НАРТЛА! МАЛКЪАР - КЪАРАЧАЙ НАРТ ЭПОС
НАРТЫ! ГЕРОИЧЕСКИЙ ЭПОС БАЛКАРЦЕВ И КАРАЧАЕВЦЕВ

ТЕКСТЫ

VI. БЁДЕНЕ — РАЧЫКЪАУ

Нартланы заманында Чабакъчы Бёдене деб болгъанды. Юйдегиси, ёзгеси болмагъан киши. Чабакъчы Бёдене къармакъ бла чабакъ тутуб тургъанды Терк сууну бойнунда. Чабакъ тутаргъа Бёдене къуру да бир нёгери бла барыб тургъанды — арбачы джаш бла. Эртденбладан кюнортагъа дери Чабакъчы Бёдене къармакъ салыб, арба бла бир чабакъ тутуб, сора ол нёгери да аны арбагъа джюклеб, алыб юйге кете эди.

Дагъыда тогъуз къарнаш болгъандыла Чабакъчы Бёдене чабакъ салгъан джерде джашагъан — Терк сууну бойнунда. Аланы бир джангыз эгечлери болгъанды. Дунияны башында ала ол эгечлерине келтирмеген зат болмагъанды, асыры бек сюйгенден, кийик сют ичириб джашатхандыла кесин да. Къыз да, кюн таякъча, бир сейирлик джан болгъанды.

Сора бир кюн баргъанды Чабакъчы Бёдене ол къыз тургъан юйню туурасына, чабакъ тутаргъа къармакъ атар мурат бла.

Къармагъын салыб, чабакъ тута башлагъанды ол юйге туурада. Сейирсиниб, джумушчусун ийгенди ол къыз:

— Бар да ал да кел манга ол адамны. Къоркъмай, былайгъа келиб чабакъ тутхан, мени къарнашларымдан джигит ким эсе да, ол тутханларын да алыб келсин,— деб. Салыб баргъанды джумушчу Чабакъчы Бёденеге, бийчеге тутха- нынгы да алыб кел, деб.

— Бийчени анга къарыуу джетмез, ол аллай багъалы затды! — деб, накъырда этиб иеди Чабакъчы Бёдене.

— Тобаста, мен бир билейим, не затды ол, ол мени къарыуум джетмезлик заты? Бар, ол адамны тутханын ал да кел! — дегенди бийче биягъы джумушчугъа. Унамагъанды биягъы чабакъчы тутханын берирге. Дагъыда бир баргъанды, дагъыда унамагъанды.

— Манга,— дегенди чабакъчы,— бийче тюймесин, кямарын берсин. Берсе, кесим да барыб, элтиб кёргтозтейим.

Баргъанды да джумушчу бийчеге айтханды чабакъчыны айтханын.

— Чакъыр да кел, берейим айтханын,— дегенди бийче.

— Алгъы бурун аланы бери ал да кел,— дегенди Чабакъчы Бёдене.

Сора барыб юй джумушчусу ол къызны эм белгили затларын: тюймесин, кямарын келтириб бергенди Бёденеге.

Чабакъчы Бёдене алыб баргъанды тёрт-беш чабакъны; юч айры тиш этиб, тишлегенди, къып-къызыл этиб. (Ол сапыран чабакъла уа татлы боладыла.) Къыз джаратыб ашагъанды. Ашагъанды да соргъанды Чабакъчы Бёденеге:

— Мени къарнашларымдан къоркъмай, былайгъа чабакъ тутаргъа къалай келгенсе?

Чабакъчы Бёдене:

— Сен кесинги къарнашларынгдан джигит джокъду,— деб тургъанса, алай а мен аладан джигитме. Сен меннге кел! — дегенди къызгъа. Къыз аны керти да джигит адам болгъанын таныгъанды. Дуниягъа айтылгъан тогъуз къарнашны джангыз эгечлери Чабакъчы Бёденеге къачханды да кетгенди.

Алай багъалатыб тургъан эгечлерини чабакъчыгъа къачыб кетгенине къар- нашлары чамланнгандыла да къызны харам этгендиле. Ол тогъуз къарнашны эм тамадаларыны аты Соджук болгъанды. Джюреги эгечини ол ишине асыры джарылгъандан, (андан акъыллы джокъ эди дейдиле дуния башында) акъылындан тайышыб къалгъанды. Сора, эгечлерин унутуб, джашла анга дарман излеб теб- регендиле. Дунияда ала бармагъан джер къалмагъанды.

