СОЗАЙЛАНЫ ШАУАЙНЫ ЖАШЫ АУБЕКИР

1941 джылда фашист Германия Совет Союзгъа чапханда Малкъарны къолунда сауут туталлыкъ жашлары бары да бир кибик къанлы душманнга къажау сюелген эдиле. Ол бизни барыбызгъа да белгили ишди. Алай таулу жашла Россейни Манчьжурияны сыртларында эм биринчи дуния урушда да къоруулагъанларыны юсюнден а хапарыбыз азды.

Аладан бирини – Созайланы Шауайны жашы Аубекирни жашау жолу бла окъуучуланы шагъырей этерге тийишли кёребиз. Туугъан Холам элинден чыгъып, австро-герман фронтха атланнганында анга жаланда къыркъ эки жыл бола эди. Аны къазауатха кирирге, топла-окъла атыла тургъан, юйге сау къайтырына толу ышаныулукъ болмагъан жерге барыргъа не зат кёллендиргени сейирди. Не ючюн дегенде, ол заманда аскерге жашланы жаланда кеси ыразылыкълары бла алгъандыла. Аланы да барын да угъай - къарыулуларын сайлап, ёсюмлерине, тап санларыны субайлыгъына да къарагъандыла. Кавказ аскер округну командованиясыны буйругъу бла къуралгъан комиссия Созайланы Аубекирни да аскерде къуллукъ этерге жараулугъа санагъанды.

Алай бла холамлы жаш шималкавказлыладан къуралгьан «Дикий дивизиягъа» тюшеди. Анда къабартылыла, дагьыстанлыла, чеченлиле, ингушлула, осетинлиле, дагьыда башха миллетлени адамлары да бар эдиле. Орус офицерледен кёпле да къуллукъ этерге ол дивизиягьа кёчерге бек сюйгендиле. «Кавказская туземная конная дивизия» деп, алгъа аскер биригиуню аты алай болгъанды. Полкланы аскерчилерини асламысы муслийман динни тутхан тау халкъланы жашлары болгъанлары себепли аны атын «Дикий дивизия» деп тюрлендиргендиле.

«Дикий дивизияны» къауумунда 1914 жылны октябрь айында Созай улу урушха киргенди. Юг-Запад фронтда сермешлеге къатышханды, Днестр эм Прут черекледен ётюп, Снятый шахарны алгъанланы санында эди. 120 минг адамы болгъан австро-герман гарнизонну жесирге алыуда кавказлыланы жигитликлерини юсюнден командованияны энчи буйругъунда айтылгъанды. «Бу хорламгъа кавказлы къушла тийишли юлюш къошхандыла», – деп жазылады «Эхо Кавказа» журналны 1994 жылда ючюнчю номеринде «Дикая дивизия» деген аты бла басмаланнган статьясында. Ма ол къушладан бири Созайланы Аубекир эди.

Кеси ыразылыкълары бла «Дикий дивизиягъа къошулгьанладан низам бек къаты суралгъанды. Аланы араларында батырларын, аскер ишде хунерликлери болгъанларын, орус тилни билгенлерин сайлап, «экзаменсиз» приказной, тамата неда кичи урядниклеге ётдюргендиле. «Кичи урядник» деген ат шёндю россейли аскерледе жюрюген чынла бла тенглешдирип къарагьанда, бек гитче офицер чыннга тенг болады.

Кичи урядник Созайланы Аубекир Къабарты полкну 2-чи сотнясыны къауумунда 1914-1917 жыллада австрогерманлылагьа къажау урушлагьа къатышханды. 1916 жылда 24-чю майда Окно деген элни къатында жаралы болгъанды. Душман бла сермешледе этген жигитлиги ючюн Георгиевский жорну тёртюнчю даражасы бла саугъаланнганды. Аубекир, командованияны буйругъун толтура, разведкагъа кёп кере баргъанды, душман аскерле орналгъан жерлеге кирип, хар затларын билип, алай къайтып тургъанды. Жанына къоркъуу болгьанын эсге алмагьанды. Кишилиги, аны бла бирге уа адамлыгъы ючюн да нёгерлери анга уллу хурмет этгендиле. Командирле да намысын кёргендиле.

