НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

III. СОСУРУКЪ/СОСУРКЪА

Бир жол Ёрюзмек, айлыкъ жортууулдан къайтып, бираз ауруйма деп жатды. Сатанай уллу къайгъылы болду, кёп тюрлю дарман этди, бири да жарамады.

— Атанг ауруйду, не амал этерге билмейме, — деп, ол Сосурукъгъа жарсыды.— Аны жанын къалдырлыкъ бир дарман барды. Тауладан, тенгизледен ётюп, бир уллу къара агъачны ичинде тала барды. Ол талада акъ мермерден ишленнген юй болур. Ол юйде бир ариу къыз болур, аны ундуругъуну аллында алтын гуллада алтын чабакъла жюзе турадыла. Ма ол алтын чабакъладан бирини этин ашаса, сау боллукъду, — деди Сатанай Сосурукъгъа.

Ол кюн Сосурукъ эки нарт къарындашы бла алтын чабакъны излерге жолгъа чыкъды. Ючюсю да, бара кетип, юч жол айырылгъан жерге жетдиле. Алайда Сосурукъ къыбыла таба, бирси эки нарт а кюнбатыш таба атландыла.

Сосурукъ айлана-жюрюй кетип, бир уллу агъачны ичинде сай талагъа чыкъды. Анда бир кёп жылкъыны кёрдю. Бир заманда агъачдан бир киши чыкъды. Сосурукъ анга нек айланнганын айтды. Ол киши анга жылкъыдан бир жабагъылы тай тутуп берди.

Сосурукъ, жабагъылы жары тайгъа минип, аны тарт-соз этип, къамичини жетдирди. Ол заманда жабагъылы жары тай адам тил бла:

— Ай, жигит, сен мени тарт-соз бош этесе, ургъан да бош этесе. Сен кишилик этсенг, мен атлыкъ этерме! — деди.

Сора состар ташдан туугъан Сосурукъ, жылкъычыгъа да алгъыш этип, атха да хыны-хуну этмей, жолуна кетди. Бара кетип, къара агъачны ичинде дагъыда бир талачыкъгъа тюбеди. Ол талачыкъда бир къара шауданны бойнунда юйчюкде къарасакъал кишиге тюбеди. Нек айланнганын башдан аякъ хапарлады. къарасакъал киши Сосурукъгъа былай айтды:

— Да мен санга юйретейим. Сен а кесинге сакъ бол. Биз юч къарындаш болабыз. Бирибиз бирибизден он къычырым узакълыкъда жашайбыз. Бек кичибиз ол сен излеген алтын чабакълары болгъан къыздан он къычырым узакълыкъда жашайды. Къыз тынгысыз этгенден, ол чыммакъ-акъ сакъаллы болгъанды. Ортанчы къарындашыбыз, кичибизден он къычырым узакълыкъдады да, ол да чал сакъалды, мен а, аланы таматалары болгъанлыкъгъа, ортанчыдан он къычырым узакълыкъдама да, алыкъа къара сакъаллай турама. Энди сен кесинги атынгы мени атыма алышындыр. Сора аны ортанчы къарындышыбызны атына, ортанчыны атын да кичибизни атына алышындыр. Ызынга къайтып келе туруп да, атланы бирин бирине алышындыра, къачарса, ансы ол къызны къолундан кёпле жоюлгъандыла. Ышанма. Ол къыз юч кюн бла юч кече жортууулда жюрюп, уруш этип турады. Юч кюн бла юч кече уа тоханасында бир да уянмай жукълайды.

Сосурукъ, къарасакъал киши айтханча эте келип, алтын чабакъ тургъан мермер къалагъа жетди.

Сосурукъ, атын тышында такъды, шош барып, къалагъа кирди. Къаланы ичинде пил сюекледен ишленнген ундурукъда кюнча жарытхан бир тамашалыкъ ариу къызны тёше-мёшеледе жатып жукълап тургъанлай кёрдю. Аны алтын чачы ундурукъдан энишге тёполюп эди. Ундурукъ аллында уа, алтын гулланы ичинде жылтырауукъ сууда, алтын чабакъла жюзе болгъандыла.

