АТА ЖУРТНУ ИЙНАКЪЛАП ... (Тыш къыраллада къарачай-малкъарлыланы назмулары)
С ЛЮБОВЬЮ К РОДИНЕ ОТЦОВ... (Сборник стихотворений авторов карачаево-балкарской диаспоры)
Биттирова Тамара Шамсудиновна

АЛ СЁЗ. Тыш къыраллада жашагъан къарачай-малкъарлылада назмучулукъ

Тюркде, европа къыраллада, Америкада жашагъан жерлешлерибиз адабиятха, миллет культурагъа, ана тилге уллу магъана бередиле. Тюркдеги ниет хазнабыз таркъаймай айныйды, аны жюрюшю тюрлю-тюрлю сылтауланы себебинден Ата журтдача бармагъанын да белгилерчады. Миллет басма, ана тилни окъутуу дегенча шартла, басма болмаса, суратлау сёз къыйын айныгъаны, тёрелери фольклордан кенг кетмезлиги баямды. Алай тыш къыраллада жашагъан халкъ жырчыла, назмучула, ата-бабалары Кавказдан алып кетген ниет байлыкъны тас этмей, анга жангы макъамла бла фикирле къошадыла.

Ол байлыкъны сакълагъанла халкъ жырчыладыла. Аланы атлары толу сакъланмагъан эсе да, биз бир къауумуну юсюнден хапарны эшите-эшите турабыз. Халкъ жырчыла, макъамчыла Ата журтда билген жырларын, макъамланы уста айтхандыла. Аны бла да чекленмей, жангы журтда ишлеге да назмуларын жоралайдыла. Сёз ючюн, Батчаланы Ахмат Тюрк бардыргъан урушлада жоюлгъан къарачай-малкъар уланлагъа атап кёп жыр къурагъанды. Тюркге кёчген биринчи жыллада жамауатны ичинде болгъан термилиуню юсюнден Байкъазыланы Асланукъа, башха, атлары белгили болмагъан жырчылача, жыргъа айланнган назмуларын айтханды:

Мудахлыкъны, шургуну хорлагъан жаланда сёз болгъанын ангы-лагъан жырчыла эски жырла бла бирге кеслери къурагъанланы да айтып, жюреклерин чёкдюредиле.

Заман озгъаны къадар жамауат жангы жашау болумлада аякъ тирей, къабыргъаларын жарашдыра, жангы къыралда кесине жер табады. Алай аталары къоюп кетген журтха хар тёлю кесича сёзню кючю бла тансыкълыкъ сезимлерин ачыкъларгъа итинеди. Эки жыйырма мингден аслан жамауатда жюзле бла саналгъан халкъ жырчыла назмуларын адамла жыйылгъан жерледе айтадыла, бирде басмалагъан да этедиле. Болсада аланы ичлеринде чынтты фахмулу назмучула да аз тюйюлдюле.

Къарачай-малкъар диаспорада адабият тёрелени айныу жолу юч кезиуге бёлюнеди. Биринчи кезиу жыйырманчы ёмюрню экинчи жарымында башланнганды. Адабият сёз кёлден чыгъармачылыкъдан хазна айырылмагъанлыкъгъа, бир къауум жазыучу, назмучу адабият жорукълагъа кёре чыгъармачылыкъны бардыргъанды. Адабият чыгъармала, аз болса да, басманы кёрюп, окъуучулагъа кенг жайылып тебиреген заман - жыйырманчы ёмюрню 80-90-чы жыллары - экинчи кезиуню шартыды. Ючюнчю кезиу, бек тириликни кезиую, жангы ёмюр бла тенг башланады.