Кёп сермешледен сора дивизия солургъа Украинагъа келгенди, Подольский губерниягъа. Ол кюнледе Къабарты атлы аскер полкну командири полковник Абелов душман бла сермешледе кишиликлери эм жигитликлери бла айырмалы болгьанланы юнкер ат атаугъа кёргюзтгенди. Кичи урядник Созай улу да аланы санында эди.

Биринчи дуния урушну жигити Созайланы Аубекир юйге ёшюнюнде эки Георгиевский жору бла къайтхан эди. Хау, ол керти да жигит эди. Башхасын къойсакъ да, кеси ыразылыгъы бла фронтха бармакълыкъ - ол жигитлик тюйюлмюдю? Георгиевский жорла да алай бошуна берилмегендиле. Биринчи дуния урушну жигити Созайланы Аубекир юйге ёшюнюнде эки Георгиевский жору бла къайтхан эди. Хау, ол керти да жигит эди. Башхасын къойсакъ да, кеси ыразылыгъы бла фронтха бармакълыкъ - ол жигитлик тюйюлмюдю? Георгиевский жорла да алай бошуна берилмегендиле.

Талай жылла озгъандан сора жигитлиги башына жау боллугъун билген болса, Созай улу, баям, къар тёппели тауланы этегинде туугъан элинден тышына чыкъмаз эди. Къабарты-Малкъарда Совет власть къаты орналып тохташхандан сора биринчи дуния урушха къатышханлагъа онг кёзден къарамай башлайдыла, артыкъда бек Георгиевский жорла бла саугъаланнганлагьа. Патчах Россейни къоруулагъансыз деп, къара чёпге салгъандыла. Кесигиз билгенликден, бизни къыралда осал ишле, андан да оздуруп айтайыкъ, тели ишле кёп этилгендиле. Патчах аскерде къуллукъ этгенлени ызларындан болуу да аладан бири эди. Талай жылла озгъандан сора жигитлиги башына жау боллугъун билген болса, Созай улу, баям, къар тёппели тауланы этегинде туугъан элинден тышына чыкъмаз эди. Къабарты-Малкъарда Совет власть къаты орналып тохташхандан сора биринчи дуния урушха къатышханлагъа онг кёзден къарамай башлайдыла, артыкъда бек Георгиевский жорла бла саугъаланнганлагьа. Патчах Россейни къоруулагъансыз деп, къара чёпге салгъандыла. Кесигиз билгенликден, бизни къыралда осал ишле, андан да оздуруп айтайыкъ, тели ишле кёп этилгендиле. Патчах аскерде къуллукъ этгенлени ызларындан болуу да аладан бири эди.

Аллай оюм бла къарагъанда, Созай улуна да сылтау табарыкъ эдиле. Эки Георгиевский жорундан сора да Аубекирни Николай II къол салгъан къагъыты болгъанды. Анда былай жазылгъанды: «Бу къагъытны иеси Россейни къалайАллай оюм бла къарагъанда, Созай улуна да сылтау табарыкъ эдиле. Эки Георгиевский жорундан сора да Аубекирни Николай II къол салгъан къагъыты болгъанды. Анда былай жазылгъанды: «Бу къагъытны иеси Россейни къалайында да, кеси сюйген жерде, 10 десятина жер алыргъа эркинди». Созай улу ол къагъытны хайырланнган угъай да, «аны эм саугъаларыны палахындан» къалай къутулайым деп, кёп сагъыш этгенди. Ахырында къагъытны, жорларын да суугъа атханды. Алай этсе, тынчайып къаллыкъ сунуп.

