НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

II. ЁРЮЗМЕК БЛА САТАНАЙ

Сатанай нарт Ёрюзмекни къатыныды. Кеси — ариуланы ариуу, акъыллыланы акъыллысы, жигерлени жигери, усталаны устасы болгъанды. Аны ёсдюрген, нарт эллени баш къуртхасы, Тохана деген къатын болгъанды.

Сатанайгъа деричи нарт эллени тиширыулары тигиу-бичиу эте билмегсндилс. Андан сора да, нарт эллери этни ачыкъ отха салып, шишлик этип ашагъандыла. Аны орунуна Сатанай къазан этип, сууда къайнатып ашатыргъа юйритгснди. Мирзеуню тёгерск бюртюклей ашагъандын башха затны билмсген нартлагъа, къол тирмен бла ун этип, нарт бюртюкден гыржын биширип ашаргъа жарарыгъын кёргюзтгенди.

Сатанай хар кюн сайын, элге чыгъып, бир жангы зат юйретмей къоймагъанды. Кюнлени биринде, Сатанай чепкен сокъгъан тауат, урчукъ, жыя, таракъ этип, нартланы тиширыуларына кёргюзтгенди.

Обур Сатанай жер юсюнде чыкъгъан кырдыкланы, хансланы, терсклени тиллерин билгенди. Аны себепли, ауругъан нартлагъа кырдыкладан дарманла этип болгъанды. Сатанай, адам улу ашаса, ёлмезча, аллай кырдык тапханды, алай аны кеси да ашамагъанды, башха адамгъа да ашатмагъанды деп, айтадыла.

Бир жол кечени ушхууур заманында нарт элине ачы къуугъун келгенди. Сатанай аны билгенди. Болса да киши келип: «Иш былайды, не этебиз?»— деп сормагъанды.

Сатанай, нарт аскерни азыгъы болса да, къылычлары, садакълары аз болгъанын билгенди. Кийимлери андан да осал болгъанын сезгенди.

Ёрюзмек келип бир зат айтмагъанына бютюн да ачыуу чыгъып, темирлени бузча, жауча эритген Дебет устагъа чабып, минг къылыч, минг садакъ, жыйырма минг садакъ окъ, бир кече бла кюннге битдирирге сапариш этгенди. «Садакъ окъланы уу бла къатдыр», — дегенди. Дебет: «Мен уу не зат болгъанын билмейме», — дегенди. Сатанай: «Алай болса, мен кесим уу табарма, мен ууну келтиргинчи, ишлегенлеринги къатдырмай тур», — деп къула тюзге ашыгъышлы кетгенди.

Ол къула тюзде дарман, уу чапыракъла жыйып, аланы сууларын алгъанды.

Андан сора да, тенгиз жагъада къамишли кёллеге барып, уу жилянланы тутханды. Аланы, боюнларындан буууп, ууларын жыйгъанды. Къысха алып келип, Дебет темир устагъа бергенди.

Дебет ишлеген окъларыны, къылычларыны ауузларына ол ууладан сюртюп къатдыргъанды. Ол окъладан, къылычладан не аз да жара тюшген зат, кёбюп, кёгерип, къаралып ёлюрча этгенди. Сатанай берген сапаришлени Дебет кече бла кюннге хазырлагъанды.

Сатанай, аланы хазырлатып, кеси аскерге кийимле этерге олтургъанды. Кече бла кюннге бир тюмен аскерге кийим тикгенди. Аланы элтип, Ёрюзмекни аскерлерине бергенди.

Сора Ёрюзмекни излерге къара кюбюрден обур, къуртха Тохана аналыгъындан къалгъан жекни алгъанды. Аны жерге салып къарагъанды. Кюнчыгъыш жанында Темир-Къапуну аскерлери жолгъа чыгъа тургъанларын кёргенди. Андан жекни тюзлеге айландырып къарагъанды, Ёрюзмекни кёрмегенди. Дагъыда таулагъа айландырып, къарай кетип, бир дорбунда ауруп, амалсыз болуп тургъанын кёрюп, тамата жашын жибергенди. Абадан жашы желкъанат ат бла атасын алып жетгенди. Сатанай дарман чапыракъладан дарманла этип: «Мен келгинчи, юйден чыкъма, мен аскерни кесим алып чыгъайым», — деп, Ёрюзмекни кийимлерин кийгенди, атына миннгенди, сауутун-сабасын такъгъанды, кесин Ерюзмекге ушатып, быргъы бла къычырып, аскерлерин жыйгъанды. Сора аскерлеге айтханды: «Нарт батырла! Бизге кюнчыгъыш жанындан Темир Къапуну аскери келеди. Сиз керти нарт улулары болсагъыз, аланы нарт элине иймезсиз!»— деп, душманны аллына атланнганды.

Аскерлери бла бара барып, Хазна суууна жетгенди. Алайда аскерлерин тохтатып солутханды. Сора, дагъыда, аскерлени алып, Аргъын сууну жагъасында чек салып тохтагъанды.

Танг атып, кюн тиерни аллы бла, Темир-Къапуну эмеген аскерлери кёрюндюле, ала онушар къулач узунлукълары болгъан узун къурукъланы бирер жанларын жарып, сыйыртхычла этип, алагъа жютю ташланы къапдырып, сыртларында да бирер тууар тулукъ жюклери, ичлери да ташдан толуп, аман ийис этип, бирер кёзлерин жандыргъанлай келе эдиле.

Къарап, нарт аскерни кёргенлей, узакъдан къурукъ сыйыртхычлары бла таш жауунну нарт аскерлени юсюне жаудуруп, къырып башлагъандыла. Нарт аскерле, садакъла бла не къадар атып кюрешселе да, ала болгъан жерге жетдиралмай, амалсыз болгъандыла. Сора Сатанай: «Хазна сууну жагъасына жыйылыгъыз, бир тогъай аскер мени бла къалыгъыз, къалгъаныгъыз кетигиз», — деп буюргъанды.

Аскерле алай этгендиле. Сатанай, кеси бла къалгъан нартла бла бир агъач къолгъа кирип, жюз къазанны асдыргъанды. Къазанлада этле, ашла да биширтип, ашлагъа уулу тамырланы салдыртханды.

Уруш кибик эте, эмеген аскерни алдай, ала уа алайгъа жетгенлей, бир тохтаусуз, Хазна сууну жагъасына къачып келип, нёгерлерине къошулдула.

Темир-Къапуну эмеген аскерлери, ол къайнай тургъан къазанланы юслерине келип: «Хазыр аш тапдыкъ», — деп, урушну унутуп, ашап, къырылып къалдыла.

Сора аланы артындан Темир-Къапуну адам улу аскерлери, эмеген аскерлени къырылгъанларын кёрюп тохтадыла, нарт аскерле бла урушургъа базмай, алайда даулаша тургъан кезиуде, Сатанай жек бла аланы къоркъгъанларын билгенди. Сатанай аскерлерине ишни болумун айтханды. Аланы ызларындан сюре, бара, къууа кетип, жетгендиле.

Жетип, уулу садакълары бла Темир-Къапуну аскерлерини жартысын къырып, жартысын да жесирге алып, тоноуларын да жыйып, нарт эллерине эсен жыйылып къайтхандыла.