НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

IV. ДЕБЕТ — АЛАУГАН — КЪАРАШАУАЙ

Къарашауай жортууулгъа кеси жангызлай барыргъа бек сюйгенди. Бир эрттенликде, ол, эртте къобуп, атасы Алауганнга келди.

— Атам! Сен мени къагъанакълай элтип кетип, тауда бузда къоюп кетген эдинг. Мен анда бир-бирде буз эмизикле эмип, бир-бирде уа акъ маралны сютюн ичип, алай ёсгенме. Андан бери кёп заманла озгъандыла. Алай анамы жанындан жууукъланы кёрюрге, аланы таныргъа бир жангыз да тюшмегенди. Къайда жашагъа. ларын билмейме, барыр жолну танымайма. Сени ол тийреледе бола тургъанынгы хапарын манга къарт атам Дебет айтханды. Сен эркин этсенг, ана жанындан жууукъланы бир таныр эдим,— деди.

— Эй, жашым, мен сени ары барырынга угъайлыгъым жокъду. Алай ол сен барлыкъ жерледе адам улу жашамайды. Ол тийрелери тауладыла, тар ауузладыла, терен къолладыла, къалын агъачладыла. Аланы ичинде «Элхур» деп, жангыз бир ёзен барды. Анда эмегенлени тукъумлары эм желмауузла жашайдыла. Нартладан да ол жерлени кёпле танымайдыла. Жолу къыйынды, ахырзаманды. Бармай болмайма дей эсенг, сакъ бол! Эмегенлени къолуна тюшсенг, ала санга бир да бет этмезле,— деди Алауган.

Къарашауай атасына бек ыразы болду, къууанды. Гемуданы жер юйден чыгъарды, сылады, темир бурхуладан тойдурду, къылычын биледи, садагъын хазырлады, азыгъын артмакълагъа жыйды.

Экинчи кюн танг аласы бла жолгъа чыкъды. Азмы, кёпмю барды, аны ким билсин, кечиулери болмагъан эки — юч черекден Гемуда секирип ётдю. Андан бир ёзеннге чыкъдыла.

— Атам «Элхур» деген ёзен бу болур,— деди.

Эслеп къарагъанында, ёзенни ортасында юч тёбе кёрюндю.

Къарашауай ол ары-бери кёче тургъан тёбелеге жууугъуракъ баргъан заманда, ала тёбеле тюйюл — юч мазаллы эмеген. Бир нарат терекни, тамырлары бла къобарып, бир бирлерин аямай сопакълай тургъанлай, юслерине барды. Нартны кёргенлеринде аланы жагъалашыулары тохтады. Эмегенле бир аууздан:

— Ой, бизге къол жагъым келеди!— деп къууандыла.

Къарашауай ат белинде тургъанлай, къатларына жанлап:

— Ишигиз къолай болсун, арыгъан чийбыдырла! Не аман кюн келгенди сизге, бу ариу ёзенни, баргъан сууланы къызыл къан нек этгенсиз?— деп соргъанды.

— Адам улу, биз бир юйюрденбиз — къарындашлабыз. Бири биринден багъалы болуп, атабыздан юч зат къалгъанды. Биз аланы юлешалмай, даулашха, тюйюшге къалгъанбыз. Сора арабызны къолташ атып айырыргъа умут этдик. Къолташ атып, ким озса, ол затладан бек сыйлысын анга берирге оноулашдыкъ. Хар бирибиз ючюшер кере атдыкъ да, бирибиз да хорлаялмадыкъ,— деп, эмегенле уллулугъу гебен чакълы болгъан, алайдан танг кесек узакълыкъда бир ташны кёргюзтдюле.

— Ол сиз юлешалмай, сизни аллай бир тюйюшдюрген, алай багъалыла не затладыла?— деп, сорду Къарашауай.

— Аладан бири сибил бёркдю. Ол бёркню башына кийген, не къарангы кече да, кёкде, жерде, тенгиз тюбюнде, къалын агъачны ичинде, тау къоллада не болгъанын кёреди. Эмегенлеге душман чабыууллукъ этерге тебирсе, ол затны алгъадан билдиреди,— деди эмегенлени таматалары.

— Экинчи зат а неди?— деп сорду нарт.

— Экинчиси — жантауду,— деди ортанчы къарындаш.— Ол жантау къолунда болгъан бир да апчымай жашарыкъды. Аны бир къыйырын къолунг бла тутханлай, узунлугъу жетгинчи атып къойсанг, ол тийреде болгъан битеу кийик жаныуарла жыйылып къаладыла. Жугъутурла, кийикле алай жыйылгъанлай, садакъ бла ат да, къаллай бирин аудурсанг — ала сенидиле,— деди ортанчы эмеген.

— Да, ол да иги затды. Аны да ангыладым. Ючюнчюсю уа неди? Ол а не хайыр берликди?— деп соргъанды Къарашауай.

Кичи эмеген айтды:

— Ол кийиз къамичиди. Не уллу ырысхыны да, аны бла къысып, «Элт ары, келтир бери!» — дегенинглей, айтханынгы этип къояды.

Эмегенлени айтханларына тынгылап туруп, Къарашауай айтды:

— Мен сизни ыразы этип, арагъызны айырайым. Къолташ атып, биригиз биригизни хорлаялмагъаныгъызны кесигиз манга айтдыгъыз. Энди сиз чабышыгъыз да, алгъа келген юч затдан сайлагъанын алсын, экинчиге келген — экинчисин, артха келген а къалгъан затны алсын,— деп, эмегенлени юч кюнлюк жаяу жолгъа жиберди.

Ала кёзден ташайгъанлай, Къарашауай аланы затларын жыйды, Гемудагъа салды, Элхур ёзенни тёгерегине да бир чапдырды. Сора, келе, жантауну къыйырын тутханлай, жерде сюркеди, къадар кийик жаныуарла жыйылдыла. Аладан бир къауумун ёлтюрюп, кийиз къамичи бла къысып: «Элт нартлагъа»,— деди. Къарашауай Нартха къайытды. Къарашауайны къайытханына уллу той-оюн къурадыла.