Профессор Дуда улу Садыкъды, Америкада "Выдающийся педагог Америки" деген сыйлы атха ие болгъан, айтылгъан алим, орус классика литератураны уллу устасы, кёб тилледе - орус, тюрк, ингилиз, алман, дагъыда башхалада ана тилинде сёлешгенча сёлешген, джазгъан, уллу фахмусу болгъан закий къарнашыбыз...

Къайсы бирине ийилейим? Къайсы бирин ийнакълайым? Къайсы бири бла сёлешейим? Быланы барыны да джанлары барды. Хурзукда джерден чыкъгъан тюкден эсе, таш кёбдю.

Бир къауум адамны юсюнден сёлеше келселе, «аны джюреги ташчады» деучендиле. Огъай, бу айтыу ташха учузлукъду, андан хапары болмагъанла айтадыла алай. Таш азмы джарылады?! Къарачайда таш кёлтюрмеген не къалгьанды?! Бир-бир ташла юйню къабыргъаларын кёлтюрюб тургъандыла, бирсилери хуна болуб малдан биченликни, бачханы сакълагьандыла; меджисууланы заманында обагьа тизилгендиле; тыбыр ташла отджагъада къызыу отдан «тарс» деб атылгьандыла, неда оту кёмюлюб къап-къара къаралгъандыла; беджен этилиб, кёпюрлени кёлтюрюб тургьан да ташла болгъандыла.

Кёчгюнчюлюкню юсюнден сёз баргъанда, 1944-жылдан эсе 1948 жылда уллу къысыулукъ этилген эди сюргюннге тюшген миллетлеге. Комендантлагъа къол салыргъа адамла, бир элден бир элге бармазгъа деген оноу да ол заманда чыкъгъан эди. Ма аллай къаты къысыулукъ болгъан заманда бизни жерлешибиз Келеметланы Шохайыбха къыралны эм сыйлы саугъасы Социалист Урунууну Жигити деген ат- къалай бла берилгенине сейир этеме. Къуру мен угъай, кёплени да сейир этдиреди ол шарт.

Бу кюнледе Шохайыбны жууукъ адамы келтирген саргъылдым, къыйырлары седиреген къагъытлада жазыулагъа къарай, анга, хал-къына да алай азап жетдирген къыралгъа аныча кертичилей къалыр, аны къой, айныууна къайгъырып, арымай-талмай ишлер ючюн нечик огъурлу,халал жюрекли болургъа керекди деп, сагъыш этеме. Власть-ла аны ызындан кулакса деп эртте болгъан эдиле. Отузунчу жыллада жарашдырылгъан къагъытладан биринде аны Тёбен Чегемде 49 гектар жери, сегиз отоулу юйю, жау чайкъагъан, крупа этген предприятияла-ры, кирпич заводу, тюкени, 67 аты, 80 ийнеги, 26 ёгюзю, 900 къою,60 эчкиси, башха ырысхысы, мюлкю болгъаны жазылыпды.

СССР-ни Халкъ комиссарларыны Советини бла ЦИК-ни кулакланы юслеринден бегимлери чыкъгъандан сора, Шохайыб, репрессияладан къоркъуп, юй бийчесин,эки къарындашын,эки эгечин да биргесине алып, Дагъыстаннга кёчюп кетеди. Юйюр архивде Ленинградны потребитель обществоларыны Союзуну Север-Кавказ крайда уполномоченный Ни-колай Стуколкин Келемет улугъа берген доверенность сакъланыпды. Анга кёре Шохайыб потребитель обществону Буйнак районда уполно-моченныйни къуллугъун толтургъанды.

Къазийланы Сарамырза Ташкёпюр элинде айтылыб тургъан кишиледен эди.

Терен билимли афенди, Къарачайгъа акъ аскерле кирген заманда, аскер комиссияны члени, баш тутхан, джитилиги, ётгюрлюгю бла да белгили адам болгъанды. Джашау тюрленмей турса, аны кесини, балаларыны джазыулары да андан эсе насыблы боллукъ болур эди. Ай медет, ол заманла уллу кърал оюла-чачыла тургъан, «ит иесин» танымагъан заманла эдиле. Большевикле дунияны къатышдыргъан, урлаб алгъан властларын бегитир ючюн тынч миллетни арасына от салыб, адамланы бир-бирине этген огъурсуз заманла. Айхай да, бюгюннгю кёз бла къарасанг, хар не да ачыкъ кёрюннгенликге, ол кёзюуледе джукъ ангылагъан къыйын эди: бир акъла, бир къызылла, бир джангы экономика политика деб эркинлик берилиб, ызы бла барысы сыйырылыб, ахыры коллективизация, индустриализация, репрессияла д.а.к.