Биринчи кезиуню магъанасы уллуду. Диаспорадагъы адабиятны тамалы бу кезиуде салыннганды. Жыйырманчы ёмюрню арасында мухажирлени интеллигенциясыны фахмулу адамлары Тюрк къыралында болгъан жангы культура болумлагъа къатышып, ол заманны тарых-маданият амалларына таяна, ана тилибизде эм тюрк тилинде ёз миллетлерини къайгъыларын, къууанчларын, жарсыуларын, иги къуумларын да ачыкълар муратда, суратлау чыгъармала, илму ишле жазып тебирейдиле. Ала тутхан иш кишиликни жолу эди десек, терс болмаз. Нек дегенде ана тилде не окъур, не жазма адабиятны айнытыр онг болмагъан жерде, фахмулу уланларыбыз мадар излеп, фикирлерин халкъны асламына жетдирирге къаныкъгъандыла. Тюркде, башха тыш къыраллада жашагъан жерлешлерибиз биргелерине элтген ниет байлыкъны унутмай турургъа онглары хазна жокъ эсе да, аны сакъларгъа уллу итиниулюк бла жашагъандыла, бирде уа айнытхан да этгендиле.

Тюркде жазма адабият къуралгъандан сора, къарачай-малкъар публицистле кеслерини энчи статьяларын, очерклерин, китапларын да басмалайдыла. Ол жазмаланы асламы жыйырманчы ёмюрню ахырында да, ана тилибизде басмаларгъа онг табылгъанда, бир къауум назмучуну, жазыучуну атлары белгили болгъандыла: Хамит Боташ, Адилхан Аппа, Фахми Берк эм башхала. Онтогъузунчу ёмюрден башлап, жыйырманчы ёмюрню арасына дери адабият аууздан ауузгъа ётюп, кёлден чыгъармачылыкъча айныгъан эсе да, бюгюнлюкде ол жазма адабиятны къыйматына жетгенди. Жыйырманчы ёмюрню ахыр онжыллыгъында, Ата журт бла байламлыкъ кючленнгенден сора, ол адабият жангы къарыу алып башлагъанды.

Бусагъатда тёлюде назмучулукъда атлары миллетге белгили болгъан юч назмучу барды: Бюлент Тезжан, Акга Бычакъсыз эм Мехмет Чаууш.

Бюлентни назмуларыны асламы халкъыбызны жашау турмушун кёргюзтгендиле: «Сыгын», «Татлычыкъ», «Къара къыйынлыкъ», «Сюйюмчюлюк», «Тилек», «Келчи бери, ариуум», «Къалакъ», «Кебин байракъгъа», «Къарачайда накъырда», «Ананы алгъышы», «Сагъыш» деген назмулары аллайдыла. Бюгюннгю жашауну суратларын да салады назмучу:

Башха назмучула бла тенглешдиргенде, Бюлентни назму къурау жаны бла аны тизгинин, гыллыуун сакълауда усталыгъы эсленеди. Ол назмуну ахыр сёзлерин келишдире туруп, толу рифмала бла хайырланады. Сёз ючюн, «Сагъыш» деген узун назмусунда (72 тизгинли) жаланда бир рифма барды - къ-гъа. Бу къыйын айтылгъан таууш жоккуну женгиллетир ючюн назмучу энчи амал табады - тюрк бармакъны, атны чапханын эниклегенча, назмуну гыллыуун алай ойнатады:

«Тишге» бла «Келчи бери, ариуум» деген назмулары да бир башха тюрлю рифма бла, башында сагъынылгъан амал бла жазылгъандыла.

Байрамукъланы Бюлентни назмулары жарыкъдыла, ала аны дуниягъа, адамлагъа сюймеклигин ачыкълайдыла.