Сосурукъ шош барып, къызны чачын ундурукъ къулакълагъа байлады. Чабакъладан бирин тутуп, къойнуна салды. Чабып чыгъып, секирип атына минип, къаладан чыгъа тебирегенлей, къыз уянды. Тереклени, тауланы сибирип кетеди дерча, бир уллу жел урду. Таш-топуракъ жерден ёрге кётюрюлдюле.

Нартны ызындан:

— Ай, итден туугъан, къутулуп а кетмезсе, — деп, къызны ачы къычырыгъы жууукълаша тебиреди.

Ол заманда Сосурукъ кичи къарындашны атын ортанчыныкъына алышындырды, аны бла къыздан узайды. Дагъыда, къыз жетип тебирегенде, ортанчы къарындашны атын таматаныкъына алышындырды. Аны бла бираз баргъанлай, тамата къарындашны атын кесине берип, жабагъылы жары тайгъа минди.

Къарасакъал къарындаш Сосурукъгъа айтды:

— Атынга бу къара шауданны сууундан ичир.

Бир заманда, къыз жетип тебирегенлей:

— Ай хомух! «Сен кишилик этсенг, мен атлыкъ этерме!» — деген эдинг да, — деди Сосурукъ атына.

— Жыгъылмазча бек тут. Къоркъма. Жалкъамдан къаты тут! — деди ат.

Къыз къуйругъундан тута тебирегенлей, ат, сюзюлюп, жерден кёкге кётю-рюлдю, булутланы башларына чыкъды. Къыз жерде къалды. Жабагъылы жары тай, уллу къара агъачны, тенгизлени, терен тарланы, таракъ-таракъ къаяланы башлары бла, акъ булутланы ичлерин ары-бери жыра, келе келип, бир дорбунну аллында шош тюшдю.

Сосурукъ атын отларгъа бошлап, кеси да жатып солуй тургъанлай, бир заманда нарт къарындашлары да алайгъа жетдиле. Ала хапар сордула. Сосурукъ алагъа къууанып хапар айтды, алтын чабакъны да кёргюзтдю. Сосурукъну къарындашлары аны жояргъа, чабакъны да сыйырыргъа жашырын оноу этдиле.

— Баштакъ туугъан, бу бизни къуру бетибизни жоюпму турлукъду. Халкъ бизни хар заманда деменгили батырлагъа санап келгенди. Ма санга! Барыбыздан да кичи, кимден туугъаны белгисиз, бизни аякъ тюп этип къоярыкъды, — дедиле.

Аладан бирлери: «Елтюрюп, жерге басдырайыкъ». Бирси уа: «Угъай, жер башында къоймай, андан эсе тюпсюз тешикге атайыкъ», — деди.

Ала Сосурукъну тутуп тешикге атдыла, чабагъын сыйырдыла. Атын тутаргъа кюрешдиле: дорбунну аллында тыйсала, ол секирип, дорбун къаяны башына чыгъа эди, къая эриннге тыйсала уа, секирип, тюбюне тюше эди. Не кёп кюрешселе да, болалмадыла.

Сосурукъ, жер тешикни къабыргъаларына кезиу тие, ташларын оя, къолу-бети сьщырыла, барып жерге тийгенди. Аны узакъдан чыкъгъан тауушуна тынгылап, къарындашлары уллу къууанч бола эдиле.

Сосурукъ жер тюбюнде, бара кетип, бир талагъа чыкъды. Алайда тургъанлай: «Хайда кел! Этегими тутханлай кел, дейме да», — деп, бир сабийни къолуна алып, бирси сабийни уа ашыкъдыра келген бир къатынны кёрдю.

Ол къатын алайгъа жетип, тешикге атылгъан Сосурукъгъа жолукъду да, аны ары къалай тюшгенин сорду:

— Кёремисе? Мен да, къоркъуп, бу абадан жашчыкъгъа уруша келеме. Ол мюйюз тауушланы эшитемисе? Ала къочхарладыла. Экиси да мюйюзлери бла сермеше, уруша, къагъыша келедиле. Сен а, ала къагъыша келгенлей, сермеп акъ къочхарны мюйюзюнден туталсанг, ол сени силдеп, сен тюшген тешикден жерни башына чыгъарыр. Алай къара къочхарны мюйюзюнден тутсанг а — силдеп, мындан да энишгеден бир дуниягъа сызарыкъды.

