НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

XII. НАРТЛАНЫ ЖЕРДЕН КЕТГЕНЛЕРИ

Нартланы заманы адамланы насыблы заманлары болгъанды. Кавказда джашагъанла кийик джаныуарлагъа бла юй хайыуанлагъа тиймсгсндилс, хане джылны узуну джашлай, кёклей тургъанды, ауруула, адамны къабыб ачытхан сокъур чибинле болмагъандыла. Чырайлы, джигит, огъурлу, ишни сюйген нартла киши халкъгъа джутланмагъандыла, кеслерини малларын, жерлерин, юйдегилерин сакълагъандыла.

Таулада эталгъан аманлыгъын этиб айланнган уллу байлыкъны иеси Иблис нартланы къыралын чачыу-къучуу этерге ууланнганлай тургъанды. Буздан, къардан ауурланнган къара булутланы башларындан ийгенди, от садакъланы — кёк джашнауланы чакъдыргъанды. Уллу джеллени, ачы сууукъланы, къургъакълыкъны келтиргенди. Алай болса да, нартлагъа жукъ эталмагъанды. Нартла не къыйынлыкъны да хорлаб баргъандыла.

Кюн иссилиги бла сабанны, хансны, чегетлени кюйдюре тебирегенлей, нартла, илипинле къазыб, ала бла суу ийиб сугъаргъандыла. Къыйын къыш маллагъа толу джетерча бичен хазырлагъандыла. Суула къобсала, дорбунлада джашагъандыла, сууукъдан сакъланыр ючюн а отну къурутмагъандыла.

Нартлагъа къарыу бериб тургъан алтын чолпу болгъанды. Ол чолпугъа къуюлгъан суу аны ичгенлеге къарыу, кюч, оюм бериб тургъанды. Ичинде суу бла ол чолпу кеси аллына ёрге, хауагъа чыгъыб, сора, тюз сёлешген адамны аузуна кеси барыб, ётюрюк сёлешгенни уа къатына да къоймай тургъанды.

Сейир чолпуну юсюнден хапар тёрт дуниягъа джайылгъанды. Аны къолгъа джыяргъа кёбле дыгалас этгендиле. Киши джерледен джаула къуюлуб-къуюлуб келиб, ат аякъ тауушла ёзенни титиретгендиле, садакъ окъла, къылычла къымылдагъандыла. Джау киргенлей, нартла къаладжюклени, башха ишлени да атыб, къолларына сауут алыб сермсшиуге киргендиле.

Алтын чолпуну къолгъа джыяргъа излегенлени саны азаймагъанды, ол себебден сермешиулени да учу-къыйыры болмагъанды. Ол чолпуну дунияда бир джан тапмазлай, нартла алай джащырыргъа излеб, Амгъата суу башланнган джерде, тик къаяны эрнинде къала ишлерге оноулашхандыла. Ол къалагъа басхычла бла ёрлегендиле. Басхычла салыннган джерни уа кече, кюн да къарауулла кирпик джапмай сакълагъандыла.

Къалада джашаргъа уа нартла аты Ай болгъан къызны орнатхандыла. Чолпуну къыз, темир кюбюрге салыб, кече аны юсюнде джатханды, кюндюз аны юсюнде олтуруб алтын къочхарны джюнюндсн этилген билезиклени ийиргенди. Алтын халыла бла къыз нартланы байрамгъа кийиучю кийимлерине тукъум тамгъала тикгенди. Къыз кюбюрню юсюнден, суугъа барыб джюнню джууар ючюн болмаса, чырт да къобмагъанды. Къалада башха тиширыу болмагъаны ючюн Ай бир бирде иги окъуна эрикгенди. Алай бла кёб джыл ётгенди. Киши аягъы тиймегсн къаланы хапары дюн-дуниягъа джанылгъанды. Сейир чолпуну къолгъа джыяргъа излсгсн энди болмагъанды. Таулагъа тынгы келгенди. Алай а фитначы, джут Иблис не да этиб, ол чолпуну къолгъа джыяр акъылгъа киргенди.

Ай бир джолда Амгъатагъа эниб, джюн джуууб башлагъанды. Иблис бу кезиуде суу джагъа бла келе турп.анды. Къызны эслеб, ол джууугъуракъ барыб, ташны джанына бугъуб, къызны ариулугъундан кёз айыралмай талай заманны къарагъанды. Къызгъа джаны киргенди. «Урлармы эдим?» — деб кёлюне келиб, сора: «Огъай, ол мени сюерча этерге керекди, алай этссм, къызны юсю бла алтын чолпу къолума тюшермкди»,— деген оюмгъа келишгенди.

Иблис, кесин ташха уруб, къараб-къарагъынчы бир ариу джаш болуб къалгъанды. Ай, аны кёргенлей, къоркъуб, кетерге не да къарауулну чакъырыргъа тебирегенди. Джаш ариу, адебли сёзлени айтханында, къыз, мычыб, биразны сюелгенди.