Бюлент бла тенг, аны тёлюсюнде тизмесинде Семенланы Акганы атын айтыргъа тийишлиди. Ата-бабаларыны журтларына, тарыхларына да сакълыкъ, тансыкълыкъ ауаз аны бир талай назмуларында да эшитиледи. Аны ёз тилге жораланнган назмусу Тюркде да Россейдеча аз санлы миллетле тиллери тас болуп къалыр деген къоркъуу болгъанын белгилей, назмучу тил бла ана жылыуну бирчалыгъын да чертеди:

Назмучу суратлау мадарланы жангыртыргъа итиннгени чыгъармаларында эсленеди. Аны назмулары магъаналарына кёре къураладыла. Философия назмулары аслам жиклидиле, чам, лакъырда, сюймеклик назмулары уа 5-7 жиклидиле:

Дагъыда Акга Бычакъсыз къартладан эшитген халкъ чыгъармачылыкъны юлгюлерин жыйышдырады. Алагъа ушатып, чамла жазаргъа да ёчдю.

Быллай назму чыгъармала «стампулчула» жазма адабиятны жорукъларына тюшюннгенлерине шагъатлыкъ этедиле. Алада сезимлени ачыкъ айтыргъа итиниу, тилни байлыгъы, жютюлюгю дегенча ышанлары эсленедиле.

Ата журтха сюймеклик таулуну таула бла бир этгенди. Стампулчуланы асламы келгенде, Тюркню тау жерлерин сайлап, анда жашагъандыла, бусагъатда тёлюню да, Акга айтханлай, кеслерине «таулума» дерге онглары барды:

Мехмет Чауушну назмучулукъ дуниясын чам бла жарыкъ сезимле белгилейдиле. Ол хар эслеген затына бир жангы шарт къошаргъа ёчдю.

Бюлентни, Мехметни бла Акганы ызындан келген жаш адамла -Байрам Окшаш бла Октай Эрендурну назмуларыны магъаналары, баш фикирлери тамата тёлюню фикирлерине таянадыла. Болсада аланы кёз къарамлары, эстетика дуниялары биле-биле башхады. Ала тарыхны сур заманын ангыларгъа итинедиле, макъамларына мудахлыкъ берген да ол кезиуледиле. «Къарт аталарыбыз» деген назмусунда Байрым Окшаш былай жазады:

Назмучу ата-бабалары журтларындан айырылгъаныны сылтауун орус патчахлыкъны сиясатында кёрюп, анга налат береди. Алай, жарсыугъа, зорлукъ адам улу жашагъан къадарында биргесинеди, бюгюн да жокъду дунияда тынчлыкъ, насып. Бусагъатда Жер жюзюнде къаугъаланы сылтауларын ачыкълай, назмучу окъуучуланы хар неге да сакъ болургъа, аманлыкъгъа къажау турургъа чакъырады. Аны бла бирча кесини къайгъылы заман туудургъан фикирлерин да жашырмайды:

Бизни назмучу жерлешлерибиз эки тилни да (тюрк бла Къарачай-малкъар тиллени) уста биледиле, аланы асламы назмуланы эки тилде къурайдыла. Ол тёрени Белпинар элде жашап тургъан Шогъайып Озжан (2012 жылда ауушханды) башлагъан эди. Аны ызындан келген тёлюде Левент Итез, Мамурхан, Фехми Берк эм башхала назмуланы тюрк тилде жазып, басмалап тургъандыла. Аны бла бирча къыралда атларын айтдыргъан жаланда тюрк тилде жазгъан назмучуларыбыз да бардыла. Аланы санында бек фахмулу Яхья Ташпинар бла Султан Джаттону айтыргъа боллукъду.