«Зарх-зурх! Зарх-зурх!» — деп бир-бирини башына къагъа, къочхарла алайгъа жетдиле. Сосурукъ секирди да, акъ къочхарны мюйюзюнден тутама деп, къара къочхарны мюйюзюнден тутду. Нартны къочхар силдеди. Ол тешикни ичи бла уча бырып, жерни тюбюнде бир башха дуниягъа тюшдю. Анда бара кетип, эл къыйырында бир юйге кирди.

Ол юйде эки къызы бла бир къатын жашай эди. Сосурукъ къайдан, нек келгенин айтды. Ол нартладан болгъанын билдирди.

Суусап тилегенинде уа:

— Суу жокъду. Элни халкъы къырыла турады. Сууну башын тогъуз башлы эмеген алып, сууну тыйып, элге мылысын да жибермейди. Къатына жанлагъанны уа ашап къояды. Анга бир киши да бир зат эталмайды. Халкъны ашап, тауусуп барады. Кёп элле тюп болуп къалгъандыла, — деп къызланы аналары жууап этди.

— Да, алай эсе, анам, сен манга сегиз топпан этчи, — деди Сосурукъ.Нарт батыргъа къылыч, садакъ тапдыла. Къатын Сосурукъгъй — ана, къызла — эгеч болдула. Сосурукъ тёрт топпанны онг имбашына, тёрт топпанны да сол имбашына тикдирди. Барысына да бёркле кийдирди. Къылычны билеп, къылкъыяр этип, жанына алды, садакъны бойнуна атды, окъланы да къалчаннга жыйды.

Андан сора эмеген бла сермеширге кетди. Бара барып, эмегенни болгъан жерине жетди.

— Уф, ийис! Ас ийис! Мус ийис! — деп, эмеген эрнин-бурнун жыйырып башлады. Сора, ёрге къоба келип, жашны кёрюп:

— А-а-а-а, келдингми? Атышмы, тутушму? — деди.

— Бек алгъа — атыш, андан сора — тутуш, — деп ташдан туугъан алай айтды.

Ала атышып башладыла. Сосурукъ атып эмегенни онг бышын тайдырды.Эмеген атды да, батырны онг топпанын тайдырды. Сосурукъ дагъыда атды — эмегенни сол башын тайдырды. Эмеген атды да, нартны сол топпанын агъызды. Алай эте, атыша кетип, Сосурукъ эмегенни тогъуз башын да тайдырды. Эмегенни ёлтюрюп, сууну элге ийди. Эл суудан къанды. Сыр — сырына, суу ызына айланды.

Элни халкъы жыйылды, Сосурукъгъа алтын къала ишлерге, бек ариу къызны берирге оноу этдиле.

Сосурукъ:

— Манга бир зат да керек тюйюлдю. Манга не алтын, не кюмюш керек тюйюлдю. Мен нартма, халкъыма къайтыргъа сюеме, андан багъалы манга зат жокъду, — деди.

Халкъ анга не ахшылыкъ эталлыгъын да аямады. Къартла жыйылып, Сосурукъгъа айтдыла:

— Ол жерде, ол жерде бир къуш хар жыл сайын балала чыгъарады. Бир желмаууз а къуш тауладан къайтхынчы, аны балаларын ашап, уясын да чачып, кетип турады. Аны балаларын ол желмаууздан къутхарсанг эди, ол къуш санга этмезлик ахшылыкъ болмаз эди, — дедиле.

Сосурукъ, сауутун-сабасын алып, ол къушну уясыны къатына барды. Къуш балала алгъа буюкъдула, алай алагъа хата этмезин кёргенде, къууандыла, аны бла шагъырей болдула.

