НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ
ТЕКСТЫ
VI. БЁДЕНЕ — РАЧЫКЪАУ
Нартны малы чалманладан чыгъып, кёчюп келе, Адил сууну бойнунда тох- тагъан эди. Къырс-бийче, эки къарауашы бла, гёгенлени алып, Адилге келиучю эди. Нартны къойчусу Ёребаш айтхан эди нёгер жашлагъа: «Ол жанына ким ётюп, Къырс бийчени къарауашын тутуп, этерин этип, ким келсе, юч минг къаракъулакъ ириклени саугъагъа берирме»,— дейди. Сора Ёребашны жыллыкъ жалчысы, эки гыбытны кёпдюрюп, эки къолтугъуна салып, къыз келирге Адил суугъа секирди. Ол жанына ётюп, бугъуп, Къырс бийчени къыз къарауашы келгенде, сермеп къолгъа алды. Жаш ишин тамамлап, нарт Ёребашха ётдю.
Алайдан Къырс-бийчени къыз къарауашы къайтып барды. «Ай, аман къыз, чачынг-башынг а нек тозурагъанды?» — деди Къырс-бийче.
— Охо, бийче, бир жаныма, ай,
Экинчи жаныма кюн тийгенди,
Этегиме къойчу ит сийгенди,—
деди къарауаш.
Сора, кюнюн, айын санап, ол къарауаш бир улан тапханды. Къырс-бийчеден къоркъуп, мелте бла чулгъап, бир кюбюрчекге салып, Адил суууна атханды.
Шубадина улу Бадинат чабакъчы эди. Сууда бара тургъан кюбюрчекни Шубадина улу Бадинат тутады. Сора нёгерлери бла чабакъла юлеширге башлагъанда: «Кюбюрчек сениди, къаратон къатынынг ийнесин, халысын сала турур, юйюнге элт»,— деп буюрдула.
Юйюне элтип къарагъанда — бир ариу жаш. «Энди бизге Тейри насып бер- ди», — деп къууанч болдула. Сора алайда, къатыны аны бла бир оноулу болуп, сабийни кишиге билдирмей, белине быстырла салып, быдырын чыгъарып, къа- тынны атын бууазгъа чыгъарды. Бир заманда: «Нарт Бадинатны къатыны улан тапханды»,— деген хапар жайылды. Жашчыкъгъа Рачыкъау деп атадыла.
Ёсе келип, Рачыкъау иги улан болгъанды. Бир жолда: «Мен атланмай бол- майма»,— деп, атасы Бадинатдан тиледи. Атасы ыразы болмай атланды.
Аны жолда келгенин кёрюп, Къырс-бийчени къарауашы былай айтып барды:
«Охо, бийче, ёзенде бир атлы келеди,—
Аягъындан чыкъгъан топуракъ
Тауну, ташны жабады.
Кёкде къанатлыла башлары бла учадыла,
5 къарын тюбю бла къоянла къачадыла,
Бурун тешигинден ургъан тылпыу, жел болуп,
Тереклени, орманланы аудурады».
«Бар да, алай эсе, аллын сакъла, ол: „Кюнюнг ахшы болсун!11 — дер, сен а: „Сау бол, сау кел, жууукъ бол! Къайтсанг — алгъышым, къайтмасанг — къар- гъышым, экиси да тенг жетсин“,— де»,— деп, юйретди анга бийче.
Рачыкъау къарауашха: «Бир суусап берсегиз эди, къайтыр эдим»,— деди. Сора мынга уллу гоппан бла чыгъарып, къара сыраны бердиле. Аны ичип бошагъанда: «Экинчи да бир берсегиз эди, суусабым бираз къанар эди»,— деди. «Экинчи гоппан сыраны энди биз анга берсек, ыстауат олтургъанча, хар затны къурутур, жокъду дегиз, бермегиз»,— деди Къырс-бийче. Экинчи аякъ бермедиле. Сора Рачыкъау озуп нартлагъа кетди.
Кетип бара, жолда юч эмеген къолташ ата тургъанлай юслерине барды. «Хей, адам улу, кел,— деп чакъырадыла.— Ма, ат»,— деп гебен кибик бир ташны бердиле. «Бу а ташмыды?» — деп, бир уллу къаяны алып, тауланы юсю бла атып, ол жанына аудурду. Аладан кетип, Рачыкъау нартланы элине киргенди. Киргенде, нартла ач, суусуз, сабийсиз, малсыз тургъанларын кёрдю. Нартла анга тарыкъдыла: «Баш жаныбызны эмегенле алгъандыла. Сабансыз, малсыз, сабийсиз этгендиле. Жети башлы эмеген сууубузну башын кесгенди. Сугъарыргъа, ичерге суу бермейди. Хар кюнде бир сабий, бир ат, бир тууар бермесек, суу да бермейди. Мурулдагъаны, хурулдагъаны бла жукълатмайды. Къарнындан желин жиберсе, юйлерибизни аудурады. Жел ийген тауушу къаяланы зынгырдатады. Ийиси, кир этгенде, дунияны кюкюретеди».
Рачыкъау, нарт элни тарыкъгъанын эшитип, къылкъыяр къылычын къыл къайракъгъа биледи. Кёкге къарап, Кёк Тейриден, жерге къарап, Жер Тейриден, суугъа къарап, Суу анадан тилекле тилеп, бир къаразыгъыр, суусуз къолну бойну бла тебиреди.
Бара кетип, бир уллу къая жарылгъандан сууну акъгъанын кёрдю, Дагъыда, эс этип къарагъанында, жети башлы эмеген тарны толтуруп жатханлай, жети башын кезиу-кезиу салып, къая жарылгъандан бир тамычысын да къоймай, сууну иче тургъанын кёргенди.
Сора, эмеген да, муну келгенин кёрюп: «Адам улу, нек келесе, жасагъымы нек алмай келесе?» — деп чамланнганды. Ол заманда нарт улан Рачыкъау: «Эй, жети башлы эмеген, халкъны желмаууз кибик сермеген, тай былайдан!» — деди. Бу: «Угъай!» — дегенди.
«Сора алай эсе, атышмы, тутушму?» — дегенди Рачыкъау.
«Сюйсенг атыш, сюйсенг тутуш!» — деп, эмеген атышып тебирегенди. Алгъа эмеген атып, Рачыкъауну башында бёркюнден садакъ огъун ётдюргенди. Экинчи, Рачыкъау атып, аны бир башында жангыз кёзюнден ургъанды.
Алай бла, атышны къоюп, тутушха айланнгандыла. Алгъа эмеген сермеп, кётюрюп, Рачыкъауну тобукъгъа дери батдыргъанды. Экинчи Рачыкъау сермеп алып, ургъанда, белине дери жерге сукыъанды. Андан сора, эмеген, сермеп, Рачыкъауну кёкюрегине дери батдыргъанды. Арт кезиу Рачыкъауну болуп, кючюн, къарыуун жыйып ургъанда, эмегенни тюз боюнларыны хурмустукъларына дери жерге сугъуп, онгсуз этгенди. къылычын, суууруп, ургъанда, жети башын бирден къыйпагъанды.
Жети кече, жети кюн, къолну толтуруп, къан ырхы келгенди, нартла эли къууанч болуп, сора ариу суу ичгендиле.
|