Яхья Ташпинар (Байрамукъладан) Тюркню тарих эсгертмеси болгъан Язылы (Жазыулу) деген къарачай элчикде 1969 жылда туугъанды. Эскишахарны Осман Гази университетини устазла хазырлагъан факультетин бошагъандан сора 11 жылны устазлыкъ этгенди. Ызы бла Америкагъа кёчюп, юйюрю бла анда жашайды. Назмуланы, къара сёзлю чыгъармаланы да тюрк тилде жазады. 2009 жылда Яхьяны тюрк тилде жазылгъан «İki Çift Kelam ve Bir Şiir» (Эки сёз бла бир назму) деген китабы басмадан чыкъгъанды. Ол китап къысха заманны ичинде Америкада, башха къыраллада жашагъанланы арасында белгили болгъанды. Кесини чыгъармачылыгъыны юсюнден Яхья былай айтады: «Китабыма кирген назмуланы мен иш юсюнде, неда жолда машина бла бара туруп къурайма. Хар назмумда сагъышларымы ачыкълайма, жашауну кесим ангылагъанча...». Яхъяны андан сора да 3 китабы жазылып, басмагъа хазыр болуп турады. Назмучу Тюркге, жаш заманы ётген жерине тансыкълыгъыны, къайда да жашау этген тынч болмагъаныны юсюнден айтады. Ол дин назмула да къурайды.

Султан Джатто назмучулукъгъа тюрк поэзияны, тюрк тилни юсю бла жол тапханды. Болсада бюгюнлюкде аны назмулары кёп тиллеге кёчюрюлгендиле, ол санда - къытай, бенгал, япон, иврит, итальян, корей, испан, монгол тиллеге. Асламында Джатто Султанны назмулары ингилиз тилде чыкъгъан назму альманахлада, антологиялада басмаланадыла. Султанны аламат назмулары дунияда белгили болгъан тюрлю-тюрлю назму жыйымдыкълагъа киргендиле. Аны эки назму жыйымдыгъы («Аугъан ауанала», «Къая къызы») Американы Бирлешген Штатларында басмадан чыкъгъандыла. 2013 жылда басмаланнган «Къая къызы» («Echo») тюрк тилде китабы эки тилге (ингилиз эм испан) бирча кёчюрюлюп Американы эм белгили китап басмасында (Godo) чыкъгъанды. Китапны къытай тилге кёчюре турадыла. Ол китап басма энтта Джаттону эки китабын басмагъа хазырлай турады. Султан Джатто бусагъатда назмучулукъда белгили премияладан бирине да («Pushkart») кёргюзтюлгенди. Окъуууна, ишине кёре, Султан Джатто физик-теоретик болгъанлыкъгъа, поэзиягъа философия теренлиги, уллу жамауат магъанасы болгъан назмула къошханды.

Башха физик-теоретик, компьютер илмуну айнытхан Марк Хубейни аты физика илмудан сора да философияда да белгилиди. Аны бла бирча Маркны Кавказгъа, аны тарихине, къарачай-малкъар халкъны болумуна, озуп кетген ёмюрледе жолуна аталгъан талай тынгылы жазманы илму жыйымдыкълада басмалагъанды. Сёз ючюн, белгили режиссер Мехмет Тютюнчюню «Кавказ: уруш бла мамырлыкъ. Кавказда жангыдан битеудуния къатышлыкъ» деген китабына анализ эте туруп, бизде озуп кетген тарих ишлени эмда бусагъатдагъы болумладан толу хапарлы болгъанын билдиргенди. «Кавказ кесини энчи атламы, энчи макъамлары бла кесине эс бурдургъанлай келеди... Алай ол ачы эм татлы макъамла бла бирге Лермонтовну, Толстойну, Бестужев-Марлинскийни суратлары оруслуланы фикирлерине келишип бошалмагъандыла...», - деп башлайды Марк Хубий кесини тинтиую жазмасын.

«Мен Кавказда туумагъанлыкъгъа (мен Экинчи дуния урушдан сора къачхынчыланы лагерьлеринде туугъанма), бусагъатда Кавказда бола тургъан ишле битеудуниягъа белгили болгъанына ыразыма. Нек дегенде, биз кесибизни кимден да азатха санасакъ да, къадарыбызны Запад этгенин ангылайбыз. Биз ол оюнлагъа къатышмасакъ да, сюдюле андан чыкъгъанларын унутургъа жарамаз», - бу оюмгъа кёре, Марк Хубий кавказ халкъларыны миллет энчиликлерин, къыйын къадарларын, келир заманнга умутларыны юсюнден да айтады жазмасында, къарачай-малкъарлыланы уа бегирек да энчилейди.