Бир заманда, жерни башын къызыулукъ алып, терек чапыракъла, кырдыкла да хууерилип, саргъалып, ылыкгым болуп башладыла. Бир кесекден а, ауузундан да отла чыгъа, желмаууз келе кёрюндю. Къуш балала къоркъуп, уяларына къысылдыла. Сосурукъ а, садагъын къолуна алып, хазырланды. Марап туруп, желмауузну ёшюн аллындан урду. Желмаууз чулгъанды. Къаны тёгерекге жайылды, къайнагъан сууча, болгъанны тылпыу этдирди. Жарты ёлген желмауузну Сосурукъ къылычы бла туурады.

Къуш балала Сосурукъну уяларына чакъырдыла, ийнакъладыла.

Сора, кюн тутулгъанча, жерге уллу ауана тюшюп, тёгерек къарангы болду.

— Бу неди? — деп, нарт батыр, уллу сейир болуп, къуш балалагъа сорду.

— Бу уа бизни анабыз келе турады да, аны ауанасыды. Анабызны къанатлары кюнню тыякъларын жерге тиерге къоймагъанлай, алларын жабадыла, — дедиле.

Мычымайын жылы тамычылары бла сакъ жауунчукъ жауду. Сора ол тохтап, жарыкъ кюнчюк тийди. Батыр дагъыда сорду:

— Бу уа неди?

— Жауунчукъ бизни анабызны: «Балаларымы биягъы желмаууз ашагъан болур», — деп жилягъан жыламукъларыды. Кюнча жарыкъ а: «Ким биледи, балаларым сау болурла», — деп къууаннганын кёрпозтеди.

Бир кесек замандан уллу жел келди, тереклени ары-бери бюкдю. Кырдыкла жерге салындыла. Бюгюлмегенлей жалан да ол къушну уясы болгъан мазаллы терек къалды.

— Бизни анабыз сени кёрсе, билмей бир хата этер, — деп, къуш балала Сосурукъну алып, кеслерини къанат тюплерине жашырдыла.

Къуш, жетип, балаларыны сау тургъанларын кёрюп къууанды да, балаларына сорду:

— Жыл сайын сизнича чыгъара эдим балала. Жыл сайын аланы бир желмаууз ашап кете эди. Бу жол сизни сау табарма деп эсимде жокъ эди. Сиз саулай къалай къалгъансыз? Сизни ким къутхарды? Сизни сау къалдыргъаннга не ахшылыкъ да этер эдим!

— Да бизни сау къалдыргъан бу адамды, — деп, къуш балала Сосурукъну къанат тюплеринден чыгъарып кёрпозтдюле.

Ол заманда къуш жигит жашны къанат тюбюне къысды, ауузу бла жутуп, бурну бла чыгъарды. Къуш бир талай кере алай этди, ийнакълады:

— Мен санга не ахшылыкъ этейим? — деп нарт батыргъа сорду.

Сосурукъ кесини хапарын айтды.

— Да сора, — деди къуш, — сен бар да, тогъуз геммеш сойдур. Аланы терилеринден эки гыбыт этдир да, бирине геммешлени къанларын, бирсине уа этлерин салдыр. Ол гыбытланы мени сыртыма орнатдыр. Сен а бойнума минип, «къаркъ» десем — эт къапдырып, «къуркъ» десем а — къан уртлатып келирсе.

Элге къайтып, Сосурукъ къушну айтханын адамлагъа билдирди. Халкъ, жыйылып, къуш айтдыргъанын толусунлай этдиле. Этни, къанны да къушха жюкледиле. Сосурукъ минди. Нарт улуну жолгъа атландырдыла. Битеу халкъ анга кесини ыразылыгъын билдирди.

— Ахшы жолгъа бар! Сени ахшылыгъынгы биз ёмюрде да унутмабыз! — деп ызындан къарап, ашырдыла.

Къуш, тёгерек айлана, бийикден бийикге чыгъа, кёзден ташайды. Кёп да турмай, къуш Сосурукъ кетген тешикге жетип кирди. Аны ичи бла ёрге чыгъып тебиреди. Сосурукъ да анга эт къапдыра, къан уртлата барды.