Кете туруб, Ай хар кюн орта сайын былайгъа джюн не да кийим джууаргъа кслиучюсюн джашха сездиргенди.

Ол кюнден башлаб Иблис, ариу джашны къабына кириб, суу джагъада къыз бла тюбешиб тургъанды, бираздан а къызгъа кесини сюймеклигин айтыб тебирегенди. Ай анга ал кезиуде тынгыламагъанды, андан сора къулакъ ие башлагъанды, артдан артха уа сёлеширин асыры онгсуннгандан, бошайды деб, къоркъгъанды. Андан айырылыр-айырылмаз, дагъыда тюбериклсрине ашыкъгъанды. Танг атар-атмаз, Ай къаланы аллына чыгъыб, ариу джаш къачан кёрюнеди деб, ашыгъыб сакълагъанды.

Бир джолда тюбешгенлеринде джаш тамбла кюндюз былайгъа келамазын, ингирде тюбюнде болурун айтханды. Ай анга къаланы къабакъ эшиклерин бегитиучюлерин, кюн батарны аллында басхычланы ёрге джыйыб къоюучуларын, ол себебден къаладан тышына киши да чыгъаргъа болмагъанны айтханды. «Къайгъырмаз, ссн къаланы къабыргъасына чыкъ да, эшмелеринги энишге ий, мен ала бла ёрлерме»,— дегенди джаш.

Къыз ол айтханча этгенди. Къалада хар не шум болгъанлай, Ай эшимелерин энишге-энишге ийгенди. Иблис, чертлеуюк терекден агъашчыкъла кесиб, аланы эки эшмени араларына чанчыб, басхычлача этиб, къаланы къабыргъасыны башына ёрлегенди. Ала экиси да Ай алтын билезикле ийириучю юйге киргендиле. Джаш алтын чолпу бла суу ичерге сюйгенин айтханды. Ай анга нартланы сейир сууун келтиргенди. Иблис, ол суууну тогъуб, эрлай кесини къабына кириб, чолпуну белибаууна сугъуб, къызны, сермеб, къаланы къабыргъасындан чынгаб тюшюб, къанатлары болгъан тулпар атха секириб миниб думп болгъанды.

Къаяланы къараууллары къозгъалыб, чотну ангылаб, атларына джер салгъынчы, Иблис узакъ кетгенди. Аны тулпарыны аякъ ызы да къалмагъанды. Насыбха, Айны къолунда алтын тюклю къочхарны жюнюнден бир кесек къалыб, Иблис аны къалай ары алыб баргъанын нартла билир ючюн, устукку-устукку ата баргъанды.

Джерден башлаб кёкге дери джолну барыб алтын къочхырны джюню джарытыб баргъанды. Сокъур адам болмаса, аны кёрмеген къалмагъанды. Алай болса да, нартланы атлары кёкге чыкъгъандыла, деуле джерде къалгъандыла.

Алай садакъла учургъандыла, алай а садакъ окъла Иблисге жеталмагъандыла, ала кёкню кёгюне тийиб-тийиб, къобарыб, ол къобханла джерге-джерге тюшюб, кем-кёк кёлле болгъандыла. От садакъла да атхандыла, алай а Иблисге джетгинчи, къарыулары бошалыб — джерге-джерге тюшгендиле.

Ай, быллай джазыууна асыры ачыгъандан, кесин тыялмай джылгъанды. Иблисни аны кесине юй бийче этерге деб мураты алай болгъанды. Къыз андан эсе ёлюрге ыразы болуб, башын терен ёзеннге атханды, алай а Иблис аны, джерге тюшюрмей, тыйыб, кёкде Ай этиб къойгъанды.

Чолпуну уа Иблис кёкде асырагъанды. Алтын чолпу кёкню тёппесинде Джетегейле джулдузладан ат бла джети кюнлюк джолдады.

Алтын чолпусуз къалыб, нартла кеслерини къарыуларын бошагъандыла. Иблис аланы орталарында джутлукъну, эринчекликни, фитналыкъны джайгъанды. Нартла бу затлагъа кеслерин хорлатмазгъа кюрешгендиле, алай а хорланнгандыла. Аланы хар бири, не да этиб, джерни, малны кёбюн кесине тартыргъа кюрешгенди, алай бла тиклик бла айырылыкъ терен болуб баргъанды. Бир бири бла сермешиуледе къарыулары бошалыб, кёбюсю къырылгъанды, бир бирлери уа таула болуб къалыб бюгюн да атлары айт^ллады: Машукъ, Минги тау, Мусса-Ачытара, Тегин, Казбек, Ушта.

Къартла айтханнга кёре, эм ариу таулу тиширыугъа бир тулпар джаш тууарыкъды. Ол Амгъата къаланы оюлгъан къабыргъаларыны тюбюнден нартланы садагъын чыгъарыб садакъ окъла бла алтын чолпуну кёкден тюшюрлюкдю. Ол джерге тюшсе, адамла аны бла нарт сууну ичиб, бир бирин билиб, ангылаб, ырахатлыкъда джашарыкъдала, дейдиле.