Ташла

 Байрамукъланы Халиматны 
«Джашауум» деген китабындан. 
Черкесск, 1996

Къайсы бирине ийилейим? Къайсы бирин ийнакълайым? Къайсы бири бла сёлешейим? Быланы барыны да джанлары барды. Хурзукда джерден чыкъгъан тюкден эсе, таш кёбдю.

Бир къауум адамны юсюнден сёлеше келселе, «аны джюреги ташчады» деучендиле. Огъай, бу айтыу ташха учузлукъду, андан хапары болмагъанла айтадыла алай. Таш азмы джарылады?! Къарачайда таш кёлтюрмеген не къалгьанды?! Бир-бир ташла юйню къабыргъаларын кёлтюрюб тургъандыла, бирсилери хуна болуб малдан биченликни, бачханы сакълагьандыла; меджисууланы заманында обагьа тизилгендиле; тыбыр ташла отджагъада къызыу отдан «тарс» деб атылгьандыла, неда оту кёмюлюб къап-къара къаралгъандыла; беджен этилиб, кёпюрлени кёлтюрюб тургьан да ташла болгъандыла.

Къалайгьа къарасанг да, таш. Не затха да джарагьан ол, не затны да анга кёлтюрте. Хурзукну башында къала да ташдан ишленнгенди. Атлауушчукълагьа салыннган ташла уа? Джолланы ташларын кюнде-кечеде нелляй бир адам аягъы теблей болур эди?! Джер белгиге да ташны салгъандыла. Къол таш атыу а?

Къууанчда, бушууда да таш дагъан болуб тургъанды.

Бюгюн Хурзукда ташла къымсыз джатадыла. Элни кёб ёмюрлю джашауун а аладан ёзге киши билмейди: ала хар тёлюде джашаб кетген адамланы къолларыпа тийгендиле, ёксюз кьалыб, аланы джылыуларын кеслеринде бюгюн да сакълайдыла...

Бери келирге да къоркъама, келмей да чыдаялмайма. Мындан узакъда болсам, мен билиучю, мен таныучу Хурзук кёзюме кёрюнюб, кесине тартханлай турады, бери келсем а - ташла. Бу худжу кьалыб тургьан ташланы кёрсем, джыламукъ ичим бла, Къобанча, барады... Алты-джети ёмюрню бу ташлы джерге тамыр ийиб джашаб тургьан элимден къалгьан бюгюн къуп-къуру ташладыла. Мени эсимде уа бир-бирине къысыкъ тюшген тийреле турадыла. Джыйырма километрден узакъгъа созулгьан Хурзук элинде бир эли бош джер болмаучан эди. Джолну озуб бара, тийреледе джашауну кёрюб бара эдинг: бир-бир юйледен къобуз таууш чыгьа, сабий дауурла эшитиле. Ныгьышлада къартла кюннге тынгылай, межгитде азан тартыла. Анда-мында малла отлай, тауукъла джер къаза, киштикле хуна юсюне чёгюб, тёрт джанларын сынай. Суу джагъада джашла атларын джууундура, къызла тыркыклада чепкен согъа, къайда эсе да трактор гюрюлдей, сабийле джырлай. Айтыргъа - джашау. Къууанчы, бушуу бла да.

Кёзюмде - оджакъладан рахат чыкъгъан акъсыл тютюн, не уа эртден чыкъда кире тутуб баргьан чалкъычыла. Бир-бир юйледе боза сюзюле, бирсиледе бышлакъ сыгьыла. Берекет, къайры къарсанг да, берекет.

Хурзук Учкуланны туурасында, Багъатырлары бла Чотчаланы тийреледен башланыучан эди. Бу тийреле бла Къарт Джурт элни арасында джангыз бир къазакъ юй — Боташланы Юнюс хаджини юйю бюгюн да турады, алай а аны аллында биченликде джатыб рахат кюушене туруучу гаммешлени энди кёрлюк тюлсе!

Багъатырланы тийрени юй тюблерини ташлары, бачхаларыны хуналары, къаралмай кийик ёсген кёгет тереклери, атылыб къалгьан къабырлары болмаса, джугьу къалмагьанды бир джангыз юй да джокъду. Бу тийреден Супу бла Туугьан деб эки къарнашны кюуюн эшитиучен эдим. Аланы экисин да къайда эсе да узакъда ёлтюрюб кетген эдиле. Мени къарт анам (ата джанындан) Къызариу бу тукъумдан болгъанды.

Чотчаланы тийреде бюгюн кёзге тюртюлген бир эски къанджалбаш юйдю. Бу юйде джыйырманчы джыллада ал башланнган школ ачылыб, джууукъда тийреледен сабийле бери джюрюгендиле. Тийре энди ташха бёленибди.