Марк Хубийни тюрк тиллеге жораланнган илму ишлери да бардыла. Ол тилге жораланнган илму ишлеринде математиканы амалларын тынгылы хайырланады. Маркны шумер-аккад-тюрк тил бирликге жораланнган илму иши ол амаллагъа кёре къуралгъанды, аны бла бирча тюрк тиллени морфология энчиликлерине да таяна.

Бизни жерлешлерибиз Америкада болгъан тюрлю-тюрлю тюрк жамауат биригулени ишлерине тири къатышадыла, тюрк тилде чыкъгъан газетледе, журналлада жазмаларын, назмуларын басмалагъанлай турадыла, радио, телебериуледе да сёлешедиле. Америкада жашагъан тюрклюлени радиосунда 2001-2012 жыллада адабият бериулени баш редактору болуп Къочхарланы Леман ишлегенди. Леман бериулерине белгили назмучуланы, жамауат къуллукъчуланы, санатчыланы чакъырып, ала бла кёп ушакъ бардыргъанды. Кеси да назмуланы эки тилде жазады. Аны тюрк тилде жазгъан назмулары белгили адабият альманахлада басмаланадыла, энчи китабы 2014 жылны башында Истамбулда чыкъгъанды.

Ата Журтда жазылгъан назмула, хапарла, башха чыгъармала да Тюркде жашагъанлагъа XX ёмюрню 70-чи жылларындан башлап белгили боладыла. Къулийланы Къайсынны, башха назмучуланы китаплары да жыл сайын энчи китапханалагъа тюше, къыйын болсада ангыларгъа кюрешедиле, андагъы окъуучуланы ана адабият, маданият бла аз аздан шагъырей этгендиле.

Къарачай-малкъар тилде жазылгъан бир ненча китаб’, а тюрк тилге кёчюрюлюп басмаланнганды. Аланы санында - Къулийланы Къайсынны «Жаралы таш» («Jarali tash», Анкара, 1997); «Малкъар поэзияны антологиясы», Анкара, 2001; «Къарачай-малкъар дастанлары», Анкара, 2004; Гуртуланы Элдарны «Кавказлы Хасан» (Gurtulani Eldar. Kafkazli Hasan, Istanbul, 2006).

Сагъынылгъан китапланы басмада чыгъарыргъа, къарачай-малкъар маданият бла тюрклюлени шагъырей этиуде Мызыланы Адрахманны жашы Къаншаубийни къыйыны уллуду. Ол Ясеви маданият фондну, Тюрксой деген жамауат биригиуню эм башха тюрк фондланы юсю бла бизни миллетибизни не жаны бла да тыш къыраллада белгили этер ючюн уллу къыйын салгъанды. Кеси да чыгъармачылыкъ ишде атын белгили этгенди. Тюрк тилине Россейни белгили назмучуларын кёчюргенди. Пушкин, Лермонтов, Тютчев, Фет, Есенин, Маяковский, Блок, Ахматова, Пастернак, Мандельштам, Вознесенский, Евтушенко эм башхала аны хайырындан тюрк тилни билгенлеге белгили болгъандыла. Къаншаубий А.С. Пушкинни «Евгений Онегин» деген поэмасын Тюркню белгили назмучусу Ахмет Неждет бла бирге кёчюргенди. Кеси айтханлай, «Евгений Онегин» 172 жылдан сора тюрк тилинде сёлешгенди. Ол иш Тюркде биринчи кере этилгенин чертирге керекди. Орус закийни поэмасы тюрк тилине биринчи кере кёчюрюлюп, окъуучугъа уллу заууукълукъ бергенине кёп шартла бардыла. Алай ол къарачай-малкъар назмучуланы, тойчуланы, жырчыланы Тюркде белгили этиу жумушха уа баш борчунача къарайды.