Соджук а, эртденбла эртде туруб, акъ ташланы акъ къойла этиб, къара ташланы къара малла этиб, ала бла ингирге дери ойнаб тургъанды. Ууакъ ташчыкъланы къозула этиб, «къойланы» эмизгенди...

Сора, излей баргъандыла да, къарнашла бир къарт къуртханы табхандыла.

— Не зат бла ойнайды? — деб соргъанды къарт къуртха. Да, былай деб, хапар айтхандыла къарнашла. Алагъа къарт къуртха:

— Терк бойнунда, жети минг къой сыйынырча, джети чалман этигиз. Сора ол чалманлагъа алтышар къой атыгъыз, бир къудрет къочхар да атыгъыз. Къош да ишлегиз, он джылгъа ашар азыгъын да салыгъыз. Бир юре билмеген кючюкню да, бир джангы тилленнген джашчыкъны да къатына атыгъыз, бир он джылгъа дери сиз алайгъа басмай туругъуз... Соджук алайда он джылны кеси джашаб турсун. Сабий бла кючюк ёсе, эс кире барса, анга да акъыл къайта барыр.

Этгендиле къарт къуртха айтханча. Джети чалман эшиб къош этгендиле, азыкъ ташыгъандыла. Юре билмеген кючюкню да, джангы тилленнген джаш чыкъны да атхандыла алайгъа. Соджукну алайгъа элтиб, кетиб къалгъандыла.

Сора он джылдан, ол къатын тюз айтдымы, терсми айтды, не къудрет — аламат иш болду бу, деб, джыйылыб салыб баргъандыла. Барсала — бир къайыр ит чыкъгъанды алларына. Ит, быланы алларын алыб, не къошха, не ызларына джибермей тургъанды. Сора бир джашчыкъ чыкъгъанды къошдан, ариу, бойлу джашчыкъ. Ол итни такъгъанды.

Кирселе — Соджук, хайт деб бираз эс кириб, чалманланы ичлери къойдан толуб, хар зат джарашыб тура. Къысырла бла саулукъланы бир-биринден айыра билмегендиле да къошдагъыла,— къысыры, саулугъу да бирге.

Джашла къысырланы, саулукъланы айыргъандыла. Сора ол кюн, ала болгъан заманда, Соджук Терк башында Къайын башы деб бир джерге кютерге къы- стагъанды къысырланы. Кеси да ызларындан кетгенди, ити да биргесине.

Ол заманда уа, Терк башында. Соджукну къошундан огъары барыб, нартла деб бир залимле джашагъандыла.

Бир нартны къатыныны юч джыйырма къарауашы бар эди дейдиле. Аланы бирин нарт къатын суугъа джибергенди. Ол суугъа тебргенлей, маскеси да ызындан тебрегенди.

Сора итле ол маскени эслеб, джетиб анга басыннганлай, Соджукну ити джетгенди да, итлени кау-куу этиб чачыб, маскени кесине энчилегенди. Аны эслеб, Соджук суудан уруб ётгенди да къарауашны сермеб алыб, кёлтюрюб барыб бир дорбуннга кириб кетгенди. Сора чачылгъандыла бары да алайдан.

Нарт къатынны билгичлиги бар эди. Ол налат къатын Соджук бла джумуш- чусуну ол ишлерин билиб тургъанды.

Сора ол тиширыучукъну къарны болгъанды Соджукдан. Тура-тургъанды да, ол бир сейир сабийчик табханды. Алай а сабийчикни къайда тутаргъа билмегенди. Не этерге билмей, элтиб суугъа атханды. Алай айтыб атханды суугъа:

— Ий, мени джаратхан Аллах, бу сабийни Чабакъчы Бёденени къармагъына дж аз!— деб, ууузундан да тойдуруб, кюбюрчюкге салыб, Терк суууна атыб ийгенди. Барыб-барыб, кюбюрчюк ингирде Чабакъчы Бёдене къармагъына илинн- генди:

— Ярабий, бир зат а барды! — деб тартыб чыгъарса — бир кюбюрчюк! Эрлай ачыб къараса — сабий. Къууанч тыбырлы болуб, Бёдене алай айтханды:

— Джаратхан Аллах, мен сеннге не игилик этгенем? Тогъуз къарнашны джангыз эгечин алдым да, ол да къаратон болду... Тюб болама деб, джылау аллы болуб тураем. Къарачы, аллах меннге сабий берди.

Къойнуна къысыб, юйюне элтгенди сабийни, къатынына хапар айтыб, къууанч тыбырлы болгъанды.

Сора къатыны айтханды:

— Эй, бу къууанчды, алай а баш аурууду!