Тюз да энди башына чыгъаргъа тебирегенлей, къуш «къаркъ» деди, къапдырыргъа уа — эт жокъ. Дагъыда «къуркъ» деди, уртлатыргъа уа — къан жокъ. Андан сора къуш энишге энип тебиреди. Къанатлары къарыусузландыла. Тезе кетип, дагъыда «къаркъ» деди. Сосурукъ терк окъуна кесини бут шаупотюн кесип, къушха къапдырды. Къушха къарыу кирип, ёрге айланып, чыгъып тебиреди.

Тейри жарыгъы кёзге илине башлагъанлай, биягъы къуш «къуркъ» деди. Батыр бутундан акъгъан къанны уртлатды. Алай бла Сосурукъ кесини нарт къарындашларндан айырылгъан жерге жетди. Къуш да аны кесини бойнундан тюшюрдю.

Къуш сора:

— Ол артда къапдыргъан этинг бла уртлатхан къанынг бир бек татыулу эдиле. Кесинг да жерде жюрюгенинги иги унутмай тура эсенг, атлап бир кёрчю, — деди.

Сосурукъ акъсап-акъсап, кючден-бутдан эки атлады. Къуш жашны жарасын кёрдю. Артха айландырып, артда къапхан этни бла уртлатхан къанны жашны бут жарасына къусду. Жалады да, жарасын сау этди.

— Хайда, санга — саулукъ, манга — эсенлик, — деп, къуш ызына айланып кетди.

Сосурукъ, айлана-жюрюй кетип, дорбун аллында талагъа чыкъды. Жабагъылы жары тай, агъач ичинден чыгъып, кишнеп, иесини къатына келди. Экиси да бир бирни ийнакъладыла.

Жабагъылы тайгъа да минип, элине келе тургъанлай, эл къыйырында бир сюрюучю жашха тюбеди. Ол а бирде жылай, бирде уа жырлай тургъанды.

— Ой, жаш, кёп болсун! — деди Сосурукъ.

— Ой, сау бол, жууукъ бол! — деди жаш.

— Мен, къарайма да, сени ангылаялмайма. Бирде жылагъан, бирде уа жырлагъан этесе. Алай нек этгенинги айтсанг а?

— Бизни элде нартланы бек кичилери, алай а бек батырларындан бирлери, атасына дарманнга алтын чабакъ излей кетгенлей, тас болуп къалгъанды. Бу ингирде, Уллу Тейриден болушлукъ излеп, ашын юлеширикдиле да, манга да бир къабын жетер деп, бирде аны ючюн жырлайма, бирде уа ол батыргъа жаным ауруп жылайма.

— Аны ючюн жарсыма. Ким биледи, сау къайтыргъа да болур, — деди Сосурукъ.

— Угъай, аны агъач жаныуарла сюегин да къалдырмай, ашагъандыла.

Ташдан туугъан, нартланы кичи къарындашлары, эл жыйылып, отлада къазанла къайнай тургъанлай, элге кирди.

Жыйылып тургъан халкъ Сосурукъну танып, къууанды. Хар ким сейир-тамаша болду.

Ёрюзмек, Сосурукъну къатына чакъырып:

— Ай хомух! Нартны бетин жоюп къойдунг да. Сени тамата къарындашларынг алтын чабакъ табып, мени ёлюмден къутхардыла, сен а бу аман жабагъылы жохарны алып келдинг, — деди.

— Керти керек эсе, алтын чабакъны ма бу жабагъылы жары тайны болушлугъу бла мен тапханма. Сени ийнандырыр ючюн не этейим? — деп, Сосурукъ ишни къалай болгъанын айтды.

Быланы къайсы тюз, къайсы терс болгъанын билир ючюн, обур Сатанай былай айтды:

— Юч батырны да халкъ поренни арасында олтуртугъуз. Къоллларына бирер садакъ бла бирер окъ беригиз. Алларына бирер жауурун салыгъыз. Садакъларын кёкге айландырып атсынла.

Халкъ порен тохтады, ортагъа жашланы олтуртдула, алларына бирер жауурун къалакъ салдыла.

Сосурукъну садакъ огъу келип жаууруннга тийди. Бирси экисини окълары келип, бирини — имбашындан, бирсини уа — тёппесинден тийдиле. Алай бла иш белгили болду.