Уфук Таукул, Адилхан Адилоглу - диаспорадагъы алимле къарачай-малкъар маданиятны байыкъдыргъан, айнытханланы юслеринден китапларында жазадыла, башда сагъынылгъан антология бла дастанла жыйымдыгъын да басмагъа ала хазырлагъандыла.

Къарачай-малкъар адабиятны, фольклорнутюрклюлеге белгилиэтиу ишде тюрклю алим, устаз, жазыучу Хасан Каллымчыны уллу къыйыны барды. Хасан Каллымчы талай жылны къарачайлыла жашагъан Килиса деген элде устазлыкъ этип тургъанды, бизни тилибизни уста билгени бла чекленмей, маданиятыбызгъа да уллу сюймеклиги болгъаны хар басмалагъан китабында эсленеди. Хасан Каллымчыны бюгюнлюкде бизге белгили болгъан китаплары: «Nart destanı: Kafkas bahadırlan (çocuklar için) (Hikmet Neşriyat, 2003 İstanbul) / (Hikmet Neşriyat, 2006 İstanbul ) / (IQ Yayıncılık 2010 İstanbul)» («Нарт таурухла: сабийлеге Кавказ жигитлени юсюнден», къырал басмада 3 кере чыкъгъанды); «Kurnaz Ayı: Karaçay masalları (sabiyler için)», 2006, İstanbul; «Хыйлачы айыу (сабийлеге къарачай жомакъла)»; «Karaçay Türklerinin Köyü Gökçeyayla (Kilisa)», 2012 Ankara; («Къарачай тюрклерини Гёкчеяйла (Килиса) эли». Хасан Каллымчыны 1905 жылда Кавказдан Тюркге кёчген къарачай-малкъар мухажирлеге аталгъан «Önce Hürriyet», 2006 İstanbul, («Бек башы - азатлыкъ») деген романны юсюнден да айтыргъа тийишлиди. Бу суратлау чыгъармада бизни мухажирледен эшитген хапарлары, таурухлары, жырлары жазыучуну романыны мурдору болгъандыла.

Университетни устазы, алим Ведат Балкан (Балаланы Ведат) Кязимни чыгъармачылыгъын Тюркде белгили этер ючюн кёп къыйын салгъанды. Закий назмучуну юсюнден жазмала, китапла да хазырлап, басмадан чыгъаргъанды. Биринчи китабын ол (Vedat Balkan. Kazim Meçinin hayati, edebi kishiligi ve eseplerinden örnekler. Atuin, 1997), Тёппеланы Алим бла тюбеп, аны китапларын окъугъандан сора жазгъанды. Мында Кязимни жашау жолуну, чыгъармачылыгъыны юсюнден да толу хапар айтылады, назмуланы эки тилде берип, назмучуну жазгъанлары тюрк дуниягъа жууукъ келгенлерини юсюнден сёз барады. Экинчи китапны Афион шахардагъы Кожатепе университетни устазы Мехмет Сары бла бирге чыгъаргъанды. Mehmet Sari, Vedat Balkan. Kazim Meçinin karaçay turkcesi mevlidi. Afyonkarahisar, 2009). Бу китапда авторла Кязимни моулютю бла тюрк авторланы моулютлеринде болгъан бирчалыкъны бла башхалыкъны тинтедиле. Тюркню белгили назмучусу, дин адамы Сюлемен Челеби къурагъан чыгъарма бла тенглешдире, Кязимни моулютюню поэтика энчилигин, магъана теренлигини юсюнден айтадыла.