СОЗАЙЛАНЫ ШАУАЙНЫ ЖАШЫ АУБЕКИР

1941 джылда фашист Германия Совет Союзгъа чапханда Малкъарны къолунда сауут туталлыкъ жашлары бары да бир кибик къанлы душманнга къажау сюелген эдиле. Ол бизни барыбызгъа да белгили ишди. Алай таулу жашла Россейни Манчьжурияны сыртларында эм биринчи дуния урушда да къоруулагъанларыны юсюнден а хапарыбыз азды.

Аладан бирини – Созайланы Шауайны жашы Аубекирни жашау жолу бла окъуучуланы шагъырей этерге тийишли кёребиз. Туугъан Холам элинден чыгъып, австро-герман фронтха атланнганында анга жаланда къыркъ эки жыл бола эди. Аны къазауатха кирирге, топла-окъла атыла тургъан, юйге сау къайтырына толу ышаныулукъ болмагъан жерге барыргъа не зат кёллендиргени сейирди. Не ючюн дегенде, ол заманда аскерге жашланы жаланда кеси ыразылыкълары бла алгъандыла. Аланы да барын да угъай - къарыулуларын сайлап, ёсюмлерине, тап санларыны субайлыгъына да къарагъандыла. Кавказ аскер округну командованиясыны буйругъу бла къуралгъан комиссия Созайланы Аубекирни да аскерде къуллукъ этерге жараулугъа санагъанды.

Магометни юсюнден биринчи кере мен токъсанынчы жыллада эшитген эдим. Къарачайны бушуу кюню бла байламлы «Жамагъат» организация митинг къурап, бизни да чакъыргъан эдиле...

...Стадионнга кёп адам жыйылгъанды. Айхай да, чыгъып сёлешгенле жарсыуланы, кемчиликлени юсюнден да айтадыла. Къатыбызда сюелгенледен бири: «Ай, Магомет болса эди, ол жарсыула бизге жетмез эдиле», - деди.

«Айып этме, тамата, кимди Магомет дегенинг?»,- деп сорама.

«Чотчаланы Магометни юсюнден айтама. Халкъ ючюн къайгъыргъан, керти, чынтты адам эди», - деп жууаплады.

Тукъумун эшитгенлей, мен да сагъаяма. Чотчалары бизни тукъум къарындашларыбыз болгъанларыны юсюнден атам, жаннетли болсун, кёп хапар айтыучу эди. 2008 жылда Чотчалары тукъум чекге бизни да чакъырадыла. Учкулан ёзенинде адам кёп, бизге тойоюн бла тюбейдиле.

Аттолары, Ботталары да жыйын болуп баргъанек. Чотчаланы тукъум таматасы Абук- Алийни къонакълагъа эс бёлгенден тышында жумушу кёп эди, болсада мен, тёзалмай, Магометни юсюнден сорама.

Халкъ чачылгъандан сора Абук-Алий билгенин айтды, Къарачай-Черкес республикада белгили журналист Джазаланы Балуа да къолунда болгъан материалланы бергенди.

НОРВЕГИЯДА БИРИНЧИ ТАУЛУ ТИШИРЫУ

Лондонда ингилиз тилде чыкъгъан журналда («Журнал Института проблем мусульманских меньшинств», 1991) Со-ветле къарачайлылагъа – Шимал Кавказ-ны бир тюрк-муслиман халкъына  – къа-лай сюргюн этгенлерини юсюнден уллу статья-макале басмаланнганды. Аны джазгъан норвежли доктор, профессор Альф Граннес эди. Ол макелени, орус тил-ге кёчюртюб, 1992 джыл «Юйге Игилик» (№  8) газетде берген эдик.

Олсагъатда мени сейирсиндирген – бизге джан аурутуб алай джазаргъа бу Альф Граннесни эсине къалай келген бо-лур экен? Энди ангылайма: анга ол иннет-ни сингдирген  Зоя болгъанын – Граннес-ни юй бийчеси.

В. Д. ДЗИДЗОЕВ, тарых илмуланы доктору.
МИНГИ ТАУ. Нальчик. № 6 (148) ноябрь-декабрь 2009 ж. б 174-179

Шимал Кавказны алчы закий адамларыны жашаулары, дуния къарамлары, жамауат эм да философия кесаматлары алыкъына да иги тинтилип, ачыкъланып, бюгюннгю кюннге дери толу белгили тюйюлдюле. Аллай адамладан бири, мени какъылыма кёре, Х1Х ёмюрню белгили музыканты, малкъар халкъны айтхылы жарыкъландырыучуларындан бири Абайланы Солтан-Бекди.