Атына Рачыкъау деб атагъандыла. Къатын сабий кесини къарнашындан ту- угъанын билмейди. Асырай-асырай тургъандыла да, ол кечеден кюннге ёсюб, эрлай огъуна хайт деген джаш болгъанды. Аны тенглиле огъай, андан уллула да бютеу бирге басыныб да анга тенглик эталмагъандыла, онглаялмагъандыла. Аллай къарыулу сабий болгъанды Рачыкъау.

Сора бир кюн ол бир ачыаууз къатынны джашын джылатханды да, ол алай айтханды:

— Нек джылатдынг джашымы, сен сууда табылгъан, къармакъдан алыннган?!

Ол алай айтханлай, салыб келгенди Рачыкъау анасына:

— Анам, ашдан ёлеме, бир джукъ ашат!

— Не зат ашарыкъса? — дегенди анасы.

— Манга къурмач эт нартюхден,— дегенди.

Сора анасы, къурмач къуууруб, иссилей бир чын табакъ бла салгъанды джашчыкъгъа.

— Огъай, алай этме, къолунг бла алыб ашат, — дегенди джашы.

Къолу бла къурмач алыб бергенлейине, анасыны къолун къысханды (исси болады да къурмач, тёзген къыйынды).

— Мен къайда табылгъанем, тюзюн айт! — дегенди джашчыкъ.

— Да сени уа атанг сууда табыб келгенди, джангы туугъан заманынгда, — дегенди къатын.

— Атамы аты, джери бармыды?

— Барды! Майна юч аякълы къолан ат.

Анасын тили бла джалагъанды, ийнакълагъанды: «Къурмач бла кюйдюргениме ыразы бол»,— деб.

— Айтырса атама, мен сууну былай ёрге барыб, дуниягъа бир къарайым. Къайтыргъа буюрулгъан эсе, къайтырма. Ол, мени сыйындыралмай, суугъа атханла не затла болгъанларына да бир къарайым. къайгъы этмегиз,— дегенди джашчыкъ. Айтханыча, джолгъа чыкъгъанды. Чабакъчы Бёдене юйюне келгенлей:

— A-а, кесибизден туумагъан баш аурууду, дегенимде, унамагъан эдинг... Джашынг атынгы да, джеринги да алыб кетгенди, — дегенди къатын Бёденеге.

— Къоркъма, къайтыр! — дегенди Бёдене.— Къушну баласы учхан уясын джокълайды, эрни баласы ёсген тыбырын сакълайды. Адам эталгъан эсек, ёсген юйюне къайтыр, осал этген эсек, тойгъай джеринде къалыр. Алай болса да къалайгъа кетди?

— Ма былай ары кетгенди! — деб кёргюзгенди къатын.

Сора хайда сюргенди, дейдиле, Чабакъчы Бёдене джашыны ызындан.

Танг атаргъа джетгенди. Къараса, джашчыкъ эртден салкъында джукълаб тура. Аны ауузундан чыкъгъан тылпыу Чабакъчы Бёденени ёрге-ёрге учургъанды, дейдиле.

Аны алай кёргенинде, Бёдене бу джашчыкъ алай бош сабий болмагъанын да, аны кибик бир тюз чабакъчы кишини арбазына сыйыныб джашар джаш бол

магъанын да, уллу джигитликле этерге джаратылгъан джан болгъанын да ангы- лагъанды. Аны джолгъа асыры сабийлей чыкъгъанына да къыйналгъанды. Сора уятханды, акъыл-балыкъ болгъунчу юйде турса деб. Уяныб:

— Ий, атам, атынгы, джеринги сыйырыргъамы келгенмисе? — дегенди Рачыкъау, мыдахланыб.

Аны бир айланыб джер-суу кёрмей къайтмазлыгъын ауазындан ангылаб, Бёдене:

— Огъай, атымы, джерими сыйырыргъа келмегенме. Мен къарт болгъанма, кёрюшебизми, къалабызмы, ким биледи. Осият этерге, саламлашыргъа келгенме. Нартлагъа бараса, ичги джюрюген джерге бараса, «Кел, туз-дамым барды!» — дегенден джанлама, «Кел, джууукъ бол, аша-ич!» — дегеннге барма, алданма! — дегенди Бёдене.

— Болсун! — дегенди Рачыкъау.

Джырылдаб баргъанды нартлагъа. Бир нартны къатыны, билгичи болгъан, аны келлигин билиб, нартланы джыйыб тургъанды. Чыкъгъанды, дейдиле, къатын Рачыкъауну аллына.