Заман оза баргъаны къадар, Кавказдан келген сёз байлыкъ тюрлене, жерлешлерибиз да Тюркдеги культурагъа ийлеше тебирегенде, тилге тюрк сёзле киредиле. Алай болмай амалы да жокъ эди, - бизни жерлешлерибиз башха халкъланы арасында къатыш жашайдыла: къоншу элледе, неда бир ненча миллетни келечилери къурагъан элледе, шахарлада. Бюгюнлюкде эки тилни да уста билген жырчыла, къарачай-малкъар тилде къурагъанча, тюрк тилинде да жырла, назмула, зикирле къурайдыла. Аланы чыгъармаларын тюрклюле да сюйюп окъуйдула, тынгылайдыла.

Ал кезиуде окъуна къарачай-малкъар диаспора кесини маданияты, тили бла да Тюркде жашагъанлагъа жууукъ да, сейир да эди. Тюрк алимлени оюмларына кёре, бизни халкъыбыз тилин тынгылы сакълагъанды. Деменгили Камал Ататюрк 20-чы жыллада тил реформа бардыргъанда, алимлеге бизни тилден юлгю алыргъа эмда европа тилледен алыннган сёзлени бизни тилибизде сакъланнган сёзлеге алышындырыргъа буйрукъ бергенди. Бюгюнлюкде ол ишге къатышханланы юсюнден Ариф Башбуг былай хапарлагъанды: «Межлис жай солуугъа чыкъгъан кезиуде Ататюрк Килийса элде жашагъан къарачайлыланы - Унух Чавушну бла Юсюп Хожаны келтиртип, Унухну жырлатып, Юсюпге да ол айтханланы кёчюртюп, межлисни къагъытчыларына жаздыргъанды. Юсуп Хожа арапча, фарсча да билгенди, тукъуму Эчкибашладан болгъанды, Унух-Болурладан...».

Болсада тил башхалыкъ ал кезиуледе мындан кёчгенлеге жашауда чырмаула да салгъанды, алай бизни жерлешлерибиз ол чырмалаудан терк къутулгъандыла.

Башда айтылгъаныча, бюгюнлюкде Тюркде жашагъан жерлешлерибизни тил байлыгъы жылдан-жылгъа тюрленип барады. Ол болум бу китапха кирген назмулада да кёрюнеди. Диаспораны тилинде тюрк сёзле кенг хайырланадыла. Аны бла бирча, арап, фарс тилинден алыннган сёзле да тюбейдиле. Бир къауум сёзле къарачай-малкъар тилни архаизмлеридиле (сёз ючюн, гена (тюркча варианты -гына) - дагъыда дегенча), бизде тас болуп, анда сакъланнгандыла.

Бир жанындан алып къарасакъ, Тюркню миллет тили бизни жерлешлерибизге жууукъ болгъаны къарачай-малкъар тил энчиликни тунчукъдурур деген оюм тууады. Болсада, ол оюмну учхаралыгъын бизни миллет бёлюмню бла башха кавказ диаспоралада болгъан бусагъатдагъы тил болумларын тенглешдирсек, бизни диаспора миллет тилин башхаладан игирек сакълагъанына шагъат боласа. Тюркде жашагъан алимлени оюмлары алайды, биз аны халкъны харкюнлюк жашауунда да эслерге боллукъбуз. Къарачай-малкъар диаспора эки тилни да (ёз тилин бла тюрк тилни) бирча иги биледи, кереклисине кёре къулланады. Бирде кёп магъаналы сёзлени магъанасы да башха тюрлю болгъанын да эслерге боллукъду, неда бир-бирлерини магъанасы башхагъа бурулгъанын да. Сёз ючюн, ыйыкъны, айланы атлары да тюрк тилинде, тюрк календарында жюрюгенлеге алышыннгандыла. Адам атланы да асламы биздегиледен башхаладыла. Бек башы уа - кавказдагъы тукъум атла къырал къагъыт жюрютюуге къошулмайын, жамауатны эсинде сакъланадыла. Адамла ёз тукъумларын билгенликге, тюрк тукъумла («сой атла») жюрюйдюле - ол болумда башхаланы тукъумларын сормай билирге онг жокъду. Ала уа мухажирле Тюркге келген сагъатда алагъа къырал къагъытчыла кеслери оюмларына кёре, берген хаух тукъумладыла, дерге боллукъду. Ол хаух атла тёлюден тёлюге кёче барадыла.

