НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

IV. ДЕБЕТ — АЛАУГАН — КЪАРАШАУАЙ

Хапаргъа кёре, Алауган мазаллы, тынч, жууаш адам болгъанды. Къарашауайдан сора баласы болгъанды деп билинмейди. Ол жангыз баласын Алауган бек сюйгенди. Артыкъ да, гитчелигинден окъуна, Къарашауайны пелиуанлыгъына къууаннганды.

Кюнлени биринде Алауган, Къарашауайны биргесине алып, Гемуда тургъан жер юйге баргъанды. Киритин ачып, киргендиле. Гемуданы кёргюзтгенди: «Бу мени минип жюрюген атымды. Сен кишилик этсенг, бу санга хар заманда да атлыкъ этерикди. Эт дегенинги билликди, айтхан сёзюнгю ангыларыкъды, бюгюнден арысында экигизни жашауугъуз бирди, бири биригиз бла танышыгъыз»,— деп, кетеди.

Къарашауай къууанды, Гемуданы сыртын сылады. Бойнундан къысып къучакълады: «Мен ёмюрюмде сени мудах этмем. Кесими сюйген кибик, сени да сюерме»,— деди. Гемуда да, тилленип: «Сен кишилик этсенг, мен да санга атлыкъ этерме»,— деп, экиси да антлы нёгерле болдула.

Бир кюн Къарашауай атасыны зыккыл ат жауурлугъун, эски ангырчагъын да Гемуданы сыртына къаплады. Къатхан айылларын да къаты тартып, минди да жолгъа чыкъды. Элден ташайгъанлай, желча тебиреди. Туякъ тауушу жерни тепдирди, къуйругъу къуйрукълу жулдузча созулду. Узакъ тюзле жыйырылып, аякъ атламларына жыйылдыла. Гемуданы къара жерде аякъ алышын сынады.

Айлана, къыдыра барып, Адыл суугъа тюбедиле. Теренлиги тохсан тогъуз къулач, кенглиги тогъуз жюз тохсан тогъуз атлам болгъан суугъа киргенде, Гемуданы къулакълары сууну юсюнде кёрюне, туякълары бла сууну тюбюнде ташланы ууатып, ары жанына ётдю.

Экинчи ызына айланып киргенде уа, суу, толкъун болуп, жагъаларына тёгюлдю. Суудан чыкъгъанда, тюгю, жибимей, къургъакълай тура эди. Гемуданы сууда да сынады.

Азмы, кёпмю жюрюдю, аны ким билсин, ызына къайтып келе, эки жаны бийик эгур, кенглиги къыркъ атлам болгъан бир батмакълы эки арагъа жетди. Алайда тохтады. Атны къыртишге бошлап, кеси уа бирбири юсюне минип тургъан деменгили таулагъа сейирсине жайылды.

«Мен Гемуданы сууда, къуруда да сынадым, ол манга атлыкъ этди. Энди кесими да бир сынайым»,— дсп, лыппыр чакълы бир ташны сермеди. Ташны кётюргенде, бутлары тобукъгъа дери жерге батдыла. Ташны силдеп, эгурну юсюне атханда уа, къаты суу ташла ун болуп къалдыла.

Сора Къарашауай Гемудагъа минди, Гемуда батмакъгъа кирмеди. Къамичини жетдирди, дагъыда кирмеди, экинчи ургъанында, бут шаугютлеринден къан агъызды. Гемуда, секирип, ары жанына ётюп тохтады. Секиргенде айылла юзюлдюле.

Къарашауай, Дебетге барып доммакъ бла темирни бирге биширип, жангы ат керек этдиргенди. Айыл бауларын, башха къаиш керегин, суу жаныуарланы терилеринден этдиргенди, къурч бла бирге къатдыргъанды. Ол себепден ат кереги сууда, къуруда да тутхучлу болгъанды.

Къарашауай, Дебет ишлеген кереклерин салып, атланыр кёл алгъанды. Аналыгъы, обур Саатанай: «Жаным, энди атланыргъа акъыл эте эсенг, атынга мин, ары бери жортуп кёр, сени тилинги ангылай эсе, бир кёрейим»,— деп айтханды. Ол, Гемудагъа, сылап, сыйпап, жер салгъанды.

Сатанайны аллында атын чынгатыргъа, секиртирге сюйюп, тогъуз къулач жез къамичини алгъанды. Сора минип, атын къамичи бла тартханды. Гемуда ол заманда тилленнгенди, кишнегенди:

Къайтып келип, Гемуда Сатанайгъа былай айтханды: «Кёремисе, мен, Генжетайча, къыр ат болсам эди, Минги таугъа аягъымы жетдирмей секирирге керек эдим. Къара жерде, къуруда къушча учама, Генжетай а желден алгъа барлыкъды, жерине менден алгъа жетерикди»,— деп, адам тили бла болушун ангылатханды.

