Къарачай халкъны эл берген джомакълары

Патчахлыкъны заманында къарачай халкъгъа миллет эркинлик берилмегени себебли, анга кеси тилинде окъурджазар мадар да табылмагъанды. Ауузда джюрюген халкъ чыгъармаланы джыйыб, джарашдырыб, басмагъа ургъан огъай эсенг, аланы къол бла къагъытха тюшюрюрге джазма да болмагъанды. Къарачайны аууз чыгъармасына эс бёлген М. Алейников (М. Алейников. Карачаевские сказания. Тифлис, 1883), Н. И. Кириченко (Н. И. Кириченко. Русско-карачаевский словарь. Тифлис, 1897) дегенча орус устазла, А. Н. Дьячков-Тарасов (А. Н. Дьячков-Тарасов. Заметки о Карачае и карачаевцах. Тифлис, 1898), В. Прёле (В. Преле. Кавказские этюды. Будапешт, 1909) дегенча орус эмда тыш къралчы алимле джазгъан ишлерин кеслерини ана тиллеринде джазгъандыла. Кеб ёмюрлени узагъына пахмулу къарачай халкъны къурагъан аууз чыгъармалары къайда унутула, къайда да аууздан ауузгъа кече, тас болуб къалмай, накъут-налмаз бюртюклеча джылтырай, бизни ауукъгъа джетгендиле.

Уллу Октябрь социалист революция, патчахлыкъны ууатыб, бурун унугъуб тургъан тау миллетлеге баш эркинлик бергенинде уа, къарачай, халкъгъа да кесини тилинде окъууджазыу къураргъа, аууз чыгъармасын джыйыб басмаларгъа кенг джол ачылады. Пролетариатны вожду В. И. Ленин уруннган халкъны аууз чыгъармаларына уллу эс бёлгенди. 1918 джыл, граждан къазауат да къызыуда бара тургъанлай, бир аууз чыгъармалагъа къарай келиб: «...ма тамам халкъ чыгъарма, муну барына да къараб, барыны юсюнден да тыйыншлы тинтиу иш джазаргъа керекди. Бу кеб ёмюрлени джыйылгъан халкъ чыгъарма халкъны дуниялыкъгъа къайсы заманда къаллай кёз къарамы болгъаньщ кёргюзеди (3. Д. Бон ч-Б р у е в и ч. Воспоминания о Ленине. Москва, 1965, 390—391 бетле) дегёнди. Алимледен, политика деятелледен, джазыучуладан аууз чыгъармаланы джыярларын, сюзерлерин, джазарларын излегенди.

Джыйырманчы джыллада, окъуу-джазма къуралгъан бла биргелей, къарачай школлагъа биринчи окъуу китабланы къурагъан авторла (Алийланы Ума р. Джангы къарачай элибле. Москва, 1923. Акъбайланы Исмаил. Ана тил. Батаяпашинск, 1924. Бидяшланы Асхат. Билим. Москва, 1926) кеслерини китабларына аз-аз таурухла, хапарла, нарт сёзле, эл берген джомакъла да салыб башлайдыла. Отузунчу джыллада уа аууз чыгъармаланы джыйыу, басмалау иш уллу кёлтюрюлюмге чыгъады.

1934 джыл 17 августда совет джазыучуланы биринчи Бютеу-союз съездлеринде сёлеше келиб, белгили пролетар джазыучу М. Горький: «Эм. уллу литература чыгъармаланы чыгъыууна таймаздан тийиши болуб келген халкъны аууз чыгъармасын (таурухун, джырын, джомагъын) билмей, уруннган халкъны керти тарихин билирге боллукъ тюлдю (М. Горький. О литературе. Москва, 1955. 738 бет)... дегенди. Бу кёргюзюм бютеу чыгъармачы коллективлеге, илму учреждениелеге джангы къанат битдиреди. Халкъ чыгъармаланы сюзюу, джангы совет литератураны ёсдюрюуде аланы хайырландырыу саулай къралда джангырады. Къарачайда да 1935 джыл къуралгъан илму-излем институт аууз чыгъармаланы джыйыуну. къолгъа алады. 1940 джыл ол чыгъаргъан биринчи фольклор китабха (Карачаевский фольклор. Микоян-Шахар, 1940. 236—237 бетле) кеб таурух, нарт сёз, 52 эл берген джомакъ джыйышдырылады.

1941—1956 джыллада Къарачайда аууз чыгъармаланы иши бла кюреширге онг келмейди... 1957 джылдан башлаб а,литератураны ёсюмю алгъа урады, аууз чыгъармаланы джыйыу, хайырландырыу да джангы атлам алады. Таурухла,джырла, нарт сёзле, алача эл берген джомакъла да школланы окъуу китабларына, илму ишлеге (А. И. Караева. О фольклорном наследии карачаево-балкарского народа. Черкесск, 1961, 24 бет. III. X. Акбаев. Фонетика диалектов карачаево-балкарского языка. Черкесск, 1962. 145 — 147, 155—156 бетле) ууакъ-ууакъ тюше тебрейдиле.