Тилде тюрлениуле бек алгъа къарачай-малкъар тилде жюрютюлмеген неда айтылыргъа къыйын келген болушлукъчу тил кесеклери бла (байлаула, сонгурала) байламлыдыла. Быллай сёзлени бизни жерлешлерибиз харкюнлюк тиллерине эркин кийиргендиле, кеси тилибиздеги сёзле бла бирча хайырланадыла:

Ала бла бирча, къарамчы сёзле да киргендиле диаспораны тилине. Бир-бир сёзлени магъаналары уа тюрленнген да этгендиле. Сёз ючюн, «юйренирге» деген этимни Тюркде жашагъан жерлешлерибиз «тюзелдим, билдим» деген магъанада жюрютедиле. Биз «жарашыу» деген сёзню «жарашыулу» деген магъанада, бу грамматика формада хайырлана эсек, Тюркде жашагъан къарачай-малкъарлыла «жарашыу» деген сёзню «чырайлы», «тизгинли» деген магъаналада жюрютедиле. Неда «жюрютюрге» деген сёзню алсакъ, аны бла бирча, андан да кёбюрек «къулланыргъа» деген сёз айтылады.

Къарачай-малкъар тилде жууукъахлу бла байламлы сёзле аздыла, -ол болум миллет энчилик бла байламлыды, кёп ёмюрлени бир ненча тобукъдан озгъан эт жууукъла бир арбазда, бир тийреде жашагъандыла. Тюркде уа ол жаны бла хал башха тюрлю болгъанды, аны себепли, тюрк тилинде аллай терминле бизникинден иги да асламдыла. Сёз ючюн, биз «ата эгеч, ана эгеч», «ата къарындаш, ана къарындаш», деп къоя эсек, тюрк тилинде аланы хар бирини энчи аты барды.

Тилде тюрлениуле адабият сёзню айныуун да тюрлендирмей амалы жокъду. Аны себепли, тыш къыраллада жашагъан, Ата журтда суратлау сёзден кенгде къалгъан къарачай-малкъар назмучуланы чагъармаларында биз тюрк сёзле бла бирча грамматика башхалыкъны да кёрюрге боллукъбуз. Назмучула бир бирде айтымда башчы бла хапарлаучу келишмегенине, сёзню ахыры тюрк морфология жорукълада болгъанына да эс бурмайдыла, нек дегенде, назмуладагъы тил аланы харкюнлюк тиллериди. Аны себепли, бу адабият шауданы Ата журтдагъындан тюрлю-тюрлю ишанлары бла айырмалыды. Болса да, айтылгъан чурумлагъа къарамай, ол шаудандан биз андагъы жамауатыбызны жашауундан, маданиятны айныу жолларындан толу хапарлы болаллыкъбыз.

Онтогъузунчу ёмюрде, жыйырманчы ёмюрню арасына дери мухажирлени адабияты аууздан ауузгъа ётюп, кёлден чыгъармачылыкъча айныгъан эсе, бюгюнлюкде ол жазма адабиятны къыйматына жете кетгенди. Жыйырманчы ёмюрню ахыр онжыллыгъында Ата журт бла байламлыкъ кючленнгенден сора, ол адабият жангы къарыу алып тебрегенди.

Башда сагъынылгъан тил энчиликни окъуучу китапха жыйышдырылгъан чыгъармалада да эслерикди.

Китап Ал сёзден, хар назмучуну юсюнден къысха хапар бла назмуларындан, Ачыкъламадан, къуралгъанды.

Окъуучу ангыламаз деген сёзлени назму тизгинледе къыйсыкъ харфла бла белгили этип, китапны ахырында аланы ачыкъламалъа салгъанбыз.