Сора, Къарашауай, Гемудагъа минип, бир башха тауну юсю бла секиртип, тауланы артында Къара тенгизге тюшгенди. Тенгизде, сюйсе башы бла, сюйсе тюбю бла жюзе, жюрюй кетип, «Усхуртукланы чаришлери барды»,— деп, анасы Сатанайны айтханы эсине келди.

Къамичи бла Гемуданы къагъып, тенгиз тюбюне кёмюлдю. Жол излей, тапмай, бара, жюзе кетип, суу тюбюнде суу эмегенлеге тюбегенди. Алагъа: «Усхуртуклагъа жол къалай барады?» — деп сурагъанды. Эмегенле: «Былайны, жерни тюбю бла, бу тешикни суу ол жанында Хазар тенгизинде чыгъады. Агы жагъаларында Усхуртуклары жашайдыла, алай биз былайны бир жаныуарны да иймейбиз».

«Нек иймейсиз?» — деп соргъанды Къарашауай.

«Ала нарт улуларыдыла, бизни тенгизни къыйырына чыгъып кёрселе, бизни: „Суу тонгузлары, суу адамлары",— деп ёлтюредиле.— Сен да алагъа ушайса»,— деп, ауузларын ачып, кёзлерин жандырдыла. Ол заманда Къарашауай, къылычына узалып, аны бла къырыргъа деген акъылгъа келгенди. Аны Гемуда билип, Къарашауайгъа: «Сен аланы къылычынг бла къыраллыкъ тюйюлсе, аланы этлери жокъду. Аланы сууда жюзген къанатларындан къалгъан тёнгеклери сюекдиле. Ол сюеклени садакъ окъла тешмейдиле, не да къылыч кесмейди, кёз жылтырагъанлары да налмас ташдан къатыдыла, ич хантлары уа, бир башхасы болмей, балыкълагъа ушайды»,— деп билдиргенди.

«Да алай эсе, биз не мадар этейик?»

«Сен эрлик эт, мен атлыкъ этейим. Сен мени юсюмде чыда, къоркъма. Мен тенгезни ичинде ары-бери чабайым, тенгизни чайкъайым, алай бла ол бокъланыр, къаралыр, ол заманда аланы кёзлери жукъ да кёрмезле, биз а урурбуз да, суу жол бла Хазар тенгизине чыгъарбыз»,— деп юйретди.

Бираздан Къарашауай, атха кесин иги бегитип: «Серме, серме, тенгизни

190чайкъалт, чайпалт. Къара тснгиз жагъаларын, къаяларын, чайкъап, жуууп, ичине къуярча этдир!» — деп буюрду.

Гемуда Къарашауай айтханча тенгизни юсюнде, тюбюнде тёрт жанына чабып, секирип тебиреди. Тенгиз къаралды, бокъланды, эки жаныуар бири бирин кёрмезча болду деген заманда, Къарашауай бла Гемуда Къара тенгизден Хазар тенгизге баргъан жер тюбю суу жолгъа атланып чапдыла. Гемуданы туякълары алайда суу эмегенлени бир ненчасыны чегилерин чыгъарып, ётюп кетдиле.

Иги кесек баргъандан сора, ол жанына чыкъгъан тешикни бузлап, буз буштукъ болуп бегитилип тургъанын кёрюп, тирелдиле. Гемуда Къарашауайгъа, Къарашауай да Гемудагъа къарады. Сора Гемуда: «Къарашауай, мен суу тукъумдан жаратылгъаным себепли, ата, ана къылыгъымы унутмай, тенгизде борчуму этгенме. Энди сен, айтханынгча, бузлада ёсген, пелиуан Алауганны уланы нартладан эсенг, эрлик эт, бузланы уат, чач»,— деди. Сора Къарашауай Гемудагъа: «Гемуда, сен артха кет, дагъыда алгъа чап, мен ол заманда эки бутуму алгъа узатып, бузланы аякъ табанларым бла урурма»,— деди.

Гемуда Къарашауайгъа: «Къарашауай, ссн эрлик этсенг, мен атлыкъ этерге дегенбиз. Хайда, кесинги иги бегит!» — дсп, артха кетип, чапды. Къарашауай табанлары бла уруп, буз буштукъну, бугъей жарылгъанлача, чачып, тенгизни башына чыгъарды.

Ол заманда Хазар тенгиз, чайкъалып, тёрт жанында Усхуртукланы нарт эллерин элтирге аздан къойгъанды.

деп билдирди.