Абайланы Солтан-Бек Петербург консерваторияда окъугъанды, алай аны бошаялмагъанды – ахча къолайлыгъы жетишмегенден. Солтан-Бек консерваториягъа кире туруп, аны окъуу-макъам фахмусуна «поляклы Паганини», айтхылы скрипач, Санкт-Петербург консерваторияны профессору Генрик Венявский къарагъанды. Артда уа таулу музыкачы аны классында окъугъанды. Ара шахардан къайтып, иги кесек заманны ол Владикавказда (Терк башында) жашагъанды. Бу кезиуде аны жашауунда, ишинде аллай жетишимле, триумфла болгъандыла – музыка чыгъармачылыкъда аллай жетишимле бла не уллу халкъ да ёхтемленирге болур эди...

Совет Союзну заманында, бир белгили кюннге жоралап, уллу ишле тамамлап болгъандыла. Озгъан ёмюрню отуз бешинчи жылында СССР-ни колхозларыны биринчи битеусоюз съездлери бола эди. Анга атап, республиканы бек айырмалы, жигит къаячылары Элбрусну эки тёппесине, ызы бла уа Казбекге да чыкъгъандыла.

Совет Союзну заманында, бир белгили кюннге жоралап, уллу ишле тамамлап болгъандыла. Озгъан ёмюрню отуз бешинчи жылында СССР-ни колхозларыны биринчи битеусоюз съездлери бола эди. Анга атап, республиканы бек айырмалы, жигит къаячылары Элбрусну эки тёппесине, ызы бла уа Казбекге да чыкъгъандыла.

Ала онтогъуз адам бола эдиле. Аладан жангыз бири оруслу эди – доктор жаш Владимир Лещинский. Къалгъанлары уа – таулула. Кеслери да онжетиси элбрусчула, бирлери уа Бызынгыдан – Толгъурланы Ибрагим. Элбрусчула уа быладыла: Хажиланы Сейит, Тилланы Юсюп, Къочхарланы Тахир, Къочхарланы Магомет, Хаджиланы Таукай, Хажиланы Сюлемен, Хажиланы Хасан, Хажиланы Чотай, Хажиланы Омар, Жаппуланы Наны, Жаппуланы Исмайыл, Жаппуланы Нашы.

Быланы биргелерине эбизе жаш Давид Гавашели да болгъанды. Аты, тукъуму эбизе болгъанлыкъгъа, туугъандан бери да бизде жашагъанды. Тилибизни да бек уста биле эди. Танымагъан анга таулу дерик эди ансы, башха адамды деп айтырыкъ тюйюл эди.

Адилхан Адил улу (Аппаланы Адилхан) 1970 джыл Тюркде Кония шахарны къатында Башхюйюк элде туугъанды. 1996 джыл Анкарада университетни Кинотеле-радио бёлюмюнде окъуб чыкъгъанды, Бусагъатда кърал архивни илму къуллукъчусуду.

Джашауу Къарачайдан узакъда болса да, ана тилин да, халкъыны тарихин, культурасын да иги биледи. Ол Тюркде джашагъан къарачайлыла бла малкъарлыланы юслеринден талай илму иш джазгъанды эмда къарачай-малкъар алимле-ни талай илму ишлерин тюрк тилге кёчюрюб, журналлада, китаблада басмалагъанды, Аны тышында Адилхан ана тилинде назмула джазады. Ала «Къарачай» газетде да басмаланнгандыла.

2002 джыл Анкарада чыкъгъан «Къарачай-малкъар адабиятны антологиясы» китабха кирген суратлау чыгъармаланы тюрк тилге кёчюрюуде Anna улуну къыйыны уллу болгъанды.

Адилхан кеси сёзлерин, макъамын да джазыб, джырла къурайды, тау тартыула-ны къобузда уста согъады.

Чыгъармачылыгъыны юсюнден:

Байрамукъланы Ф, Джюреги халкъында. // «Ленинни байрагъы», №105 1991.

Насыб халкъдан кетмесин,
Къыйынлыкъ анга джетмесин,
Келгенлени джашаулары мамыр болсун,
Аджаллары сабыр болсун,
Джарысынла джюрекле,
Къабыл болсунла ашхы тилекле.

Ол юйню адамларына келген-тюбеген адамла айтадыла:

Насыб халкъдан кетмесин,
Къыйынлыкъ анга джетмесин,
Келгенлени джашаулары мамыр болсун,
Аджаллары сабыр болсун,
Джарысынла джюрекле,
Къабыл болсунла ашхы тилекле.

Къайынлагъа айтылгъан алгъышла:

Хар элни мал союуу башха" деб бизни къарачай-малкъар миллетни нарт сёзю барды. Былай, бир джыйылыу болгъан джерде бу мал союуну юсюнден ушакъ, ёчешиу тохтамайды. Биз да сейир этген болмаса, бу ёчешиуню тохтатайыкъ деген иннетибиз джокъду. Ол себебден, билген адамладан да сора, китаблагъа да къарай къой мал санланы атларын тизгинлеб ачыкъларгъа кюрешейик.