Болсада анга тынчлыкъ бермегендиле. Тутуп Сибирге жиберирча сылтау тапмагъанлыкъгьа, башха амал бар эди. Коллективизация башланады. Ол заманда уа къыйынмы эди, башхаладан артыкъ бир ийнеги, бир аты бар эсе, хоншуларындан къолайыракъ жашай эсе, атын кулакга чыгъар да, жибер кёзкёрмезге, къайтмаз жерге. Кесибизни эллерибизни оноучуларыны бир-бирлерини коллективизацияны жылларында кёп терс ишлери болгъандыла. Жангы властьха кеслерин ариу кёргюзтюрге кюреше, мардадан озгъандыла, «телиге намаз эт десенг, мангылайын тешер» дегенча ишлегендиле. Алай Аубекир, эслилик этип, халны тюз ангылап, къолунда болгъан малчыкъларын, эл мюлк адырларын да колхозгъа берип, кеси да анга членнге киргенди Болсада анга тынчлыкъ бермегендиле. Тутуп Сибирге жиберирча сылтау тапмагъанлыкъгьа, башха амал бар эди. Коллективизация башланады. Ол заманда уа къыйынмы эди, башхаладан артыкъ бир ийнеги, бир аты бар эсе, хоншуларындан къолайыракъ жашай эсе, атын кулакга чыгъар да, жибер кёзкёрмезге, къайтмаз жерге. Кесибизни эллерибизни оноучуларыны бир-бирлерини коллективизацияны жылларында кёп терс ишлери болгъандыла. Жангы властьха кеслерин ариу кёргюзтюрге кюреше, мардадан озгъандыла, «телиге намаз эт десенг, мангылайын тешер» дегенча ишлегендиле. Алай Аубекир, эслилик этип, халны тюз ангылап, къолунда болгъан малчыкъларын, эл мюлк адырларын да колхозгъа берип, кеси да анга членнге киргенди Туугъан къыралын къоруулагъаны ючюн тырман эшитген болмаса, Созай улугъа ыспас этилмеди, намысын кёрмедиле. Ол угъай да, аны бырнак этип турдула. Не ючюн, не терслиги ючюн? Уруш отуна кеси ыразылыгъы бла киргени ючюнмю? Бу соруугъа жууап табаргъа къыйынды.

Туугъан къыралын къоруулагъаны ючюн тырман эшитген болмаса, Созай улугъа ыспас этилмеди, намысын кёрмедиле. Ол угъай да, аны бырнак этип турдула. Не ючюн, не терслиги ючюн? Уруш отуна кеси ыразылыгъы бла киргени ючюнмю? Бу соруугъа жууап табаргъа къыйынды. Къыркъ тёртюнчю жылны март айында уа биринчи дуния урушну солдаты юй бийчеси Шахар эм сабийлери бла бирге Орта Азиягъа кёчюрюлгенди. Аубекир, Шахар да кёчгюнчюлюкде ёлгендиле, аланы къабырлары киши жеринде къалгъандыла.

Къыркъ тёртюнчю жылны март айында уа биринчи дуния урушну солдаты юй бийчеси Шахар эм сабийлери бла бирге Орта Азиягъа кёчюрюлгенди. Аубекир, Шахар да кёчгюнчюлюкде ёлгендиле, аланы къабырлары киши жеринде къалгъандыла.

Аубекирни бла Шахарны эки жашлары бла бир къызлары болгъанды. Таусолтан, Алийсолтан, Нюра. Шёндю, жаннетли болсунла, аладан сау жокъду. Алай, Аллахха шукур, Аубекирни туудукълары кёпдюле - жыйырма алты боладыла. Аубекирни бла Шахарны эки жашлары бла бир къызлары болгъанды. Таусолтан, Алийсолтан, Нюра. Шёндю, жаннетли болсунла, аладан сау жокъду. Алай, Аллахха шукур, Аубекирни туудукълары кёпдюле - жыйырма алты боладыла. Созайлары Малкъарда уллу тукъумладан биридиле, фахмулу адамлары да аз тюйюлдюле. Аланы араларында алимле, жазыучула, жырчыла, инженерле, устазла бардыла. Малкъар халкъгъа Аубекирча жашны берген тукъум ёхтемленирге эркинди.

Созайлары Малкъарда уллу тукъумладан биридиле, фахмулу адамлары да аз тюйюлдюле. Аланы араларында алимле, жазыучула, жырчыла, инженерле, устазла бардыла. Малкъар халкъгъа Аубекирча жашны берген тукъум ёхтемленирге эркинди.

Автор Къулбайланы Алий.
"Заман", 20. 05. 2000 дж