НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

III. СОСУРУКЪ/СОСУРКЪА

Нарт батырланы арасында Сосурукъ асыры бек къарыулу болмагъанды. Болса да, Сосурукъ жютю акъыллы, уста амалчы батыр болгъанды. Аны ючюн нартладан Сосурукъну сюймегенле болгъандыла, аны ёлтюрюр амал излегендиле. Ол мурат бла чарх оюн этерге оноулашхандыла.

— Чарх оюн боллукъду,- ол оюннга къатышыргъа сюйген Чынгыл тауну къатына келсин, — деп билдиргендиле.

Кеслерине базыннган нарт жашла барысы да алайгъа жыйылгъандыла. Ары Сосурукъну да чакъыргъандыла.

Оюн былай болгъанды: нартла Чынгыл тауну башындан бек ауур, бек уллу, узунлугъу къычырым болгъан, тёгерегине жантау жетмеген темир чархны энишге тёнгеретген заманда, биреулен, тюбюнде туруп, тёнгереп келген чархны алгъа мангылайы бла, аны ызындан къоллары бла, бек артда уа кёкюреги бла уруп, ызына къайтарыргъа керек болгъанды.

Оюн башланнганда, жашла, кеслерин сакълап, алгъа чыгъаргъа унамадыла. Аланы аман акъылларын билмей, Сосурукъ алгъа чыкъды.

Сосурукъну ёлтюрюрге кюрешген нарт къауумну жашлары тауну башына чыкъдыла, чархны да ары чыгъардыла. Сосурукъ тауну тюбюне барды, аякълйрын къаты тиреди, мангылайын чарх келлик жанына айландырып тохтады.

Чархны башындан тёнгеретдиле. Ол, окъ атылгъанча, терк келе эди — от чакъдырып, къаяланы оюп, ууатып, ташланы ун этип. Сюелип тургъан Сосурукъ, мангылайы бла уруп, чархны артха къайтарды. Экинчи кере уа къоллары бла къайтарды, ючюнчю кере кёкюреги бла уруп, тауну башына чыгъарды. Нартла сейир-тамаша болдула.

Оюнланы бошап, жол бла кетип баргъанлай, Сосурукъ бир алтын жюзюк тапды. Аны алып хуржунуна салды. Юйге келип, оюнда хорлагъаныны юсюнден хапарны бардырады:

— Чарх мени къатмагъан тобукъларыма тиймесин ансы, ол оюн бла мени бир киши хорламаз, — дегенлей, жолда тапханы эсине тюшюп, — мен бюгтон бир ариу жюзюк тапханма, къарачы бери, — деп, Сатанайгъа кёрпозтюрге умут этип, хуржунуна узалды.

Сатанай:

— Угъай, ол жюзюк тюйюлдю, сен жюзюк тапмагъанса — сен кесинги башынга палах тапханса, — деди Сосурукъгъа. Сора — Чыгъар да кёргюзт, къаллай жюзюк эсе да бир къарайым, — деди.

Сосурукъ аны чыгъарып, Сатанайгъа кёрпозтеме десе, ол а хуржунундан думп болуп къалды. Ол обур эди.

Сатанай Сосурукъгъа былай айтханды:

— Энди сен нартланы чарх оюнларына барсанг, эки аягъынгы да къыркъырыкъдыла.

Сосурукъ:

— Бир заманда къоркъуп, затдан артха турмагъанма. Мен андан къоркъсам, нарт тукъумну бетин жоярма, тамбла башыма жаулукъ къысып, орамгъа алай чыгъарча болурма, — деди.

Сосурукъну дагъыда чарх оюннга чакъырадыла. Сосурукъну къоркъуулу, къарыусуз жери тобукълары болгъанлары билгенде, нартла: «Энди чарх оюн алай боллукъду дедиле: чархны тобукъла бла уруп, артха къайтарыргъа керекди».

Чархны тёнгеретгенлени ичинде Сосурукъну хуржунуна тюшген обур да болгъанды.

— Энди чархны эки тобугъуна тиерча жибермесегиз, аны къалгъан саны битеу къурчду, жукъ да этерик тюйюлсюз, — деп юйретген эди ол.

Чархны жиберген нарт жашла:

— Сосурукъ, энди тобукъларынг бла уруп тый, — деп, къычырдыла.

Чарх, аллындагъы къая жухланы оя, ташланы, юзмезча ууата, келип Сосурукъну тобукъларына тийди, Сосурукъну эки тобугъун сындырды. Чархны тёнгеретгенле аны алайда къоюп кетдиле.

Учуп бир уллу къуш келди. Сосурукъ андан:

— Сатанайгъа бар да, мени былай болуп тургъанымы айт. Аны этсенг, санга нартла сюйген ашынгы ашатып, дунияда алай къубултуп жашатырла, — деп Миледи.

— Бармам. Сен агъачда жаныуарланы къырып, манга бир аууз къабын къоймай алып китиучюнгю унутханмы этгенсе, жигит Сосурукъ? — деп жууап этди.

Аны ызындан къоян келди. Сосурукъ:

— Къоянчыкъ, сен да жаныуарладан къоркъа айланыучу бир жарлыса. Барып, нартлагъа мени былайда бутсуз болуп тургъанымы айт. Мен сени жаныуарладан сакъларма, — дегенди.

— Угъай, мен къоркъгъан этеме, бёрю ызымдан жетип ашап къояр, — деп, алайдан къачып кетгенди.

Бек ахырында кёпорчюн келди.

— Къанатлыланы бек сыйлыларынданса сен, мени тобукъсуз болуп тургъанымы барып Сатанайгъа билдир, — деп тилегенди Сосурукъ.

— Мен сизни алтын алмала битген терегигизге къонуп, алмаларын жерге кёп кере агъызгъанда да, сен мени садакъ бла атмагъанса. Сен нарт батыр Сосурукъ болгъанынгы мен билеме, — деп, кёк кёпорчюн желден эсе терк учуп, Сатанайгъа жетди да, былай айтды:

— Тёполеди Сосурукъну къаны, ёзен къандан толгъанды, къанатлыла жубанадыла аны къанында.