— Кел, балам, кел юйге! Аллах бла тилейме, хазыр ашым барды, бир ашай бар! — дегенди.

Джашчыкъ, атасыны осиятын эсине тюшюрюб, алагъа къайтханды.

Къайтса уа — нартла бир эки-юч джыйырма чакълы бир адам болуб джыйылыб тура.

Сора ашау-ичиу башланнганды. Боза аякъла келгендиле.

Нартлада уа келген къонакъны адамлыгъын, кючюн ичги бла сынагъан адет болгъанды. Джашчыкъны да сабийге кёрюб, ойнарлары келгенди да, мазаллы гоппан аякъ бла бир сыраны келтириб тутдургъандыла. Тамадалагъа огъай деялмай, сыраны эрлай тогъуб ичиб:

— Ашхыды, азды ансы! — дегенди Рачыкъау.

Джашчыкъны тюрленмегенин кёрюб, къарыулу адам болгъанын да билиб, ол къатын бла эри аны кеслерине улан этерге сюйгендиле.

— Бизге джаш бол да бираз тур, солу, узакъ джолоучуса. Джаныбыз санга къурман болсун, туугъан балабыздан кем кёрлюк тюлбюз,— деб тилегендиле экиси да.

Джашчыкъ, огъай деб мыда эталмагъанды да, хо деб, бир талай заманны алада тургъанды. Алай а аны, къара кючюне кёре, акъылы да, кесине базгъаны алай уллу болгъанды. Бир талай замандан тамадалагъа сёз бермей башлагъанды.

Ол къылыгъын бир къауумла джаратмагъандыла, алай а былай деб джукъ айтмагъандыла.

Къаллайла эсе да сёз арт бла, ал бла джайыла баргъанды да, Рачыкъауну къарауашдан туугъаны билиннгенди, кесине у а киши джукъ айтмагъанды.

Нартланы ол эллеринде уа Ачы тилли Гилястырхан деб, къаргъышы да къабыл, алгъышьт да къабыл болуучу бир ачыаууз болгъанды. Ол кимге эсе да хыны сёлешгенлей, Рачыкъау анга джууаб этгенди. Ачы тилли Гилястырхан, мынга да чамланыб:

— Къайда къарауашдан туугъан да келиб, кесин ким эсе да бир этиб, бизге сёз бермейди! — дегенди.

Аны эшитгенлей, Рачыкъау да, чамланыб, сюрюб тебрегенди Гилястырханны.

Бу да сюрюб, ол да къачыб, Ачы тилли Гилястырханны къаласына джетгендиле. Ол къаласына киргенди да кетгенди, эшик-терезе табханын бегитгенди, Рачыкъау а кирирге эшик, терезе табмагъанды. Алайда Рачыкъау эшик аллында тылпыуу тыйылыб, сойланнганды. Ашсыз, суусуз, ёлюсюн-сауун да киши билялмайын, толу юч айны тургъанды алайда.

— Чыкъ, ёлгенди!— деб къычыргъандыла Ачы тилли Гилястырханнга джу- мушчулары.

— Ой, ол ёлмегенди, табанын кесигиз да, джилиги кёгерген, эсе, чыгъайым, — дегенди Ачы тилли Гилястырхан.

— Сен бизге нек ийнанмайса?! Эти чириб турады,— дегендиле джумуш- чулары.

Ачы тилли Гилястырхан, къаласындан тюшюб, Рачыкъауну ёлюсюне джууукъ келиб, аны юсюнден кюбесин тешерге тебрегенлей, Рачыкъаугъа джан кириб, секириб ёрге туруб, къылычын чыгъарганды. Ачытил Гилястырхан да, ызына айланыб, къаласы таба къачханды. Рачыкъау къуууб, ачытил Гилястырхан къачыб, джетиб эшикден кире тебрегенлей, Рачыкъау аны, къылычы бла сермеб, баш чырчасын тюшюреди. Алай болса да Ачы тилли Гилястырхан къачыб къутулады.

— Элия урду, элия урду, элия урду! — деб къычырыкъ этеди Гилястырхан.

Рачыкъау Ачы тилли Гилястырханны ол сёзлерин эшитиб:

— Элияны кючю чакълы бир кюч менде джокъ эсе, мен былайда ёлюб огъуна къалайым! — деб джыгъылады да алайда огъуна ёлюб къалады.

Ачы тилли Гилястырхан, башына къылыч кесиб тюшюрген джерине багъыр джамау салдырыб, андан сора да кёб джылны джашагъанды, дейдиле.