Башында сагъынылгъан китаблагъа тюше келген кесекледен сора Къарачайны эл берген джомакълары, аслам джыйылыб, бусагъатха дери кеслери энчи китаб болмагъандыла. Сиз аллыгъызгъа алгъан китаб къарачай халкъны джомакъларыны биринчи джыйымы болуб чыгъады. Мынга 1350 чакълы эл берген, 68 соруу, 5 чам, 12 эсеб, 12 хапар джомакъ киреди. Аланы ичлеринде, эртдегиле бла биргелей, энди къуралгъан да бираз джангы джомакъ барады.

Къачан эсе да орус тилден кёчюрюлюб, къарачай тилге терен сингнген: «Кийими дясюз къат — олтурады бир къарт, ажымсызды джылары — ким тешиндирев аны» (Сохан) — дегенча 3—4 джомакъ бюгюннге дери джюрютюлгенлерича къарачай джомакълада къаладыла. «Бир кючюгюм барды да: къабмайды, чабмайды, юйге адам иймейди* (Кирит)—дегенча аллындан къайсы тилде къуралгъанлары ажымсыз белгили болмагъан, бир талай тилде да бирча орунлашхан, къарачай тилде эртдеден кесиникича джюрюген талай джомакъ къалгъан къарачай халкъ джомакъладан айырылмайдыла.

Эл берген джомакълада, нарт сёзге бурулуб, джомакълыкъла-рын тас этгенле китабха кирмейдиле. «Варлы юиде—джылтырауукъ, джарлы юиде—къалтырауукъ» (Къыз)—дегенча нарт сёзге бурулгъанлыкъгъа,алкъын джомакълыкъларын тас этмегенле китабда джомакъча сакъланадыла.

Бусагъатха дери энчи китаблары бола келиб, аладан юлгю алырча болмагъаны себебли, эл берген джомакъланы китабха джарашдырыуда сынамыбыз азды. 1940 джыл чыкъгъан «Къарачай фольклор» китабда джомакъла алфавит бла тизилгендиле, окъуу китаблагъа кирген джомакъла уа окъууну программасына кёре темалагъа бёлюннгендиле. Бу китаб, таблыгъьша кёре, тематика джорукъну да, алфавит джорукъну да бирден хайырландырыб джарашдырылгъанды.

Китабха кирген джомакъла, кеслерини тематика магъаналарына кёре, 25 уллу бёлюмге юлешинедиле, ала да, кеслерича, 65 yaкъ бёлюмчюкге чачыладыла: сёз ючюн, «К ъ а н а т л ы л а» — юй къанатлыла бла кийик къанатлылагъа. ЧЁсюмле» — терекле бла ханслагъа, д. а. к. Ёсюб келген джаш тёлюге бурун меджисуу эмда дин кючлеген заманлада адамланы дуниялыкъгъа къаллай кёз къарамлары болгъаны, тюрлю-тюрлю классланы бир-бирине не кёзден къарагъанлары ангылашыныр ючюн, магъаналары бюгюннге келишмеген бир белек джомакъ китабны арты сюремде «Эскилик» деген бёлюмге дзкыйылгъанды, аланы хар бирине «эски» деб кёргюзюледи. Сёз ючюн: «Базыкъ бла джазыкъ» (эски).

Джомакълада элекге да, сынджыргъа да «Бир къалада — минг тешик» дегенча эки затха бирча айтылыннганла, бири ючюн бири бузулмай, тыйыншлы бёлюмлеринде орун аладыла.

Бир талай затха да бирге къуралгъан джыйымдыкъ джомакъла бёлюмлеге джууабларыны магъаналарына кёре салынадыла. Сёз ючюн: тохун бла кегеилени юсюнден. «Онеки баласы — къара къатын анасы» деген джомакъ,тохун бла кегейле бир-бирлери бла къысха байламлы болгъанлары себебли, къуру «Ташыу бла джолоучулукъ» бёлюмге киреди, къысхач бла госукну юсюнден «Абу къысхан таш кёрдюм, кюнде бишген аш кёрдюм» деген джомакъ а, къысхач бла госук бир-бирлери бла байламсыз болгъан себебли, «Юй рысхы» бла «Ёсюмле» бёлюмледе къайтарылады.

Джомакъланы ичлеринде сан-сан бир затны юсюнден, магъаналары да ушаш болуб, бир эл-берген бла бир соруу джомакъ джюрюгени да тюбейди. Сёз ючюн: «Кесини териси — кесине джау» (Тюлкю), «Нени териси йашына джауду?» (Тюлкюню). Быллайла, бир-бирине тыйгъыч болмай, керекли бёлюмлеринде ётедиле.

Китабда джомакъла аллындан башлаб артына дери, юзюлмей, номерле салыныб тизиледиле.