Андан ары Хурзукга кире барсанг, джолну сол джанында кеси джангыз тургъан тёртгюл къанджалбаш юйге тюбей эдинг. Анга Гыналары деучен эдиле. Анда джашагъан эки юйдеги бизге джууукъ джетгенлери себебли, бир-бирде анам, мени да къолумдан тутуб, алагьа къонакъгьа элтиучен эди. Арбазы, неси да джарашхан юй болуучан эди. Бюгюн аны орнуна - биягьы ташла.

Андан ары ёрге бара, онг джанында тикден суу джагъагьа тюшюб, Бехтелени тийре орналгъан эди. Бусагьатда ол тийреде бир юй да къалмагъанды - къуру ташла бла терекле. Тюб болуб кетген тийреге сарын этиб тургъанча Къобан былайда артыкъ да бек шууулдагъанлай турады.

Джолну сол джанында, къая этегинде тийре болуб джашагъан Чочхалары эдиле. Чочхалары, Бехтелери да Лайпанларыдыла, экиси эки атауулды. Быладан да бир джангыз юй къалмагъанды. Къуру ташла бла терекле.

«Чочхаланы бегенелей» деб Къарачайда айтыу барды. Бегене мысты затды, какдан джукъа, билямукъдан къалын болуучан эди. Аны нартюх ундан этиучен эдиле. Бегенени башла бармакъгъа джагьыб, аны да шекер суугьа тийириб ашаучап эдиле. Айтыуларындан, Чочхалада бир юйде бегене биширгендиле да, аны бармакъларына джагьыб, чабханлай Бехтелеге эниб, шекер суугьа тийириб къабханлай, дагьыда ашыгъыб ызларына Чочхалагьа чыгъыб, биягьы бегенени бармакъгъа джагьыб эннгендиле. Бегене бла шекер сууну бир джерге джыйышдыралмагъандыла.

Белгилисича, къарачайлыла онсегизинчи ёмюрню аягьы-1 на дери христиан динни тутхандыла. Чочхалары ол динни барындан да кеч къойгъандыла, Чочхалары деб да аны ючюн айтылгьанды. Бу тийреде джашагъан мени къарт анамы чардагъында, деб хапар айтыучан эди мени тамада эгечим Айшат хариб, тонгуз тери сакълана эди. Ол юйге огьургъа, берекетге саналгъанды.

Андан ары Тотуркъуллары орналыб эдиле. Былайда эки къызыл къанджал башлы юй бар эди да, ала бюгюн да турадыла, къалгьан бары оюлубду. Ол эки юйню гитчереги Тотуркъулланы Сарыбашныкьы эди. Ол юйле ал башланнган школну биринчи классы ачылыб, мен ары джюрюген эдим. Джарты акъыллы Гырау да киштиклери бла юйчюгюнде бу тийреде джашай эди.

Айсандырланы тийреде алты-джети юйден кёб джокъ эди. Айсандырланы межгит деб межгит да болуучан эди, аты алай болса да, бу межгитге Чочхалары, Бсхтелери, Тотуркъуллары, Ахтаулары да джюрюгендиле. Ахтаулары Айсандырлары бла хоншу джашай эдиле. Бусагьатда джер ташдан тёшелибди.

Ахтауладан озуб, тик ёргерек чыкъсанг дуппургьа чыгъаса. Былайдан бизни юйюбюз къол аяздача кёрюнюб тура эди. Дуппурну юсюнде уа Къаракетлени тийре орналгьан эди. Аны къатында ал башланнган школ ишлениб, тёртюнчю классны мен анда бошагьан эдим. Школну джанында биз терек бачха орнатхан эдик. Бюгюн школ да джокъ, терекле да - худжу къалыб. Къаракетланы тийреде да - биягъы ташла бла ичлерине оюлгъан къабырла. Дуппурдан эниб суу джагъагъа тюшген джерде Донайны тирмени болуучан эди, анам ары барса, мени да биргесине элтиучен эди. Джуккаланы тийре да, бу тирменден узакъ болмай, суу джагъада эди. Былайда да, Туугъанчыкъны тирмени деб, тирмен бар эди. Энди бир джангыз юй да къалмагъанды. Байрамукъланы тийрени бир этеги Джуккалары бла хоншу эди, ол хоншулукъ Байрамукъланы Асланбекни юйю бла бизни юйден башлана эди. Къаракетлары бла эннген тюб джол бизни юйню аллы бла ёте эди.

Баш джол Ахтаулары бла келиб, Чомаланы тийрени къаты бла озуб, Байрамукълагьа кире эди. Чомаланы кеслерини межгитлери да бар эди.

Тийрени башында къая эрнине илиниб, къала ишленнгенди. Анга ненча ёмюр болгьанды! Бу уллу тийреде анда-мында бир юй къалгъанды. Сени джауунг кёрсюн былайын.

