Къарачай халкъны эл берген джомакълары

Адам улуну дуниягъа кёз къарамы ёсе келгеннге кёре, XVIII ёмюрден башлаб, кёзбау затланы эмда учутахса тил бла чыкъгъан джомакъланы биринчи магъаналары тюбелек тайышады, ала, джараусуз болуб, чотдан чыгъадыла. К. Маркс бла Ф. Энгельс, халкъны джараулу чыгъармасына уллу багъа берген бла биргелей, керексиз затха ийнаннгандан чыкъгъан джараусуз чыгъармаларын къабыл кёрмегендиле. Халкъда керексиз адетлени танытхан «магъанасыз затла халкъгъа джайылмазгъа керекдиле» (К. Маркс и Ф. Энгельс. Об искусстве. М., 1976, т. II, 566 бет), - дегендиле ала. Былай бла эл берген джомакъла бурдургъан атха, учу сёзге джюрюулерин тохтатыб, адамны ангын, эсин, сезимин ёсдюрюуге, кёзюн ачыугъа буруладыла.

Джомакъ джангы магъана алгъандан сора, аны айтыу джоругъу да тюрленнгенди. Тыйыншлы заманында, тыйыншлы джеринде кимде да эркин джюрютюлгенди ол.

Джылны джаз, джай, кюз дегенча иш къаты кёзюулеринде джомакъ айтыргъа джарамагъанды. Сабий айтама десе да, уллула эркинлик бермегендиле. Эл ишге чыгьыб, джаз сабан сюрген, къой къозлагъак кёзюуде, артыкъсыз да муслиманча байрам кюнледег джомакъ айтхан ырысха тергелгенди. Къарангы ангылаугъа кёре, ишни юсюнде джомакъ айтсанг, сабан къаран къалыргъа, мал чарпыргъа, къош джарсыргъа боллукъ болгъанды.

Джомакъ айтышыу сабанла орулуб, биченле джыйылыб, мал баугъа джарашхандан сора, къач башында башланнганды.

Джомакъ айтыргъа эм таб заманнга кюн късргъазиннге тюшген бла къыш чилле чыкъгъанны арасын сайлагъандыла. Кече болмаса,кюндюз джомакъны атын да сагъынмагъандыла. Кюндюз джомакъ айтхан кёнчексиз къалады деб, уллу чарлагъандыла анга. къартла. Кече да, ушхууур тыннгынчы, гузаба болмагъандыла, айтыуну уллусу ушхууурдан сора келгенди. Кеслери да отджагъада джыйылыб айтыргъа ёч болгъандыла.

Джомакъ айтыу малчы къошлада, ыстым тойлада, тюрлю-тюрлю кёз ачхан ингирликледе джюрюгенди.

Джомакъ, бютюн да бек соруу джомакъ, адамны пахмусун сынауда эм баш амалланы бири болгъанды. Таякъ къарнашны, джангы джууукъну, джанхы хоншуиу, джол нёгерни аны бла тенглик, шохлукъ джюрютюрден алгъа тюрлю-тюрлю соруула бла дуннядан, джашаудан, ишден ангыламакълыгъын сюзгендиле. Соруулагъа джууаб эталгъанына-къалгъанына кёре адамны адамлыгъына багъа бичгендиле. Дзкаратсала, нёгерге къошхандыла, таб, джууукълукъгъа тартхандыла.