Усхуртуклары, ол бош къонакъ болмагъанын билдиле да, оюнларына юч кюн хазырландыла. Аладан бириси — садакъла бла уруп, бир уллу къара къаяны бир жанындан экинчи жанына кимни садагъыны огъу чыгъарыкъды, деп, ол болгъанды. Экинчиси — узакъгъа къолташ атышыу болгъанды. Ючюнчюсю уа — къула тюзге чыгъып, ючкюнлюк жолдан чабышыргъа деп, бичим этгендиле. Быланы ючюнчюсюн а ким этсе, нартла элинде Усхуртукланы баш къызлары, ариу Агунданы анга берирге деп, бичгендиле.

Бираздан, тенгизни толкъунларында бир керюне, бир ташая, Къарашауай жетгенди. Тенгиз жагъасында, атындан тюшюп, Усхуртукланы нарт жыйыннга салам бергенди. Саламын алып: «Нарт улу, не айланаса, не жюрюйсе?» — деп соргъанларындан сора, Къарашауай: «Сизни чариш, оюн, жигитликлени айыргъан байрам кюнюгюзню кёрюрге, сиздсн да бир батырлыкъ, жигитлик юйренип кетерге, деп, атам Алауган ийгенди»,— деп, хапарларын айтханды.

Усхуртуклары да оюнларын, оюнлада хорлагъан нартха не бериллигин айтып, ангылатхандан сора, алгъа илишан атхан жерге баргъандыла. Кезиу-кезиу къара къаяны ура тебирегендиле. Бир-бирлени садакъ окълары къаягъа ташайсала да, экинчи жанындан чыкъмай къалгъандыла. Эм артда: «Къонакъ, сен да бир кёрюрмю эдинг?» — деп, Къарашауайгъа буюргъандыла. Къарашауай, садагъын тартып, юч окъну бир бири ызларындан учургъанды. Окъла къаяны экинчи жанындан, къып-къызыл жинклеча, жилтинле болуп чыкъгъандыла.

Экинчи оюнда, къолташ атаргъа чыкъгъандыла. Къолташ атханда, тохсан тогъуз нарт атханды. Эм артда Къарашауай атханды. Ол аланы хар бирисин тохсан тогъузушар атламгъа озгъанды.

Ючюнчюсю — чариш оюнлары эди. Чаришлери да тохсан тогъуз кюнлюк узакъдан чабаргъа болгъанды.

Сора нартла чариш ташха жыйылышхандыла. Чариш тащдан чаба туруп, жолларыны жартысы кёк тенгизни юсю бла болгъанды. Сора алайдан чабышып башлагъандыла. Къарашауай бла Гемуда да артларындан тебирегендиле. Гемуда, бир секиргенлей, алларына ётгенди. Бурунундан чыкъгъан тылпыуу, тюзлени тул-туман этгенди, ызындан келгенле, къайры барлыкъларын кёрмей, жолдан ажашхандыла. Ала жетгинчи, Къарашауай кёк тенгизни жагъасына жетип, ырахат жукълагъанды.

Иги кесек замандан нарт чаришчиле жетип, тенгизге кирип, чабышып, жюзюшюп тебирегендиле. Гемуда бла Къарашауай да ызларындан жюзе барып, тас болуп къалгъандыла. Усхуртукланы нарт чаришчилери, аланы батханларын кёрюп, хиликке этип, къууаннгандыла: «Кесибиз озсакъ, ол игиди, Минги тауну нартлары, къуруда, къарада озгъанлыкъгъа суугъа бизнича къайда?» — деп, тенгизде, бир бирлерин оза, чабышдыла.

Ала билмегенликге, Гемуда бла Къарашауай, кёк тенгизни тюбю бла, ура, жюзе, бере кетип, алларына чыкъдыла. Алайдан да тенгизни юсюнде жюзюп, аланы оза Гемуданы

Гемуда аладан тогъуз жюз тохсан тогъуз минг къулач алгъа тенгиз жагъагъа чыкъгъанды. Алайдан да, биягъы Гемуда, секирип, чабып тебирегенде, нартла элинде жер тебиннгенди. Сора нартла обурларыны башчыларына соргъандыла: «Ол туман — Гемуданы бурнундан чыкъгъан тьтлпыууду, ол сакъ жауун а — Гемуданы туякъларындан чачылгъан тенгиз сууду, жерни тебиннгени уа, кёресиз, жете тургъан заманыды, жерни, секиргени сайын, тепдиреди»,— деп, хапар берди. Гемуда бла Къарашауай да жетип, белгиден ётюп, Усхуртукланы нарт эллерине салам берип, алай тохтадыла.

Усхуртуклары салгъан ёчлерин, баш къызларын Къарашауайгъа бергендиле. Къарашауайны ол жигитлиги ючюн Усхуртуклары таматагъа салгъандыла.