна салды да, дейди,
Ат аякъла жерге-жерге батылып, ой,
Кючден-бутдан юйюне жетдирип, атдыла, дейди,
- 105 Ай, элтип а мюйюшге, жабыу артына салдыла, дейди.
— Бу къаллай къатын алып келди? — деп,
Кёре баргъан къызла бла жашла отоудан чыкъмагъанлай къала башладыла.
— Не болду жашым? — деп бири келеди, дейди,
Не болду къызым? — деп дагъыда бири келеди, дейди.
110 — Эй, къуруп а къалгъын, Алауган!
Эй, дунияны жутхан эмегенни алып келип! — дейди.—
Халкъны тауусдуруп а барады да бу уа! — деп айтдыла, дейди.
Алауган темир токъмакъны алып, дейди,
Тюе башлады къатынын, дейди.
115 Хар ургъандан бир къыз чартлап чыгъа эди, дейди,
Экинчи урса, бир жаш чартлап бара эди, дейди.
Быланы барысын да саулай чыгъарды, дейди,
Аны бла алай а къалдыла, дейди.
Ой, бу эмеген а сабий таба да башлады, дейди.
120 Тапханын къабып да къояды, дейди.
Тапханын къабып а къояды бу уа.
Анасы обур Батчалыу былай айтханды:
— Алгъыннгы келинлеча тюйюлдюле, эндигилени Тейри къбратсын!
Биз алгъын ожакъны башындар къозлаучек,
125 Эндигиле уа олтуруп къозлап къоялла.—
Деп, алайда эмеген келинине уа алай айтханды.
Эмегенни къозлар заманы уа жетгенде, дейди,
Чыгъып ожакъны башындан энишге да къозлады,— дейди.
Къозлагъанлай, Батчалыу сабийни алып а, дейди,
130 Аны орнуна бир ит кючюкню уа тюртгенди, дейди,
Сабийни уа алып, къачып а кетгенди, дейди.
Эмеген а секирип тюшюп а, келип а, дейди,
Кючюкню къабып а жутханды, дейди.
Къапса уа, башха сабийлерича, татыу этмеди, дейди.
135 — Ай, бу къалай этди эсе да, бирле уа этгенди! — деп,
Батчалыуну ызындан а болгъанды, дейди.
Къачханда, ийнеси, таракъны, кюзпоню, оймакъны алгъанед Батчалыу, дейди.
Эмеген жете башлагъанда, таракъны атып, алай айтады:
— Аллах, муну темир агъач сен эт!
140 Таракъ темир агъач болуп къалгъанды, дейди.
Алай, эмеген къатын, кюреше кетип, дейди,
Кемирип, темирден ётгенди, дейди,
Дагъыда къуууп, ызындан жете башлады, дейди.
— Я Аллах! Муну темир сенек эт! — деп ийнесин атды.
145 Ол темир сенек болуп, ёталмай къалды, дейди
Кюреше кетип, муну да ашап, ётюп кетди, дейди.
Батчалыуну ызындан къууа да, сюре кетип а, дагъыда жете башлады, дейди.
— Я Аллах! Муну темир чалдыш сен эт,
Еталмай къалсын! — деп, оймагъын атды, дейди.
150 Чалдышны да кемирип, тешип ётгенди, дейди,
Дагъыда, къуууп а, ызындан жетип башлады.
— Я Аллах, муну аягъын тутмазча,
Сен бир буз тау а эт! — деп, кюзгюсюн атды, дейди.
Эмеген, андан а ёталмайын а, къайтып кетди, дейди.
155 Батчалыу а сабийни алып, дейди,
Минги тауну бир къаясыны тюбюне элтгенди да, дейди,
Бузладан да бешик а этгенди, дейди,
Буздан а эмчек этип, аузуна салгъанды, дейди,
Алайда къоюп а кетгенди, дейди.
160 Бир садакъчыкъ да ишлеп а, дейди,
Экинчи къайтып да баргъанды, дейди.
Жашчыкъ садакъчыгъын да алып, а, дейди,
Уугъа ары-бери да бара башлады, дейди.
Дагъыда къайтып баргъанда, дейди,
165 Бу ызындан а тебирерге башлады, дейди.
— Ай, балам, сен алыкъын иги уллу болмагъанса,— дейди,—
Алай, тутушайыкъ да, мени жыкъсанг, сора андан сора элтирме,— деп алай айтханды.
Тутушханда, бу къарт анасын а жыкъгъанды, дейди.
Андан сора Батчалыу жашчыкъны алып, юйюне баргъанды.
170 Жашчыкъны кёргенинде, эмеген чапханды, дейди.
Была экиси уа сермешедиле, дейди,
Бир бирин булгъай да башладыла, дейди.
Анасы булгъап жашын урса уа,
Бир да жукъ а эталмай эд, дейди,
175 Жашы, кётюрюп а, анасын урса, ашыкъларына дери уа батдыра эди, дейди.
Была алай, бири бирин батдыра, кюрешдиле, дейди,
Къарашауай анасын бойнуна дери батдырды, дейди.
— Энди уа къалай а этейим? — дейди.
— Энди сюйгенинглей эт! — деп айтды, дейди.
180 Уруп, башын алып а къойду, дейди.