Къарачай халкъ арт ёмюрледе бир талай ёзеннге бёлюнюб джашагъаны себебли, ёзен-ёзенни эллери, орус губернияладача, кеслери башха вариантла чыгъаргъаны да джолугъады джомакъгъа; Бюгюн бизни, бир ёзенде джюрюген вариантны аманнга санаб, атыб, бир ёзенде джюрюген вариантны игиге санаб алыргъа ишибиз джокъду. Ала бары да, орус джомакъланы вариантларыча,. тенг эркинлик бла китабха киредиле. Алай а, хар вариантха энчи номер берилмей, эм баш вариант номер бла ётюб, къалгьанлары бир номерни тюбюнде а, б, в, г дёб харифле бла айырыладыла, къайсы ёзенде къуралгъандары чертиледи. Сёз ючюн, къычхачны юсюнден джомакъны вариантлары:

Арт сёзлери эки тюрлю айтылыннган джомакълада сёзшо экинчи тюрлюсю джомакъгъа аз да джангы магъана бералмай эсе, джангыз сёз амалтын бир джомакъны эки вариант этиб оалмаз ючюн, экинчи сёз скобкалада бериледи. Сёз ючюн: ёртенни джомагъында «Джолгъа дери тириле, джолгъа джетсе, тигиле» (тиреле).

Басмагъа джарашмагъан талай тиерсиз джомакъ китабха къошулмагъанды. Аны тышында да джомакъ кеси джараулу болуб, ичинде бир-эки тизгини ушагъыусуз болгъан джерледе, тизгинле къоратылыб, орунларына кеб точка салынады. Джомакъны ичинде, сёзле бары да ушагъыулу болуб, джангыз бир сёз учхараракъ болгъан джерде, ол сёз атылыб, орну башха субай сёз бла алмашдырылады. Джомакъланы ичлеринде къаран, палпуч дегенча, бусагъатдагъылагъа иги ангылашынмагъан эски сёзле, джулдузчукъ бла белгилениб, хар бетни аягъында эсгертиу бла ангылатыладыла.

Совет ауукъда джангы къуралгъан, бизни тилге башха тилледен кирген, нарт сёзде да джюрюген, саудан да иги ангылашынмагъан джомакълагъа китабны аягъында эсгертиуле бериледиле.

Китабны аллында эл берген джомакъланы къуралыуларыны, магъаналарыны эмда джюрютюлюулерини юсюнден «Эл берген джомакъла» атлы статья барады.

Джомакъла 1943—1983 джыллада Орта Азияда, Къарачай-Черкес автоном областда кеб адамны ауузундан джазылгъандыла. Ол адамланы тизмесин окъуучу китабны аягъында кёрлюкдю.

Къарачай халкъда джюрюген эл берген джомакъланы саны эсебсиз кёбдю. Бy китабха киргенле аны къуру бир кесегидиле. Джыйылмай къалгъан джомакъланы табыу, басмагъа тющюрюу бизге сыйлы борчду. Ала миллетибизни буруннгу джашау турмушун кёзюбюзге тутарыкъдыла, аны дуниялыкъгъа ол заманнгы кёз къарамын ачыкъларыкъдыла, бюгюнлюкде тилини байлыгъын ёсдюрлюкдюле, джарыкълыгъын кёлтюрлюкдюле. «Кесигизни аууз чыгъармагъызны джыйыгъыз, андан юренигиз, джарашдырыгъыз аны, Биз озгъан заманны не къадар иги билсек, бусагъатда чыгъара тургъан затларыбызны уллу магъанасын ол къадар тынч, ол къадар терен эмда къууанчлы ангыларыкъбыз»*, — деб аны ючюн айтханды М. Горький.

Багъалы окъуучу, къарыусузгъа санагъан джомакъларынг кгчюн меннге айыб этме. Сау халкъны кеси джаратылгъан кюнден бюгюннге дери багъалатыб джюрютген аууз чыгъармасын, гюзетеме деб, мен кесимча параларгъа фольклористиканы джоругъу эркинлик бермейди. «Бу керекди, бу керек тюлдю», — деб, халкъны аууз чыгъармасына кесин ие этиб, гаккыда тюк излеген окъуучугъа мен алгъынтындан белгили орус фольклорист В. И. Далъны сёзлери бла джууаб береме: «Кто дал тебе право выбирать и браковать?.. Ведь ты набираешь не цветник, а сборник» (А. М. Горький. О литературе. Москва, 193Т, 481-бет).

Китаб джарашдырылгъан кёзюуде" хайырлы кёнгешлери бла болушхан алимлеге, джазыучулагъа: Хубийланы Османнга, Къараланы Асиятха, Виджиланы Ханафийге, Сюйюнчланы Азаматха, Байчораланы Сосланнга, Лайпанланы Къазийге, Шаманланы Ибрагимге, Хубийланы Магометге джюрек разылыгъымы билдиреме.

Быллай китаб биринчи чыкъгъан себебли, кемликлери болмаз деу джокъду. Алай а, аламат болмаса да, къарачай халкъны эл берген джомакъларыны биринчи китабына тергелсе, муратым толгъаннга санарыкъма.

Китабда эслемеген джомагъын окъуучу меннге иерин тилейме.

Мени адресим: Кисловодск, Ермолова, 69, Алиеву Султану Чорнаевичу. * В. И. Даль. Пословицы русского народа. Москва, 1957, 7 бет.