Байрамукълары бла хоншу Гебенлары бла Хасанлары эдиле. Къарачайда биринчи драматург Гебенланы Гемманы атасыны юйю бюгюн сауду, Хасанлада да бардыла сау юйле - онтёрт джылны эбзеле кёбюсюне бу тийреде джашаб тургьандыла. Бу тийреде бурундан келген тёнгертке юйле да сакъланадыла: топракъбашла, кенг оджакълары, терезелери уа - джокъ. Асыры «къартдан» джартылары джерге-джерге кирибдиле. Эбзеле аланы чачыб отуннга кюйдюрмей, неда элтиб Пашинскеде сатмай къалай къойгъан болурла? Алай а бош сорама - чачар юйле асыры кёбден былагьа кёзюу джетмей къалгъанды.

Хасанлары элни арасы эдиле. Эл Совет, почта, медпункт былайда эдиле. Былайда дагъыда Байрамукъланы Ахмат бла Кърымшаухалланы Ислам ишлетген школ бар эди. Бу школ джети класслы школ эди, алай а элни ортасында болгъаны себебли, орта школ деб аты алай эди. Советни уллу тёрткюл къанджалбаш юйю революциягъа дери ишленнген юй болуб бюгюн да турады. Былайы, элни ортачыгъы, оюлмай, сауду. Совет джолну онг джанындады (элни ёрге бара), сол джаны биченлик майдан эди, арасында къызыл трибуна да бар эди. 1943-чю джыл ноябрны экисинде, гюрге кюн, элни адамларын сюрюб келиб былайгъа джыйгьан эдиле. Джылау, сарын, къычырыкъ, эшта, ташланы «тарс» деб атылта болур эдиле. Ол ташла бюгюн да турадыла, ала кёргенни айтыргъа къыйынды...

Бусагьатда совхоз бу майданда эки юй ишлегенди, алада малчыла джашайдыла.

Майданны арт джаны дуппурду, ол дуппурну юсюнде Къарабашланы тийре орналыб эди. Аны кесини топуракъ-баш межгити да бар эди. Байрым кюн сайын анам ёлгенлеге «ийис этдириб» (джауда биширгеннге алай айта эдиле), четен корзинагъа салыб, мени кесимчала бла бирге бу межгитге ийиучен эди, мен да къууаныб барыучан эдим.

Советни джанында тийре Алийланыкъы эди, андан джукъ да къалмагъанды. Былайда, Къобан сууну онг джагъасында (бусагьатда школ ишленнгенди) Хурзук тюзю эди, биченликле. Джай алайы къатана кюйюзча чагъа эди, къачда уа Октябрь байрамны алайда этиучен эдиле: той бола эди, ат чабдыра эдиле, къол таш ата эдиле. Бусагьатда Хурзук тюзю деб джокъду.

Андан ары Джатдолары бла Тохчукълары эдиле, быладан анда-мында бир юй къалгъанды. Къобан былайдан башланады: бир бутагьы - Уллу Къол сууу, бирси бутагъы да - Уллу Кам. Уллу Къол сууну джагъасында Бегеуллары, Дудалары, Магъаялары джашай эдиле, аладан бирер хуртдак къалгьанды. Былайда Къулчаланы Эршини тирмени болуучан эди, ол тирменни энди джангыртхандыла.

Тюз къаяны этегинде, Къан илипинни джанында, Ёзденланы, Боташланы, Деккушланы, Къулчаланы тийреле болуучан эдиле, энди аладан къуру ташла къалгъандыла.

Уллу Къол суудан кёпюрчюк бла ётгенлей, Къобанланы межгит бар эди. Архитектура джаны бла ол ариу ишленнген мекям эди, чыммакъ мийик минарасы да бар эди. Отузунчу джыллада аны чачыб клуб этселе да, адамла аны къачын этиб, ары барыргъа сюймей эдиле. Бусагьатда аны тёнгеги турады. Былайына Эки-Суу-Арасы, дейдиле. (Уллу Къол бла Уллу Камны арасы). Былайда Къазийлары, Гогуйлары, Къоджакълары, Борлакълары, Джырикълары, Къасайлары, Апайлары джашай эдиле. Хурзук эли деб бусагьатда былайына айтыргьа боллукъду. Былайда джарагъан джангы юйле да ишлегендиле.

Быланы туураларында, Уллу Кам сууну сол джагъасында - Къобанланы тийре. Анда-мында бир мекям къалгъанды. Аладан ёрге барыб, эл Темирболатланы тийре бла бошала эди.

Энди уа - ташла, къайры къарасанг да, ташла. Кёбню кёрген, кёбню чекген, кёбню билген ташла...

Дайджест www.elbrusoid.org . C.15-16